Хорижий филология.
№1, 2016 йил
72
“АХБОРОТ БОРАСИДАГИ ХАВФСИЗЛИК”, “АХБОРОТ ХАВФСИЗЛИГИ”,
“ИНФОРМАЦИОН ХАВФСИЗЛИК” КАТЕГОРИЯЛАРИ ХУСУСИДА
Холиқов Элбек,
ЎзМУ мустақил изланувчиси
Калит сўзлар:
ахборот хавфсизлиги, информацион хавфсизлик, реал воқелик, сиѐсий,
ижтимоий онг.
Инсоният ўз тараққиѐтининг юксак
марраларига эришиб, энг ривожланган
технологиялар
кундалик
турмушнинг
ажралмас
қисмига
айланганлиги,
демократик тамойиллар, инсон ҳуқуқлари
ва эркинликларининг кенг рўѐбга чиқиши,
эркин фуқаролик жамиятини қуриш каби
мақсад-муддаолар планетар ғоя ролини
ўйнаѐтганлиги, ўзга давлатлар ҳисобидан
манфаат кўришдек ғаразли мақсадлар ўта
маккорона ва кўз илғамас воситалар билан
амалга оширилиши ҳозирги даврнинг
воқелигига
айланди.
Бинобарин,
―информацион хавфсизлик‖ тушунчаси
бугун ҳар қачонгидан ҳам бой мазмун-
моҳият касб этган. Шунга биноан,
―информацион хавфсизлик‖ тушунчасига
давр
воқеликларини
фалсафий-сиѐсий
жиҳатдан мушоҳада этган ҳолда замон ва
макон нуқтаи назаридан таъриф бериш
зарурати вужудга келади.
Аввало “ахборот хавфсизлиги”,
“информацион хавфсизлик”, “ахборот
борасидаги
хавфсизлик”
тушунчалари
ўртасида фарқ борми–йўқми, деган саволга
жавоб бериш зарур.
Русчадаги
―информационная
безопасность‖ атамаси ўзбек тилига икки
шаклда:
ахборот хавфсизлиги ѐки ахборот
борасидаги хавфсизлик
шаклида
таржима
қилинган. Оммавий ахборот воситаларида,
илмий адабиѐтларда бу икки терминнинг
икки хил маънода қўлланганини учратиш
мумкин:
техник
(компьютер вируслари,
электрон
ахборотнинг
ўғирланиши,
айғоқчи
дастурлар
ва
ҳоказолардан
ҳимояланиш) ва
психологик
(зарарли
ахборотнинг инсон онги ва онг остига,
феъл-атворига таъсиридан ҳимояланиш).
Яъни,
бу
термин
―ахборот-техник
хавфсизлик‖
ва
―ахборот-психологик
хавфсизлик‖ маъноларида қўлланмоқда.
Юқоридагилардан келиб чиқсак
ҳамда
ахборот
ва
ахборот
технологияларининг жамият ҳаѐтининг
турли соҳаларига кириб бориши жадал
кечаѐтгани, келгусида бу жараѐн янада
чуқурлашувини
эътиборга
олсак,
терминларни ишлатишда якдил тўхтамга
келиш
зарурлиги,
билъакс
муайян
чалкашликлар юзага келиши мумкинлиги
маълум бўлади.
Мисол учун,
“ахборот хавфсизлиги”
тушунчаси русчадаги икки хил ҳодисани
англатувчи ―
безопасность информации”
ва
“информационная
безопасность”
терминларининг таржимаси ҳисобланади
(инглизчада бу икки хил ҳодиса бир хилда
“information security”
шаклида ифода
этилади).
Бизнингча,
“ахборот борасидаги
хавфсизлик”
тушунчаси,
―
ахборот
хавфсизлиги”, “информацион хавфсизлик”
терминларидан анча кенг қамровга эга
бўлиб, бу иккаласини ўзида мужассам
этади.
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
73
Бевосита
―ахборот
борасидаги
хавфсизлик‖
тушунчасини
кўриб
чиқадиган бўлсак, Россия Федерацияси
қонунчилигида
―....
унинг
ахборот
соҳасидаги манфаатлари ҳимоялангани
ҳолати
тушунилади,
ҳимояланганлик
ҳолати шахс, жамият ва давлатнинг
балансга
келтирилган
манфаатлари
йиғиндиси билан белгиланади‖.
Қозоғистон
Республикаси
қонунларига кўра эса, ―ахборот борасидаги
хавфсизлик–давлат ахборот ресурслар-
ининг, шунингдек, ахборот соҳасида
шахснинг ҳуқуқлари ва жамиятнинг
манфаатлари ҳимояланганлик ҳолати‖дир.
Россиялик тадқиқотчи В.Лукьянов
фикрича, ―жамоат хавфсизлиги – инсонлар
ҳаѐти, соғлиғи, мол-мулки, атроф-муҳит ва
жонли табиатга зарар етказиш имконини
истисно этувчи реал воқелик ҳолатидир‖
Яна бир россиялик олим М.Стюгин
ахборот борасидаги хавфсизликни ―...
эркин ахборот тизимининг (хавфсизлик
субъектининг) зиддиятда унга қўйилган
мақсадга мос ҳолда фаолият юритишнинг
мақсадли режимини белгилаш ва кичик
тизимлар ҳолатини ўзгартириш йўли билан
амалга
ошириш
имконини
берувчи
информацион
устуворликдир‖
деб
таърифлайди.
Ҳозирда ахборотнинг ишончлилиги
масаласи янада долзарблашган. Агарда
бундан
20-30
йиллар
авваллари
ахборотнинг
ишончсизлиги
инсон
билимининг саѐзлиги ѐки янглишиш билан
тушунтирилса,
эндиликда
бундай
нохолислик
кўпинча
қасддан
содир
этилмоқда. Натижада, хорижий ОАВ
томонидан тарқатилаѐтган ҳар қандай
ахборотнинг ҳаққонийлигини текшириб
кўриш зарурати юзага келмоқда. Шу
нуқтаи
назардан
рус
сиѐсатшуноси
И.Пеньков ахборотнинг ўзини ва уни
истеъмол қилувчи инсон ва жамиятни
хавфсизлик объекти сифатида қараш
ғоясини илгари суради.
.
Информацион хавфсизлик масаласи
кўтарилганда шахс ва фаол ижтимоий
субъект сифатида ҳар бир инсоннинг
психикаси
бевосита
информацион
омилларга ўта таъсирчанлигини эътиборга
олиш керак. Агарда бундай омиллар
салбий таъсирга эга бўлса, унинг феъл-
атвори, хатти-ҳаракатларида (бу ўринда,
аниқроғи, ҳаракатсизлигида) намоѐн бўлиб,
ижтимоий-сиѐсий жараѐнларга бузғунчи
таъсирни келтириб чиқаради. Шу боис
ахборот-руҳий
хавфсизлик
долзарб
масаладир.
Ахборот борасидаги хавфсизлик
тушунчасининг
қонунчилик
асослари
биринчи
навбатда
Ўзбекистон
Республикаси Конституциясида белгилаб
қўйилган.
Ўзбекистонда
демократия
умуминсоний принципларга асосланади,
уларга кўра инсон, унинг ҳаѐти, эркинлиги,
шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз
ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади (
13-
модда
)
,
ҳар ким эркинлик ва шахсий
дахлсизлик ҳуқуқига эга
(25-модда),
ҳар
ким фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги
ҳуқуқига эга. Ҳар ким ўзи истаган
ахборотни излаш, олиш ва уни тарқатиш
ҳуқуқига эга; амалдаги конституциявий
тузумга қарши қаратилган ахборот ва
қонун
билан
белгиланган
бошқа
чеклашлар бундан мустаснодир
(29-модда),
диний қарашларни мажбуран сингдиришга
йўл
қўйилмайди
(31-модда)
,
давлат
жамиятнинг
маданий,
илмий
ва
техникавий ривожланишига ғамхўрлик
қилади
(42
-
модда).
Ўзбекистон Республикаси ―Ахборот
эркинлиги принциплари ва кафолатлари
тўғрисида‖ги
қонунида
―ахборот
борасидаги
хавфсизлик‖
тушунчасига
қуйидаги таъриф берилган:
“ахборот
борасидаги
хавфсизлик
–
ахборот
соҳасида шахс, жамият ва давлат
манфаатларининг
ҳимояланганлик
ҳолати
‖дир.
Қонуннинг
14-моддасида
жамиятнинг
ахборот
борасидаги
хавфсизлигига ―демократик фуқаролик
жамияти асослари ривожлантирилишини,
оммавий ахборот эркинлигини таъминлаш;
қонунга хилоф равишда ижтимоий онгга
ахборот
воситасида
руҳий
таъсир
кўрсатишга,
уни
чалғитишга
йўл
қўймаслик;
жамиятнинг
маънавий,
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
74
маданий
ва
тарихий
бойликларини,
мамлакатнинг илмий ва илмий-техникавий
салоҳиятини асраш ҳамда ривожлантириш;
миллий
ўзликни
англашни
издан
чиқаришга, жамиятни тарихий ва миллий
анъаналар
ҳамда
урф-одатлардан
узоқлаштиришга,
ижтимоий-сиѐсий
вазиятни
беқарорлаштиришга,
миллатлараро
ва
конфессиялараро
тотувликни бузишга қаратилган ахборот
экспансиясига қарши ҳаракат тизимини
барпо этиш‖ йўли билан эришилиши
таъкидланади.
Ушбу
қонуннинг
15-моддасида
давлатнинг
ахборот
борасидаги
хавфсизлиги
―ахборот
соҳасидаги
хавфсизликка
таҳдидларга
қарши
ҳаракатлар юзасидан иқтисодий, сиѐсий,
ташкилий ва бошқа тусдаги чора-
тадбирларни амалга ошириш; давлат
сирларини сақлаш ва давлат ахборот
ресурсларини улардан рухсатсиз тарзда
фойдаланилишидан
муҳофаза
қилиш;
Ўзбекистон
Республикасининг
жаҳон
ахборот
маконига
ва
замонавий
телекоммуникациялар
тизимларига
интеграциялашуви;
Ўзбекистон
Республикасининг
конституциявий
тузумини зўрлик билан ўзгартиришга,
ҳудудий яхлитлигини, суверенитетини
бузишга, ҳокимиятни босиб олишга ѐки
қонуний равишда сайлаб қўйилган ѐхуд
тайинланган
ҳокимият
вакилларини
ҳокимиятдан
четлатишга
ва
давлат
тузумига қарши бошқача тажовуз қилишга
очиқдан-очиқ даъват этишни ўз ичига
олган ахборот тарқатилишидан ҳимоя
қилиш;
урушни
ва
зўравонликни,
шафқатсизликни
тарғиб
қилишга,
ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоват
уйғотишга қаратилган, терроризм ва диний
экстремизм ғояларини ѐйишни ўз ичига
олган ахборот тарқатилишига қарши
ҳаракатлар
қилиш‖
йўллари
билан
таъминланиши белгиланган.
Кўриниб
турибдики,
мазкур
қонунда қўлланган
“ахборот борасидаги
хавфсизлик”
тушунчаси ―информационная
безопасность‖ тушунчасини ҳам техник,
ҳам информацион жиҳатдан қамраб олган.
Назаримизда,
техник
соҳадаги
хавфсизликни, яъни корхонанинг ишлаб
чиқариш, технологик жараѐн ва ахборот
ресурсларига зарар етказиши мумкин
бўлган
техник
таҳдидлардан
ҳимояланганлик
ҳолатини
ахборот
хавфсизлиги деб, маълум шахс, гуруҳ ва
жамият
онгининг
таъсирдан
ҳимояланганлик ҳолатини информацион
хавфсизлик деб қўллаш лозим.
Шу боис, назаримизда, ўзбек
тилининг имкониятлари ва нуфузини
инкор этмаган ҳолда, ўз мақсадимизни
ифодалаш учун ―информацион хавфсизлик‖
атамасини
қўллаш
илмий,
назарий,
методологик ва амалий жиҳатдан мақсадга
мувофиқ бўлади. Бу билан Цицероннинг
аниқ
“таъриф ҳар қандай масалани
тадрижий ўрганишнинг таянч нуқтаси
бўлмоғи зарур, токи айнан нима ҳақда
мулоҳаза юритилаѐтганлиги тушунарли
бўлсин”,
деган фикрини тасдиқлаймиз ва
хавфсизликнинг ахборот билан боғлиқ
қайси
шакли
назарда
тутилаѐтгани
терминнинг ўзиданоқ маълум бўлади. Бу
таклифни илгари суришга Ўзбекистон
Республикаси Президенти И.Каримовнинг
―Юксак маънавият – енгилмас куч‖
асарида ―Маънавий таҳдид деганда, аввало,
тили, дини, эътиқодидан қатъи назар, ҳар
қайси одамнинг том маънодаги эркин
инсон бўлиб яшашига қарши қаратилган,
унинг айнан руҳий дунѐсини издан
чиқариш мақсадини кўзда тутадиган
мафкуравий, ғоявий ва информацион
хуружларни назарда тутиш лозим, деб
ўйлайман‖ дея ―информацион‖ сўзини
қўллаганини асос сифатида келтириш
мумкин.
Информацион
хавфсизлик
инсоннинг салбий таъсирлар, ѐвуз кучлар
ва зарарли ғояларнинг оммавий ахборот
воситалари
орқали
тарқатилишидан
ҳимояланганликдир.
Ахборот хавфсизлиги инсоннинг
ѐвуз, қонунга хилоф хатти-ҳаракатидан
ахборотнинг (ахборот ресурсларининг)
ҳимояланганлигидир.
Шундай
қилиб,
информацион
хавфсизлик – ахборот муносабатларининг
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
75
шундай ҳолатики, унда ахборотнинг
салбий таъсиридан сиѐсий, ижтимоий онг,
инсоннинг ―мен‖лиги, реал воқелик
ҳимояланган бўлади.
Информацион хавфсизлик амалда
хавфсизликнинг
бошқа
шаклларидан
тубдан фарқ қилади. Дейлик, кўз илғамас
экологик ѐки радиациявий хавфсизликни
олсак, унинг касофатини одамзод ҳис қила
олади. Информацион хавфсизликка путур
етганини сезиш мушкул, уни фақат ақл ва
мушоҳада орқали англаш мумкин.
Хулоса шуки, ―...бугунги замонда
мафкура
полигонлари
ядро
полигонларидан ҳам кўпроқ кучга эга. Бу
масаланинг кишини доимо огоҳ бўлишга
ундовчи томони шундаки, агар ҳарбий,
иқтисодий, сиѐсий тазйиқ бўлса, буни
сезиш, кўриш, олдини олиш мумкин, аммо
мафкуравий тазйиқни, унинг таъсири ва
оқибатларини тезда илғаб етиш ниҳоятда
қийин‖.
Информацион
хавфсизликни
таъминлаш ана шунинг учун ҳам алоҳида
аҳамиятли ва масъулиятлидир. Ахборотни
тарқатишнинг
техник
имкониятлари
кенгайиб, ОАВ сони мунтазам ошиб
бораѐтгани ҳам бу борадаги вазифаларга
алоҳида долзарблик бахш этади.
―Бошқача айтганда, ҳозирги вақтда
дунѐда икки қарама-қарши қутб барҳам
топган бўлса-да, турли хил мақсад-
манфаатларни ифода этувчи мафкуралар
тортишуви тўхтагани йўқ. Очиқ айтиш
керакки, бу тортишувлардан кўзланган
асосий мақсад-инсон, авваламбор, ѐшлар
қалбини эгаллаш, муайян мамлакат ѐки
минтақадаги бирор миллат ѐки халқнинг
онгига, унинг сезги-туйғуларига таъсир
ўтказиш,
уни
ўз
дунѐқарашига
бўйсундириш, маънавий жиҳатдан заиф ва
тобе қилиш. Фикр қарамлиги, тафаккур
қуллиги эса ҳар қандай иқтисодий ѐки
сиѐсий қарамликдан ҳам даҳшатлидир‖.
.
Юқоридагиларга
асосланиб,
қуйидагиларни хулоса қилиш мумкин:
Техник соҳадаги хавфсизликни,
яъни
корхонанинг
ишлаб
чиқариш,
технологик
жараѐн
ва
ахборот
ресурсларига зарар етказиши мумкин
бўлган
техник
таҳдидлардан
ҳимояланганлик
ҳолатини
ахборот
хавфсизлиги деб, маълум шахс, миллат,
халқ ва жамият онгига таъсирдан
ҳимояланганлик ҳолатини информацион
хавфсизлик деб қўллаш лозим.
“Ахборот
борасидаги
хавфсизлик”
тушунчаси,
“ахборот хавфсизлиги”,
“информацион
хавфсизлик”
терминларидан анча кенг
қамровга эга бўлиб, бу иккаласини ўзида
мужассам этади.
Информацион хавфсизлик – ахборот
муносабатларининг шундай ҳолатики,
унда ахборотнинг салбий таъсиридан
сиѐсий,
ижтимоий
онг,
инсоннинг
―мен‖лиги, реал воқелик ҳимояланган
бўлади
Адабиѐтлар
1.
Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни – миллат қилишга
хизмат этсин // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-ж. –Т:. Ўзбекистон, 1999,
б.85.
2.
Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. –Т:. Маънавият, 2008, б.13-14
3.
Ўзбекистон Республикасининг ―Телекоммуникациялар тўғрисида‖ қонуни
"Ведомости Олий Мажлиса Республики Узбекистан", 1999, № 9, ст. 219
4.
Ўзбекистон Республикасининг ―Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари
тўғрисида‖ қонуни //"Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами". 2003, 3-сон,
18-модда.
5.
Ахборот хавфсизлигига оид терминларнинг русча-ўзбекча изоҳли луғати. –Т:.
Фан, 2009, 36-бетида
6.
Доктрина
информационной
безопасности
Российской
Федерации
http://www.rg.ru/oficial/doc/min_and_
vedom/mim_bezop/doctr.shtm
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
76
7.
Закон Республики Казахстан «О национальной безопасности Республики
Казахстан» от 26 июня 1998 года № 233 (
http://www.pavlodar.com/zakon/?dok
=00120&uro=08001)
8.
Лукьянов В. Административные правонарушения, посягающие на безопасность //
Российская юстиция. 2001. № 8.
9.
Стюгин
М.
Информационная
безопасность
«по
существу»
(http://psyfactor.org/autors/styugi№.htm)
10.
Пеньков И.А. Информационная безопасность Российской Федерации
(политологический анализ) // Аналитический вестник Совета Федерации
Федерального Собрания России. 2005, № 14(266.) стр. 12.
11.
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. ―Ўзбекистон‖, –Т:. 2009, б.13.
12.
"Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами", 2003, 3-сон, 18-модда.
13.
Цицерон. Об обязанностях, –М:. Наука, 1975, стр.60.
Холиков Э. Безопастность в сфере информации и категориях безопастность
информации и информационных безопастность.
В статье сделана успешная попытка
внести ясность в понятие-категорию «безопастность информации» и информационная
безопастность. Автор статьи данную проблему рассаматривает в сопоставительно-
типологическом плане с законодательство РФ и Казахстана.
Xolikov E.
The security on the frield of information.
The article deals with the category of
“informational security”. The author comprises typologiculy the law of Regeian Federation and
Kuzachistan.
