Хорижий филология
№1, 2021 йил
138
СИЁСИЙ ДИСКУРСДА НУТҚИЙ СТРАТЕГИЯ ИФОДАСИ
(Х. Клинтон нутқлари асосида)
Боймуродова Лайло Қаҳрамоновна,
ҚарДУ тадқиқотчиси
Калит сўзлар:
стратегия, нутқ, интенция, коммуникатив-прагматика, дискурс,
формал нутқ, этикет.
Нутқий стратегия, коммуникатив
стратегия
каби
прагматик
таҳлилий
сатҳлар айнан нутқий акт назариясининг
юзага келиши натижасида вужудга келди.
Бундан ташқари, коммуникатив мақсад,
коммуникатив интеция, коммуникатив
такт каби бир қанча лисоний сатҳлар ҳам
нутқий акт лисоний сатҳнинг ажралмас
бўлаги
саналади.
Албатта,
таҳлил
доирасида бир-бирига яқин бўлган ушбу
тушунчаларни
фарқлаш
ҳам
муҳим
талаблардан бири саналади. Ж. Личнинг
келтиришича
нутқий
такт
бирор
конфликтли вазиятдан чиқиб кетиш
стратегияси ҳисобланади [6, 109]. Баъзи
ҳолларда нутқий тактга максимум эътибор
қаратиш масалани тинч ҳал қилиш,
дўстона муносабатларни сақлаб қолиш,
коорпаратив принципларни ҳимоя қилиш
ҳамсуҳбатдошлар учун муҳимроқ саналади
[6, 111]. Бу эса хушмуомалалик ва
коорпаративлик
принципларига
амал
қилиш орқали масала ечимини топиш
стратегияси саналади.
Стратегия сўзининг лексик маъноси
асосида ижтимоий вазиятга алоқадор
бўлган
қарама-қаршиликни
бирор
конфликтсиз йўл билан ҳал этиш ғояси
ѐтади. Мазкур тушунчанинг психологик
таҳлилида мулоқот иштирокчиларининг
ўзини тута билиши, вазиятни кескин тус
олишига
йўл
қўймаслик
тактлари
эътиборга олинади.
Нутқий стратегия нутқий актлар
назариясининг бир бўлаги сифатида
мулоқотни
самарали
кечимини
таъминловчи усуллардан бири саналади.
Нутқий акт жараѐнида нутқий стратегик
вазифани биргина сўз ѐки гап ташкил
қилиши мумкин. Нутқий акт назарияси
учун эса сўз ѐки гап таянч бирлик эмас,
ундан
тайѐр
«материал»
сифатида
фойдаланилмайди. Аксинча, гап айнан
нутқий мулоқот жараѐнида яратиладиган
ҳодиса. Шундай экан, нутқий акт мазмуни
тўлиғича сўзловчининг мулоқот мақсади
(communicative intention) билан боғлиқ
бўлиб қолади [4, 79].
Россияда
чоп
этилган
Энциклопедик
лингвистик
луғатда
берилишича, нутқий акт ―мақсад билан
йўналтирилган ҳамда ҳар бир жамиятда
қабул
қилинган
ижтимоий
нутқ
тузилишининг
норматив
бирликлари,
прагматик
вазият
доирасида
ифода
этиладиган нутқий ифоданинг барча
принцип ва қоидаларига мос келадиган тил
бирликларига нисбатан қўлланилади‖ [5,
412].
Рус
тилшунос
олимаси
Е.В.
Падучева мулоқот жараѐнидаги эътироз,
луқма ташлаш каби стратегик ѐндашувни
психологик сатҳда таҳлил этади ва бу ҳол
суҳбатдошларнинг бир-бирига мослашув
жараѐни деб қарайди, ҳамда эътироз,
луқма стимул ва реакция уйғотишга
қаратилган амаллар сифатида баҳолайди
[3, 105]. Бундан ташқари, мулоқот
жараѐнидаги
интеракция
мулоқот
иштирокчиларининг
ўзаро
интенцияларининг амалга ошириш усули
деб ҳам қараш мумкин. Жумладан, Н.Ф.
Алефиренко
мулоқот
жараѐнидаги
шахслараро муносабатни коммуникатив-
прагматик ҳамда интеракционал сатҳга
киритишади. Интеракционал интенция
мулоқотда
фойдаланиладиган
тил
воситаларини
ижтимоий
нормаларига
тааллуқли
компонентларга
нисбатан
қўлланилади.
Бунда,
мулоқат
иштирокчилари мулоқот жараѐнида бирор
кўзланган
мақсадга
етишишни
Хорижий филология
№1, 2021 йил
139
мўлжаллайди. Мазкур мақсад ижтимоий
жараѐнларда мулоқот иштирокчиларининг
нутқий стратегияси саналади [1, 68-69].
Мулоқот
жараѐнида
коммуникатив
стратегиянинг қуйидаги турлари ажратиб
кўрсатилади:
-
баҳс,
мунозара
жараѐнида
мулоқотни кузатиш ва хулоса
чиқариш стратегияси;
-
мавзуни тушуниш ва уни бошқариш
стратегияси;
-
мулоқот
иштирокида
дўстона
муносабатни сақлаш стратегияси;
-
мулоқот
жараѐнида
нохайрихоҳликни, хушкўрмасликни
сездирмаслик стратегияси;
-
нутқ жараѐнида маълум изоҳларни
ажратиб
кўрсатиш
орқали
тингловчиларга таъсир кўрсатиш;
-
нутқ
жараѐнида
маълум
цитаталардан фойдаланиш орқали
коммуникант,
тингловчиларнинг
ўзига жалб қилиш стратегияси;
-
фикрни баѐн қилишда дейктик
ибораларга урғу бериш орқали
тингловчиларни эътиборини жалб
қилиш;
-
оммани
қизиқтирадиган
масалаларга урғу бериш орқали
таъсир ўтказиш стратегияси;
-
нутқ жараѐнида тил бирликларидан
тўғри ва оқилона фойдаланиш
стратегияси.
Қайд
этилган
мазкур
мулоқот
стратегиялари сиѐсатчилар томонидан
асосан уч хил жараѐнда, оммавий ахборот
воситалари вакиллари билан суҳбат
жараѐнида, омма олдида нутқ сўзлаш
жараѐнида,
пресс
конференцияларда
фойдаланишади.
Таъкидлаб ўтиш жоизки, ҳар бир
сиѐсий шахснинг ўзига хос бўлган
лингвистик воситаси мавжуд бўлиб, ушбу
лингвистик восита (сўз, ибора, цитата) ҳам
маълум стратегик вазифани бажариб
келади. Бундан ташқари, тил нормаларига
риоя
қилиш
тактикаси
ҳам
нутқ
сўзловчининг ўзини шахс сифатида оммага
реклама қилиш стратегияларидан бири
бўлиб хизмат қилади.
Мулоқот
жараѐнида,
мулоқот
иштирокчиларининг
қизиқишларини
эътиборга
олиш
баҳснинг
қизғин
кечишини таъминлаш учун хизмат қилади.
Шунинг
учун
ҳам
сиѐсий
давра
суҳбатларида бериладиган ҳар бир савол
ва жавоб мулоқотни қизғин кечишини
таъминлашга қаратилган стратегияга эга
саналади. Мулоқот жараѐнидаги МЕН
стратегияси ўзини репрезентация қилиш
билан бир вақтнинг ўзида ўз муносабатини
билдириш стратегияси кўзда тутилади.
Шунингдек,
СИЗ
стратегияси
мулоқотдошга
нисбатан
ҳурматни
англатади.
Қуйида
Х.
Клинтоннинг
президентлик сайлови тугагандан кейинги
нутқи ва унинг таҳлилини ҳавола қиламиз.
TRANSCRIPT:
Thank you. Thank you all very much. Thank
you so much. A very rowdy group. Thank
you, my friends. Thank you. Thank you.
Thank you so very much for being here. I
love you all, too. Last night I congratulated
Donald Trump and offered to work with him
on behalf of our country.
I hope that he will be a successful president
for all Americans. This is not the outcome we
wanted or we worked so hard for, and I‘m
sorry we did not win this election for the
values we share and the vision we hold for
our country.
Х.Клинтоннинг сайлов жараѐнида
ютқазганлигидан кейинги нутқи этикет
нормаларига
қурилганлиги
маданий
стратегияга асосланилганлигини гувоҳи
бўлиш
мумкин.
Ушбу
стратегия
Х.Клинтоннинг
нутқий
ифодасида
I
congratulated Donald Trump, I hope that he
will be a successful president for all
Americans
каби қўллаган нутқий актлари
барча этикет нормаларини сақлаш орқали
ўз
позициясини
сақлаб
қолишга
қаратилган стратегия деб баҳолаш мумкин.
Шунинг учун ҳам мазкур нутқнинг бош
қисмида
тил
воситаларидан
фойдаланилган аниқ нутқий стратегиянинг
учрамаганлигида кузатиш мумкин. Нутқий
стратегияда аниқ тил бирликларининг
қўлланилиши ифодаланадиган дискурс
макроструктурасининг ўзгаришига олиб
Хорижий филология
№1, 2021 йил
140
келиши мумкин. Нутқий стратегиянинг
макроструктурасининг
ўзгариш
тушунчасида аниқ тил бирликлари, яъни
киритма гапларнинг ишлатилиши, маълум
ибораларнинг
қўлланилиши,
боғловчиларнинг
ўзгаришида
юзага
келади. Х.Клинтон нутқининг кейинги
қисмини ҳавола қиламиз:
But I feel pride and gratitude for this
wonderful campaign that we built together.
This vast, diverse, creative, unruly, energized
campaign. You represent the best of America,
and being your candidate has been one of the
greatest honors of my life.
I know how disappointed you feel, because I
feel it too. And so do tens of millions of
Americans who invested their hopes and
dreams in this effort. This is painful, and it
will be for a long time. But I want you to
remember this.
Our campaign was never about one
person, or even one election. It was about the
country we love and building an America that
is hopeful, inclusive, and big-hearted. We
have seen that our nation is more deeply
divided than we thought. But I still believe in
America, and I always will. And if you do,
then we must accept this result and then look
to the future. Donald Trump is going to be our
president. We owe him an open mind and the
chance to lead. Our constitutional democracy
enshrines the peaceful transfer of power.
Мазкур парчада ҳам бошланғич
нутқнинг
услубини
сақлаган
ҳолда
риторик стратегияга таянилганлиги ва шу
билан бирга
I know how disappointed you
feel, because I feel it too
нутқий ифодаси
тингловчиларга
нисбатан
ҳурматни
кўрсатишга қаратилган стратегик гап
танлови деб баҳолаш мумкин. М.Л.
Макаровнинг
таъкидлаб
ўтишича,
коммуникатив
ва
нутқий
стратегия
кўпгина ҳолларда маросим ва тантаналарга
мослаштирилган тарзда тузиб чиқилади.
Чунки,
аниқ
нутқий
вазиятнинг
мавжудлиги керак бўлган мақсадни амалга
оширишда
стандарт
бўлган
нутқий
ҳаракатларга мурожаат қилишни талаб
қилади. Аниқ стратегия ва мақсадни
танлашда дискурс ўрнини белгилайдиган
ижтимоий институтлар билан алоқадор
бўлган
шарт-шароитларда
амалга
оширилади [2, 56].
Нутқнинг кейинги қисми ҳам
риторик маромни сақлаган ҳолда этикет
стратегиясида
олиб
борилганлигини
кузатиш мумкин:
We don‘t just respect that. We cherish
it. It also enshrines the rule of law; the
principle we are all equal in rights and
dignity; freedom of worship and expression.
We respect and cherish these values, too, and
we must defend them.
Let me add: Our constitutional democracy
demands our participation, not just every four
years, but all the time. So let‘s do all we can
to keep advancing the causes and values we
all hold dear. Making our economy work for
everyone, not just those at the top, protecting
our country and protecting our planet.
And breaking down all the barriers
that hold any American back from achieving
their dreams. We spent a year and a half
bringing together millions of people from
every corner of our country to say with one
voice that we believe that the American
dream is big enough for everyone.
For people of all races, and religions,
for men and women, for immigrants, for
LGBT
people,
and
people
with
disabilities.For everyone.
I am so grateful to stand with all of
you. I want to thank Tim Kaine and Anne
Holton for being our partners on this journey.
Ушбу парчада коммуникатив ва
нутқий
стратегияда
МЕН
ва
БИЗ
стратегияси, яъни ўзини намойиш қилиш,
сиѐсий
образ
сифатида
кўрсатишга
қаратилган стратегияга амал қилинган.
Парчадаги people сўзининг стратегик
мақсади
интеграцияни
сақлаш
ва
шунингдек, умумий ахлоқ қоидалари
доирасидан
чиқмаган
ҳолда
ўз
дунѐқарашини,
ғоясини
сингдиришга
қаратилган стратегик мақсад ѐтади.
Таъкидлаб ўтиш жоизки, маълум
бир
чиқиш
доирасида
бир
қанча
стратегиялар кўзда тутилади. Д.Трамп
нутқида
Х.Клинтон
ва
шунингдек,
Б.Обамага нисбатан танқидий фикрларга
тўлиб тошган бўлса, Х.Клинтоннинг
мазкур нутқи ундан кескин фарқ қилади. У
Хорижий филология
№1, 2021 йил
141
Б.Обамани амалга оширган ишларини
қўллаган ҳолда ўзининг ахлоқ доирасини
юқори эканлигини кўрсатишга қаратилган
стратегия мавжудлигини кузатиш мумкин.
Мазкур ҳолни қуйидаги парчада таҳлил
қилиш имконига эгамиз:
It has been a joy get to go know them
better and gives me great hope and comfort to
know that Tim will remain on the front lines
of our democracy representing Virginia in the
Senate.
To Barack and Michelle Obama, our
country owes you an enormous debt of
gratitude.
We thank you for your graceful,
determined leadership that has meant so much
to so many Americans and people across the
world. And to Bill and Chelsea, Mark,
Charlotte, Aidan, our brothers and our entire
family, my love for you means more than I
can ever express.
You crisscrossed this country, even 4-
month-old Aidan, who traveled with his mom.
I will always be grateful to the talented,
dedicated men and women at our headquarters
in Brooklyn and across our country.
You poured your hearts into this
campaign. To some of you who are veterans,
it was a campaign after you had done other
campaigns. Some of you, it was your first
campaign. I want each of you to know that
you were the best campaign anydiv could
have ever expected or wanted.
Мазкур
парчадаги
нутқий
стратегия, сўзловчининг формал, тайѐр
нутқдан
фойдаланиш
орқали
миннатдорликни
ифода
этиш
кўзда
тутилган.Мазкур
нутқда
Х.Клинтон
маълум шахсларнинг (Б.Обама, Бил ва
Челси Марк, Карлотта, Айдан) номини
тилга олиб ўтиш орқали ўша шахсларга
хайрихоҳ бўлган кишиларнинг эътиборини
қозониш стратегияси турибди. Бундан
ташқари нутқда СИЗ (YOU) стратегияси
омма олдидаги ҳурматини сақлаб қолишга
қаратилган ва формал нутқ этикети
сақланган. Нутқнинг формал стратегияси
кейинги парчада ҳам давом этган:
And to the millions of volunteers,
community leaders, activists and union
organizers who knocked on doors, talked to
their neighbors, posted on Facebook — even
in secret private Facebook sites.
I want everydiv coming out from
behind that and make sure your voices are
heard going forward.
To anyone that sent contributions,
even as small as $5, that kept us going, thank
you. To all of us, and to the young people in
particular, I hope you will hear this — I have,
as Tim said, I have spent my entire life
fighting for what I believe in.
I‘ve had successes and setbacks and
sometimes painful ones. Many of you are at
the beginning of your professional, public,
and political careers — you will have
successes and setbacks too.
This loss hurts, but please never stop
believing that fighting for what‘s right is
worth it.
It is, it is worth it.
Қўлланилган тил воситалари, этикет
шакллари, формал нутқ усули вазиятни
бошқаришга, Х.Клинтон тарафдорлари
бўлган
кишиларнинг
фикр
ва
дунѐқарашларини эътиборга олинганлиги
ва бу орқали нутқий этикет стратегияси
танланганлигини
кузатиш
мумкин.
Нутқдаги ҳар бир сўз танлови, иборалар
танлови,
тил
воситаларидан
фойдаланилганлик маълум мавзу асосида
қурилганлигидан далолат беради.
Сиѐсий мулоқот жараѐнида ҳам
нутқий, ҳам коммуникатив стратегияларга
мурожаат
қилинганлигига
гувоҳ
бўлишимиз мумкин. Бунинг асосида
риторик
стратегия,
хушмуомилалик
стратегияси,
эмоционал
стратегия,
экспрессив стратегия, этикет стратегияси
каби усуллардан фойдаланилади. Сиѐсий
мулоқотни
шакллантириш
жараѐнида
амалий
мулоқотнинг
коммуникатив
стратегиялари
ишлаб
чиқилади.
Шунингдек, сиѐсий мулоқот жараѐнини
шакллантиришда
қуйидаги
нутқий
стратегиялар ҳам муҳим ўрин тутади: 1)
ассосиатив стратегия, 2) ретроспектив
стратегия, 3) қиѐсий стратегия, 4) сиѐсий
доминантлик
стратегия,
5)
эммотив
стратегия. Ассосиатив стратегия нутқий
вазиятда мавзунинг ўзгариб кетиши ва
ушбу жараѐнда қўлланиладиган нутқ
Хорижий филология
№1, 2021 йил
142
бирликларини ўз ичига олади. Ассосиатив
стратегия глобал мавзунинг кейинчалик
ривожланишини таъминлашга қаратилади
ҳамда умумий семантик белгилар асосида
қурилади.
Ретроспектив
стратегия
мавзудан баъзи четлашишлар орқали
қўшимча маълумотларни етказиш ва шу
орқали нутқнинг семантик тартибини
сақлашга қаратилади. Қиѐсий стратегия
дискурс мавзусининг ўзгариши асосида
гап қурилмаларинингумумий семантик
тартиби бошқаси билан алмаштирилади.
Шундай қилиб, нутқ компонентларининг
функционал-семантик
белгилари
таққосланади.
Сиѐсий
доминантик
стратегияси маълум лексик бирликларда,
дейктик
бирликлар
ва
ибораларда
шахснинг ижтимоий ўрнини кўрсатиш
учун хизмат қилади. Эммотив стратегия
маълум лексик бирликлар ѐрдамида омма,
тингловчи, мулоқот иштирокчиларининг
руҳий ҳолатига таъсир этишга қаратилади.
Умуман олганда, сиѐсий дискурсда
нутқий ва коммуникатив стратегиянинг
шаклланиши учун лисоний маҳорат, она
тилининг
билимдонлиги
шаклланган
бўлиши талаб қилинади. Шу билан бир
қаторда
рақиб,
тингловчи,
мулоқотдошнинг
ижтимоий-маданий
хусусиятларидан хабардор бўлиш ҳам
нутқий ва коммуникатив стратегиянинг
амалга оширилишини бир қисми саналади.
Шунингдек, ижтимоий сиѐсий вазиятни
тўғри баҳолаш, оммани қизиқтирадиган
масалаларни англаш ва айнан улар
эшитишни хоҳлайдиган сўз ва ибораларни
танлай билиш сиѐсий майдондаги нутқий
ва коммуникатив стратегиянинг асоси
бўлиб
хизмат
қилади.
Юқоридаги
таҳлиллар шуни кўрсатадики, Х.Клинтон
сайлов жараѐнида Д. Трампга имкониятни
бой берган бўлса-да, ўз тарафдорлари
олдида обрўсини сақлаб қолишга айнан
нутқий стратегик хусусиятлардан унумли
фойдаланилганлиги
унинг
муваффақиятини белгилаган.
Адабиётлар:
1. Алефиренко Н.Ф. Семиологический потенциал дискурса // Язык. Текст. Дискурс:
Научный альманах Ставропольского отделения РАЛК / Под ред. проф. Г.Н. Манаенко.
Выпуск 5. – Ставрополь, изд. ПГЛУ, 2007. –296 с.
2. Макаров М. Л. Основы теории дискурса.— М.: ИТДГК «Гнозис», 2003.— 280 с.
3. Падучева Е.В. О параметрах лексического значения глагола: таксономический класс
участника /Русский язык в научном освещении.№ 1(3). 1997. –С 87-112.
4. Сафаров Ш.С. Прагмалингвистика. ―Ўзбекистон миллий энциклопедияси‖ нашриѐти.
Тошкент, 2008. -318 б.
5. Лингвистический энциклопедический словарь. Москва. 1990: 412.
6. Leech G.N. Principles of Pragmatics.—London: Longman, 1983.-250 p.
Интернет сайтлар
http://obamaspeeches.com/080-Iraq-Debate-Obama-Speech.htm
http://obamaspeeches.com/120-Obama-Turn-The-Page-Speech-California-Deomcratic-
Боймуродова Л. Выражение речевой стратегии в политическом дискурсе (на
материале речи Х.Клинтона).
Политическая информация - это интерпретация, в которой
суммируются и описываются социально-политические события человека за определенный
период времени. Политическое выступление - это выступление политика, направленное на
освещение определенных политических вопросов перед публикой или средствами массовой
информации. У каждых таких выступлений имеется политическая и социальная цель и
стратегия. Цель и стратегия политической речи анализируются с помощью
прагмалингвистических средств. Статья Л. Боймурадовой посвящена лингвистическому
анализу выступлений известного американского политика Х. Клинтона, преследующих
Хорижий филология
№1, 2021 йил
143
политические цели. В статье анализируются речевые стратегические факторы
лингвистики Х. Клинтона.
Boymurodova L. The expression of speech strategy in political discourse (on the material
of H. Clinton‘s speeches).
Political information is an interpretation summarizing and narrating of
a person's socio-political events over a period of time. A political speech is a speech by a manager
aimed at covering certain political issues in front of the public or the media. This speech has a
political and social purpose and strategy. The purpose and strategy of political speech are
analyzed using pragmalinguistic resources. The article presented by L.Boymuradova is devoted to
the linguistic analysis of a well-known American politician H. Clinton‘s speeches aimed at
political goals. The article analyzes the speech strategic factors of linguistic units made by H.
Clinton.
