Хорижий филология.
№1, 2017 йил
61
SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ
ОЗАРБАЙЖОН ШОИРИ СОДИҚИЙ ИЖОДИДА АЛИШЕР НАВОИЙ
АНЪАНАЛАРИ
Султонов Тўлқин,
СамДЧТИ катта илмий ходим-изланувчиси
Калит сўзлар:
Мажолис ун-нафоис, Мажмаъ ул-ҳавос, Туҳфаи Сомий, Гулшан уш-
шуаро, Оташкада, Тазкират уш-шуаро.
Ўзбек-озарбайжон
адабий
алоқалари узоқ тарихга эга бўлса-да, бу
муносабатлар, айниқса, XV асрда Алишер
Навоий даврида юксак чўққисига чиқди.
Навоий асарларидан ижодий илҳомланган
ҳолда Неъматуллоҳ Кишварий, Муҳаммад
Сулаймон ўғли Фузулий, Содиқбек Афшор
Содиқий ва бошқа юзлаб шоирлар
навоиѐна услубни давом эттириб, назира
ғазаллар битишган. Хусусан, «Мажолис
ун-нафоис»
таъсирида
озарбайжон
адабиѐтида XVI-XVIII асрларда
Сом
Мирзо Сомийнинг «Туҳфаи Сомий»,
Аҳдий Бағдодийнинг «Гулшан уш-шуаро»,
Содиқбек Афшор Содиқийнинг «Мажмаъ
ул-ҳавос»,
Лутфалибек
Озарнинг
«Оташкада» тазкиралари яратилди.
Шундай экан, Алишер Навоий
ижоди
ва
адабий
анъаналарининг
оламшумул аҳамиятини чуқурроқ тадқиқ
этиш мақсадида озарбайжон ижодкори
Содиқбек Афшор Содиқий томонидан
ўзбек шоирининг «Мажолис ун-нафоис»
асаридан илҳомланган ҳолда ѐзилган
«Мажмаъ ул-ҳавос» тазкирасини ўзаро
қиѐслаб,
муштарак
ҳамда
фарқли
жиҳатларини
тадқиқ
этиш
айни
муддаодир.
Озарбайжонлик
содиқийшунос
олима Мантиқа Муродованинг эътироф
этишича, «Содиқий энг кўп Навоийнинг
«Мажолис
ун-нафоис»
асаридан
таъсирланган ва унга мувофиқ тарзда
саккиз бўлимдан иборат тазкира ѐзиб,
«Мажмаъ ул-ҳавос» дея ном берган»
24
.
24
Muradova Məntiqə. Sadiq bəy Sadiqinin həyat və
yaradıcılığı. – Bakı: Elm, 1999. s.42.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-
нафоис» асари XIV-XV аср форсигўй ва
туркигўй
шоирларини,
шеъриятини
ўрганувчи туркий тилдаги илк тазкира
бўлса, Содиқий китобдорнинг «Мажмаъ
ул-ҳавос»и XVI аср ижодкорлари ҳаѐти ва
асарларини тадқиқ этишга бағишланган
иккинчи муҳим манбадир. Бу хусусда
тадқиқотлар олиб борган ўзбек олимаси
Раъно Қобулова Навоийнинг «Мажолис
ун-нафоис»и ва Содиқийнинг «Мажмаъ
ул-ҳавос»и
орасидаги
муштараклик
тазкираларнинг
номларидагина
эмас,
балки тил ва асар тузилиши жиҳатдан ҳам
яқинлигида
эканлигини
номзодлик
диссертациясида аниқ далиллар орқали
исботлаган
25
.
Содиқийнинг «Мажмаъ ул-ҳавос»
тазкираси тахминан 1597-1598 йилларда
ѐзилган бўлиб, шоҳ Исмоил I ҳукмронлиги
даврида Эрон, Озарбайжон, Ўрта Осиѐ,
Туркия,
Афғонистон,
Покистон,
Ҳиндистон ҳудудларида форс-тожик ва
туркий тилларда ижод қилган шоирларни
дунѐ аҳлига танитиш ҳамда уларнинг
асарларини
ўрганишга
эътибор
қаратилиши билан аҳамиятлидир. Ушбу
асар соф туркий тилда ѐзилган бўлиб,
муқаддима, 369 шоирнинг ҳаѐти ва ижоди
ҳақида маълумот берувчи саккиз мажмаъ
ҳамда хотимадан иборат.
Содиқий ўз асарининг муқаддима
қисмида
Абдураҳмон
Жомийнинг
«Баҳористон»,
Алишер
Навоийнинг
25
Кабулова Раъно. Традиции «Маджалис ун-нафаис»
Алишера Навои в тюркоязычной литературе (на материале
антологии Садигбека Садики «Маджма ул-хавас»). Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата
филологических наук. – Ташкент, 1979.
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
62
«Мажолис
ун-нафоис»,
Давлатшоҳ
Самарқандийнинг «Тазкират уш-шуаро»,
Сом
Мирзонинг
«Туҳфаи
Сомий»
тазкираларини юксак эҳтиром билан тилга
олиб,
мазкур
анъанани
давом
эттирганлигини, «Мажолис ун-нафоис»
услубида
тазкира
ѐзганлигини
қайд
этади
26
.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-
нафоис» асарини кўздан кечирганимизда,
кириш
қисмида
шеърий
жанрлар
учрамаслиги
кузатилди.
Содиқийнинг
«Мажмаъ
ул-ҳавос»
тазкираси
муқаддимасида эса, шоир қаламига мансуб
10 байтли маснавий, 2 та рубоий, 5 байтли
қитъа, шоҳ Аббоснинг форс тилидаги 3
байтли «дорам» радифли ғазали, туркий
тилдаги рубоийси ва форсча таржимаси
келтирилган. Жумладан, «Мажмаъ ул-
ҳавос»нинг
муқаддимасини
Содиқий
Аллоҳга
мурожаат
этишдан
(
нидо
санъати
) бошлаб, ундан шоирнинг қуѐшга
ўхшаш каломига жаҳонга зеб бера олиш
(
ғулуъ санъати
) истеъдодини ато этишини
сўрайди. Шунингдек, най каби нолакор
ошиқ кўнглини иломий каломи ила дарѐ
сингари тошқин айлашини, яъни шоир
дилига Яратганни тоабад ҳамд этиш
(
интоқ санъати
) саодатини бахш этишини
илтижо қилади:
Ya rəb, sədəfi-təb‟imi gövhərza qıl,
Xurşid kəlamımnı cəhanara qıl.
Könlüm neydir, şəkkərin ilə dərya qıl,
Yəni dilmi həmdin ilə guya qıl
27
.
Ўзбек тилидаги матн:
Ё Раб, садафи таъбимни гавҳарзо қил,
Хуршид каломимни жаҳоноро қил.
Кўнглум найдир, шаккаринг ила дарѐ
қил,
Яъни дилим ҳамдинг ила гўѐ қил
28
.
«Мажолис ун-нафоис»нинг «Аввалги
мажлис»и «Жамоати маходим ва азизлар
зикридаким, бу фақир аларнинг шариф
замонининг
охирида
эрдим
ва
мулозиматлари
шарафига
мушарраф
26
Sadiq
Bəy
Əfşar
.
«Məcməül-Xəvas» (tərcümə,
müqayisəli mətn). Nəşrə hazırlayan: Əkrəm Bağırov. – Bakı: Elm,
2008. s.13.
27
Шу асар, 13-бет.
28
Таржима бизники – Т.Султонов.
бўлмадим»
29
деган
жумлалар
билан
таснифланган бўлиб, ҳазрат Навоий ўз
тазкирасини «табаррук қилмоқ учун»
шайхлардан Хожа Қосим Анвор зикри
билан бошлаганини таъкидлайди. Ушбу
мажлисда Навоий ўзидан олдин яшаган 46
нафар ижодкорнинг ҳаѐт йўли ҳамда
асарларини таърифлаб, ижодидан гўзал
намуналар келтиради. Навоий юнон, араб,
форс ва туркий тилларда қалам тебратган,
тасаввуф адабиѐтининг йирик намояндаси
бўлган Қосим Анворни юксак эҳтиром
билан тилга олиб, уч-тўрт ѐшлигида унинг
ижодидан ѐд олган машҳур байтини фахр
ила ѐдга олади:
Риндему ошиқему жаҳонсўзу жома
чок,
Бо давлати ғами ту зи фикри жаҳон
чи бок.
Ўзбек тилидаги матн:
Риндмиз,
ошиқмиз,
жаҳон
ўртовчилар ва ѐқавайронлармиз.
Сенинг ғаминг турганда дунѐ
ғамини чекишдан не фойда?!
30
Бу байтдаги «ринд» сўзининг
таърифи «Ғиѐс ул-луғат»да «шариат
қоидаларини жоҳиллик юзасидан эмас,
онгли суратда инкор қилувчи одам», деб
берилади. Тасаввуф истилоҳотида эса,
«ринд» барча бойлик, лавозим, зоҳирий
илтифоту мулозиматлардан ўзини йироқ
ташлаб, олам ва одамнинг энг юксалган
поясида ўзини озод сезувчи ҳур фикрли
инсонни англатади. Тазкирада мазкур
байтнинг намуна сифатида келтирилиши
Навоийнинг болаликданоқ ҳур фикрли
инсон бўлишга интилганлиги ва комиллик
босқичларини босиб ўтишга нисбатан
руҳиятида кучли истак бўлганлигидан
дарак беради.
Содиқий эса «Мажмаъ ул-ҳавос»
тазкирасининг
дастлабки
қисмини
«Аввалги мажмаъ» дея атаб, унга
«Ҳозирги
подшоҳлар
ҳақида»
сарлавҳасини қўйган. Ўзбек шоири ўз
асарининг илк мажлисида зикр этилган
29
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами.
Йигирма томлик. Ўн учинчи том. Мажолис ун-нафоис. –
Тошкент: Фан, 1997. 5-бет.
30
Шу асар, 209-бет.
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
63
зотлар хизматидан бебаҳралигини ўкинч
билан эътироф этган бўлса, озарбайжон
ижодкори биринчи мажмаъда таърифи
келтирилган давлат арбоблари билан
шахсан учрашиб, суҳбатидан баҳраманд
бўлганлигини фахр-ла тилга олади.
Жумладан, «Аввалги мажмаъ»да
Содиқий шоҳ ва шоир бобокалонимиз
Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг севимли
ўғли Ҳумоюн мирзога хос юксак инсоний
фазилатлар, унинг шеъриятга бўлган
муҳаббати ҳақида тўхталиб, туркий тилда
битган машҳур шеърларидан намуна
келтиради:
«
Humayun
padşah
– Böyük səxavət
və kəramət sahibi olan incə zövqlü bir padşah
idi. Mülayim şeir təbinə malik idi. Türkçə
yazdığı bu iki beyti çox məşhurdur:
Nəzm:
Qəriblik qəmidən möhnətü məlalım
bar,
Bu qəmdən ölümqa yetdim qərib halım
bar.
Vüsali-dövlatidən
ayrılıb
məni-
məhzun,
Tirinmənü bu tirinlikdən infialım
bar
31
».
Ўзбек тилидаги матн:
«
Ҳумоюн
буюк
саховат
ва
кароматга эга нозик завқли подшоҳ бўлиб,
нафис ашъор битиш истеъдодига соҳиб
эди. Туркий тилда ѐзган мазкур икки байти
жуда машҳурдир:
Шеър:
Ғариблик ғамидан меҳнату малолим
бор,
Бу ғамдан ўлимга етдим, ғариб
ҳолим бор.
Висоли давлатидан айрилиб мани
маҳзун,
Тирикману
бу
тирикликдан
инфиолим бор»
32
.
Ҳумоюн
шоҳнинг
юқоридаги
рубоийсида Ватан соғинчи, она диѐрни
қўмсаш мавзуси етакчилик қилади. Унинг
учун ғариблик – Ватандан узоқда бўлиш,
31
Sadiq Bəy Əfşar. «Məcməül-Xəvas» (tərcümə,
müqayisəli mətn). Nəşrə hazırlayan: Əkrəm Bağırov. – Bakı: Elm,
2008. s.23-24.
32
Таржима бизники – Т.Султонов.
меҳнат – юрт соғинчи туфайли азоб
тортиш, ғам – мусофирликда дард чекиш,
висол – Ватанга етишишдир.
«Мажолис
ун-нафоис»
тазкирасининг
«Иккинчи
мажлис»и
шоирнинг болалик ва йигитлик пайтларида
суҳбатида бўлган шоирлар ҳақидаги ноѐб
маълумотлар
келтирилиши
туфайли
бебаҳолик хусусиятини касб этган. Бунда
Навоий Мавлоно Лутфий ижодига жуда
юқори баҳо бериб, уни «ўз замонининг
малик ул-каломи» дейди ва шеъриятдаги
нуфузини қуйидагича таърифлайди:
«
Мавлоно Лутфий
(алайҳирраҳма)
– ўз замонининг малик ул-каломи эрди,
форсий ва туркийда назири йўқ эрди, аммо
туркийда, шуҳрати кўпрак эрди ва туркча
девони ҳам машҳурдур ва мутааззир ул
жавоб матлаълари бор, ул жумладин бири
будурким:
Нозуклук ичра белича йўқ тори
гисуйи,
Ўз ҳаддини билиб, белидин ўлтирур
қуйи»
33
.
Алишер
Навоийнинг
тазкиранавислик услуби самимий танқид
ва ҳаққоний баҳони холисона фикрлар
орқали ифодалашга асосланиши билан
характерлидир.
Шоирнинг
фикрича,
Лутфий таржима қилган «Зафарнома»
асаридаги 10 минг байтдан ортиқ маснавий
баѐзга ѐзилмаганлиги, яъни шеърий
тўпламга
киритилмаганлиги
сабабли
унчалик машҳур бўлмади. Лекин у
салафларнинг
форсий
тилда
битган
мураккаб қасидаларига муносиб жавоб ѐза
олган:
«Ва Мавлононинг (Лутфийнинг)
«Зафарнома» таржимасида ўн минг
байтдин ортуқроқ маснавийси бор, баѐзға
ѐзмағон учун, шуҳрат тутмади ва лекин
форсийда қасидагўй устодлардин кўпининг
мушкул шеърлариға жавоб айтибдур ва
яхши айтибдур»
34
.
Содиқий тазкирасининг «Иккинчи
мажмаъ»си шеъриятга ихлоси баланд,
33
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами.
Йигирма томлик. Ўн учинчи том. Мажолис ун-нафоис. –
Тошкент: Фан, 1997. 56-бет.
34
Шу асар, 56-бет.
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
64
сиѐсий фаолият билан биргаликда назм
баҳридан марваридлар терган ижодкор
шаҳзодалар ҳақидаги хотиралар акс
этганлиги билан «Мажолис ун-нафоис»дан
фарқ қилади. Бу қисмдаги тавсифлар
ҳамсуҳбат шоир тилидан содда, равон
ҳамда реалистик услубда баѐн этилганлиги
билан характерлидир:
«
Sam Mirzə
– Bu şahzadə də mərhum
şahın (I Şah Təhmasib, № 1) kiçik qardaşı idi.
Eyş-işrəti sevirdi. Müxtəlif nəzm və nəsr
növlərində şux və möhkəm təbi olub.
Töhfeyi-
Sami
adlı bir şairlər təzkirəsi yazdı. Axırda
Şəyx Səfiəddin məqbərəsinə çekilib şairliklə
məşğul oldu»
35
.
Ўзбек тилидаги матн:
«
Сом Мирзо –
Бу шаҳзода ҳам
марҳум шоҳнинг (шоҳ Таҳмасп I)нинг
кичик укаси бўлиб, айш-ишратни севарди.
У назм ва насрнинг турли жанрларида
ўйноқи ҳамда таъсирчан асарлар битиб,
«Туҳфаи
Сомий»
номли
шоирлар
тазкирасини ѐзди. Умрининг охирида
Шайх Сайфиддин мақбарасига узлатга
чекиниб, шоирлик билан машғул бўлди».
«Мажолис
ун-нафоис»нинг
«Учинчи мажлиси»да ўз даври шеъриятига
улкан ҳисса қўшган юксак таъбли 174
нафар шоир зикр этилади. Мажлисда,
шунингдек, Амир Шайхим Суҳайлий,
Абдуллоҳ Ҳотифий, Осафий Ҳиравий каби
қалам аҳллари, муаммо ва аруз илмига
доир рисола ѐзган ижодкор Сайфий
Бухорий ҳамда Камолиддин Биноий,
Гадоийдек
соҳиби
девон
шоирлар
ҳақидаги таърифлар ҳам келтирилади.
Содиқий «Мажмаъ ул-ҳавос»нинг
«Салтанат устуни бўлган турклар ҳақида»
деб номланган «Учинчи мажмаъ»сида илк
туркий тазкиранинг айни мажлисига
муштарак ва фарқли жиҳатлар мавжуд.
Озарбайжон шоирининг тазкирасида ҳам
туркий
халқлар
орасида
машҳур
шоирларнинг қаламга олиниши асарнинг
«Мажолис
ун-нафоис»га
ўхшашлик
томони бўлса, ижодкорларнинг шоҳлар
35
Sadiq Bəy Əfşar. «Məcməül-Xəvas» (tərcümə,
müqayisəli mətn). Nəşrə hazırlayan: Əkrəm Bağırov. – Bakı: Elm,
2008. s.34.
авлодидан
эканлиги
«Мажмаъ
ул-
ҳавос»нинг
фарқли
хусусияти
ҳисобланади.
Навоий «Мажолис ун-нафоис»нинг
«Тўртинчи мажлис»ини шеър ѐзишда у
қадар машҳур бўлмаган, аммо латиф ва
гўзал ашъор битган Хожа Камолиддин
Удий, Атоуллоҳ Ҳусайний, Ҳусайн Воиз
Кошифий, Мирхонд, Хондамир, Султон
Али Машҳадий сингари аср фозиллари
ҳақидаги маълумотлар билан безаган
бўлса,
Содиқбек
Афшор
Содиқий
«Мажмаъ
ул-ҳавос»нинг
«Тўртинчи
мажмаъ»сини «Мажолис ун-нафоис»дан
фарқли равишда «Салтанат устуни бўлган
тозиклар
(эронийлар)
ҳақида»
деб
номлаган. Озарбайжон шоири ушбу
қисмда аср фозиллари эмас, балки 33
нафар давлат ва дин арбобининг ҳаѐт йўли
ҳақида тўхталиб, уларнинг форс-тожик
тилида битган шеърларидан парчалар
келтирган.
Жумладан, «Тўртинчи мажлис»да
Алишер Навоий Абдураҳмон Жомийнинг
«ѐруғ хотири», «очиқ кўнгли», «латойифи
назми»га жуда юксак баҳо бериб, унинг
қаламига мансуб китоблар номи ѐзилган
чоғда варақларга сиғмай кетиши, дурдек
асарлари тилга олинган пайтда дунѐ
денгизлари у сабабли тошишини гўзал
ташбеҳ
ҳамда
ғулуъ
санъатлари
воситасида тасвирлаган бўлса, Содиқий
«Тўртинчи
мажмаъ»да
Язд
ҳокими
Муҳаммадбей (Амоний)нинг ботиний ва
зоҳирий олами, истеъдоди хусусида фикр
билдириб,
унинг
мажлисларида
шеърларини
тинглашдан
файз
олганлигини фахр билан қайд этган.
«Мажолис
ун-нафоис»
тазкирасининг
«Бешинчи
мажлис»и
Хуросоннинг
«таъби
назми
бор»
мирзозодалари зикрида бўлиб, Давлатшоҳ
Самарқандий таърифи билан бошланади.
Алишер Навоий Давлатшоҳнинг ҳашам ва
мол-дунѐдан воз кечиб, фақрлик йўлини
тутганлигини эътироф этар экан, унинг
«Мажмаъ уш-шуаро» («Тазкират уш-
шуаро») асарини мутолаа қилган шахс
шоирнинг истеъдоди ва камолоти қай
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
65
даражада эканлигидан хабар топади, деган
юксак баҳони билдиради.
Содиқий тазкирасининг «Бешинчи
мажмаъ»си «Мажолис ун-нафоис»нинг
худди шу мажлисига ғоя ва мавзу
жиҳатдан ўхшайди. Бунда озарбайжон
шоири салтанат устуни бўлган нозиктаъб
турклар ва тозик(эроний)ларнинг буюк
авлодларидан 15 нафарининг суратию
сийрати
хусусидаги
адабий-танқидий
фикрларини
ифодалаган.
Жумладан,
Кирмон ҳокими Шоҳқули Султоннинг
ўғли
Муродбек
ҳақида
тўхталиб,
«фалакнинг тескари ишлари оқибатида
тирѐкка ружуъ қўйганлигидан салтанат
ишини тарк этиб, қошиқ йўниш билан
машғул эди», дейишидан жасоратли ва ҳақ
сўзни айтишдан чўчимайдиган ижодкор
бўлганлигини англаш мумкин.
«Мажолис
ун-нафоис»нинг
«Олтинчи
мажлис»ида
Самарқанд,
Хоразм, Қарши, Бадахшон, Ҳисор, Қазвин,
Сова, Кирмон, Ироқ, Қум, Лор, Язд, Шероз
каби Хуросондан ташқарида жойлашган
шаҳар ва вилоятлар соҳиби девон
фозиллар ҳақида сўз юритилади. Ушбу
мажлис бежиз Самарқанд ҳокими Аҳмад
Ҳожибек таърифи билан очилмаган.
Чунки, у «Вафоий» тахаллуси билан
шеърлар битган, Ҳиротда ва Самарқандда
адолатли ҳукм юритган, «сурати дилкаш,
ахлоқи ҳамида ва атвори писандида»,
жангчиликда
кучли
шижоат
ҳамда
ботирликка эга бўлиб, таъби бағоят хуб ва
назмга кўп илтифотлидир.
Гирифти жони ман аз тан ба зулфи
пуршикан, басти,
Кушоди парда аз рухсори хешу
чашми ман басти.
Ўзбек тилидаги матн:
Танимдан жонимни олиб кўп
занжирли сочинг билан боғладинг,
Юзингдан пардани очиб (у билан)
кўзимни боғладинг
36
.
Ушбу қўшмисрада
муболағанинг
ақл ишонадиган ва ҳаѐтда юз берадиган
36
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами.
Йигирма томлик. Ўн учинчи том. Мажолис ун-нафоис. –
Тошкент: Фан, 1997. 286-бет.
тури –
таблиғ
(юздаги парда билан кўзни
боғлаш) ҳамда
ақлга сиғмайдиган ва
ҳаѐтда сира учрамайдиган
тури –
ғулуъ
(тандан жонни олиб, занжирли соч билан
боғлаш) санъатларининг қўлланилганлиги
Аҳмад Ҳожибекнинг юксак шоирона
маҳоратга эга бўлганлигидан далолат
беради.
Содиқийнинг
туркий
тазкиранависликка киритган янгилиги
шундаки, у «Мажмаъ ул-ҳавос»нинг
«Олтинчи
мажмаъ»сини
«Пайғамбар
наслидан бўлган шоирлар ҳақида» дея
номлаб, унда Нишопур, Қум, Язд,
Ҳамадон, Сабзавор, Тафриш, Заввора,
Табриз, Ўрдубод, Саркон, Астробод,
Лаҳижан, Симнон, Артимон, Кошон, Ироқ,
Кирмонда
истиқомат
қилган
набий
авлодига
мансуб
қаламкашларнинг
шоирлик истеъдоди ва бадиий маҳорати
хусусидаги ноѐб таърифларни келтирган.
«Мажолис ун-нафоис»нинг «Еттинчи
мажлис»и Амир Темур ва темурий
ижодкорлар зикрига бағишланган бўлиб,
унда Соҳибқирондан бошлаб Султон Али
Мирзогача жами 22 нафар темурий шоир
ҳақида сўз боради.
Ушбу мажлисда
Навоий Амир Темур
шахсияти ва фаолиятига юксак баҳо бериб,
уни «мулук шажарларининг бўстони ва
салотин гавҳарларининг уммони, хоқони
жаҳонгири соҳибқирон», дея улуғлайди.
Мажлисни шоир Темур номи билан очар
экан, сўзни жойи келганда назм ва насрдан
бирор нарса ўқиб, адабиѐт соҳасидан
бохабар
эканлигини
намойиш
эта
билганлигидан бошлайди:
«Темур Кўрагон
– агарчи назм айтмоққа илтифот
қилмайдурлар, аммо назм ва насрни андоқ
хуб маҳал ва мавқеъда ўқубдурларким,
анингдек бир байт ўқуғони минг яхши
байт айтқонча бор»
37
.
Содиқий «Мажмаъ ул-ҳавос»ининг
«Еттинчи мажмаъ»си туркий, форсий ва
арабий тилларда сўз айтмоқ қудратига эга
бўлиб, Арабу Ажам мамлакатларида
шуҳрат
топган
шоирларга
37
Шу асар, 155-бет.
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
66
бағишланганлиги билан ажралиб туради.
Мазкур
мажмаъ
Мавлоно
Фузулий
ҳақидаги
таъриф
билан
бошланиб,
«Маҳмуд ва Аѐз» маснавийсини ѐзган
Ёлқулибек Шомли(Анисий), соҳиби девон
Қосимбек Ҳолатий, Мавлоно Шоний,
Пирқулибек,
«Юсуф
ва
Зулайхо»
достонига татаббуъ боғлаган Маҳмудбек
Салим, «малик уш-шуаро» Нижоти Румий,
мусиқа илмига доир рисола битган
Дуррабек Каромий, туркона шеър айтган
Маволий Туркман, Тайҳойибек сингари
ижодкорлар
зикри
орқали
давом
эттирилади.
Алишер Навоий қаламига мансуб
«Мажолис
ун-нафоис»
асарининг
«Саккизинчи
мажлис»ида
«фасоҳат
илмининг нукта бирла сеҳрсози ва балоғат
жаҳонининг
диққат
била
мўъжиза
пардози» – Султон ус-салотин Абдулғози
Султон Ҳусайн Баҳодирхон девонидаги
араб
алифбоси
ҳарфлари
билан
якунланадиган қофия ҳамда радифга эга
ғазалларнинг матлаъ байтлари вазн,
мазмун ва шеърий санъатлар нуқтаи
назаридан
таҳлил
қилинганлиги
Навоийнинг адабий танқиддан унумли
фойдалана олган илми дарѐ олим
бўлганлигидан ҳам далолат беради.
Навоий
Ҳусайн
Бойқаронинг
мурувватлилиги
ва
баҳодирлигини
Рустамга, ҳам шоирликда, ҳам саховатда
Ҳотамга ўхшатади. Шоир болаликдан яқин
дўсти ва сирдоши бўлган зотга нисбатан
юксак эҳтироми, самимий тилакларини
туркона назм воситасида қуйидагича
ифода этган:
«Ким, мулки давоми то қиѐмат
бўлсун,
Зотиға бу мулк узра иқомат бўлсун,
Адл ичра тарийқи истиқомат
бўлсун,
Олам аҳли учун саломат бўлсун»
38
.
«Мажмаъ ул-ҳавос»нинг якуний
мажмаъси Навоий тазкирасининг сўнгги
мажлисидан тубдан фарқ қилади. Навоий
38
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами.
Йигирма томлик. Ўн учинчи том. Мажолис ун-нафоис. –
Тошкент: Фан, 1997. 166-бет.
«Саккизинчи мажлис»ни Ҳусайн Бойқаро
таърифи
ва
шеърияти
таҳлилига
бағишлаган бўлса, Содиқий «Саккизинчи
мажмаъ»да Ажамнинг ўша даврдаги Хўжа
Ҳофиз Шерозий услубида девон битган
Мавлоно Замири Исфаҳоний, 16 жилд асар
ѐзган Машҳадий, «Шоирлар тазкираси»
муаллифи Мавлоно Тўвфий, етти тилда
қасида ѐзган шоир Ҳофиз Сабуний, ўзбек
хони Абдуллахоннинг китобдори Мавлоно
Мушфиқий,
Шайх
Муслиҳиддин
Саъдийнинг «Бўстон» асарига татаббуъ
боғлаган Мавлоно Жалол Сипеҳрий,
Камолиддин Беҳзоднинг шогирди Хўжа
Абдулазиз
Наққош,
ҳофизи
Қуръон
Мавлоно Фароқий каби 223 нафар фасоҳат
ва балоғат соҳибларини зикр этган.
Жумладан, «Саккизинчи мажмаъ»да
Содиқий хуросонлик шоир Айюб ибн
Абулбарака ҳақида қуйидаги фикрларни
баѐн этган:
«Əyyub
– Xorasanlıdır. Əbülbərəkə
oğludur. Əmiri-Kəbir Əmir Əlişir öz «Məcalis
ün-Nəvais» kitabında onun haqqında yazır ki,
«o qədər zatı qırıq və sarsaq idi ki, Xorasan
əhli onun əlindən qaçıb çöllərə düşdülər». Bu
bəyti onun haqqında deyiblər:
Şeir:
Dive-şeytansefət Əbülbərəkə,
Bad cayət be həftomin dərəkə.
Lakin oğlu öz əksi olaraq məclis
yaraşığı və şuxtəbiət bir adam idi. Ustadımız
mərhum Mir Sün‟i (№ 80) ilə çox yaxın
idilər.»
39
Ўзбек тилидаги матн:
«Айюб
–
хуросонликдир.
Абулбараканинг ўғлидир. Амири кабир
амир Алишер ўз «Мажолис ун-нафоис»
китобида у ҳақида ѐзаркан, «шу қадар зоти
паст ва аҳмоқ эдики, Хуросон аҳли унинг
дастидан қочиб чўлларга кетдилар», деган.
Ушбу байтни у ҳақида айтганлар:
Шеър
:
Деви шайтонсифат Абулбарака,
Бод жоят ба ҳафтумин дарака.
Ўзбек тилидаги матн:
39
Sadiq Bəy Əfşar. «Məcməül-Xəvas» (tərcümə,
müqayisəli mətn). Nəşrə hazırlayan: Əkrəm Bağırov. – Bakı: Elm,
2008. s.351-352.
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
67
Шайтонсифат дев Абулбараканинг
жойи еттинчи дўзах бўлсин!
40
Лекин
ўғли
унинг
тескариси
сифатида мажлисга тароват бағишловчи ва
шўх табиатли киши эди. Марҳум устозим
Мир Сунъий билан жуда яхши эдилар».
Содиқий «Мажмаъ ул-ҳавос»нинг
«Саккизинчи мажмаъ»сидаги 369-шоир
Айюб ҳақида гапирганда, бу ижодкорнинг
отаси Абулбарака хусусидаги маълумот
Алишер Навоийнинг
«Мажолис
ун-
нафоис»
тазкирасида
ҳам
келтирилганлигини
қайд
этган.
Дарҳақиқат,
«Мажолис
ун-нафоис»ни
кўздан
кечирганимизда,
асарнинг
«Олтинчи мажлис»ида Абулбарака исми
мавжудлиги кузатилди. У ҳақда нозик дид
эгалари томонидан айтилган «Деви шайтон
сифат Абулбарака, Бод жояш ба ҳафтуми
даргга»
41
байти ҳам Навоий томонидан
келтирилган.
Абулбарака
ҳақидаги
таърифнинг «Мажолис ун-нафоис» ва
«Мажмаъ ул-ҳавос» асарларида учраши
ҳақидаги фактга таяниб, Абулбаракани
мазкур тазкираларнинг ҳар иккисида зикр
этилган муштарак шахс сифатида эътироф
этишимиз мумкин.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-
нафоис» тазкираси ва ундан адабий
таъсирланган ҳолда озарбайжон шоири
Содиқий томонидан битилган «Мажмаъ
ул-ҳавос»
асарининг
ғоявий-бадиий,
шунингдек, асар тузилиши жиҳатдан
қилинган муқоясасидан хулоса қиладиган
бўлсак, «Мажолис ун-нафоис» кириш, 8
мажлис ва хилватдан иборат бўлиб, унда
Шарқ
адабиѐтшунослигидаги
тазкирачилик ҳамда бирор-бир шоир
шеърларига шарҳ ѐзиш (жумладан, 8-
мажлисда Ҳусайн Бойқаро шеъриятига
ѐзилган
шарҳ)
анъаналари
мавжуд.
«Мажмаъ ул-ҳавос» эса, муқаддима, 8
мажмаъ ва хотимадан ташкил топган
бўлиб, унда фақат тазкирачилик анъанаси
учрайди.
40
Таржима бизники – Т.Султонов.
41
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами.
Йигирма томлик. Ўн учинчи том. Мажолис ун-нафоис. –
Тошкент: Фан, 1997. 144-бет.
«Мажолис
ун-нафоис»
билан
«Мажмаъ
ул-ҳавос»даги
мажлис
ва
мажмаъларда
тасвирланган
шоирлар
таснифи жойлашиш тартиби жиҳатдан
бир-биридан фарқланади. Навоий давр
подшоҳи
Ҳусайн
Бойқаро
учун
«Саккизинчи
мажлис»ни
бағишлаган
бўлса, Содиқий «Биринчи мажмаъ»да ўша
асрдаги туркий мамлакатларнинг энг
машҳур шоҳлари таърифини келтирган.
Навоийда «Еттинчи мажлис»дан ўрин
олган султон ва шаҳзода ижодкорлар
Содиқийда
«Биринчи
мажмаъда,
«Бешинчи
мажлис»да
тасвирланган
мирзозодалар
Содиқбекда
«Иккинчи
мажмаъ»да берилган.
Олим
шоирлар
«Мажолис
ун-
нафоис»да
«Тўртинчи
мажлис»да,
«Мажмаъ
ул-ҳавос»да
эса,
учинчи,
тўртинчи ва бешинчи мажмаълардадир.
Навоийнинг
«Олтинчи
мажлис»ида
Хуросондан ташқарида яшаган шоирларга
муқобил
тарзда
Содиқий
«Еттинчи
мажмаъ»да
Араб
ва
Ажам
мамлакатларидаги
ижодкорларни
жойлаштирган. «Мажолис ун-нафоис»да
биринчи,
иккинчи
ва
учинчи
мамжлисларда ҳаѐтлари нақл қилинган
аввал вафот этган, ўша даврдаги ҳамда
ҳали ѐш шоирлар «Мажмаъ ул-ҳавос»да
«Саккизинчи мажмаъ»да тасвир этилган.
«Мажолис ун-нафоис» тазкирасининг
«Хилват» қисмида Ҳусайн Бойқаронинг
нозик шеършунослигидан далолат берувчи
2 ҳаѐтий ҳикоят ва Навоий қаламига
мансуб 2 якуний рубоий келтирилган
бўлса, «Мажмаъ ул-ҳавос»нинг «Хотима»
қисмида муаллиф томонидан битилган 19
байтли
шеър,
22
байтли
қасида,
«Аббоснома»дан
20
байт
парча,
Жаҳонбони Сафий Мирзонинг 2 байтли
таърихи ва китобнинг хатми ҳақидаги
қитъа ўрин олган.
Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-
нафоис»
тазкирасидан
адабий
таъсирланган ҳолда Содиқбек Афшор
Содиқий томонидан ѐзилган «Мажмаъ ул-
ҳавос» асари озарбайжон тилида ѐзилган
юксак санъат намунаси бўлиб, XVI-XVII
Хорижий филология.
№1, 2017 йил
68
асрлар туркий халқлар мумтоз адабиѐтини
ўрганишда муҳим манба ҳисобланади.
Адабиѐтлар
1.
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма томлик. Ўн учинчи том.
Мажолис ун-нафоис. – Тошкент: Фан, 1997. – 300 б.
2.
Алишер Навоий: қомусий луғат. Иккинчи жилд. Т-Ҳ. – Тошкент: «Шарқ» нашриѐт-
матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2016. – 500 бет.
3.
Кабулова Раъно. Традиции «Маджалис ун-нафаис» Алишера Навои в тюркоязычной
литературе (на материале антологии Садигбека Садики «Маджма ул-хавас»). Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Ташкент, 1979.
4.
Muradova Məntiqə. Sadiq bəy Sadiqinin həyat və yaradıcılığı. – Bakı: Elm, 1999. – 256 s.
5.
Münevver Tekcan. Sadıkî Afşar‟ın Mecma‟ul-Havâs‟ı: Çağatay Türkçesinde yazılmış
Şâirler Tezkiresi. // Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic, Volume 8/13. – Ankara-Turkey, Fall 2013, p.169-178.
6.
Sadiq Bəy Əfşar. «Məcməül-Xəvas» (tərcümə, müqayisəli mətn). Nəşrə hazırlayan: Əkrəm
Bağırov. – Bakı: Elm, 2008. – 412 s.
7.
Vüsale Musalı. Azərbaycan təzkirələrinin təsnifati: dili, strukturu, əhatə etdiyi coğrafiya və
dövr. // Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic, Volume 8/13. – Ankara-Turkey, Fall 2013, p.351-364.
Sultonov T. Alisher Navai’s traditions in Azerbaijani poet Sadiki’s works.
The article
provides the analysis of idea and artistic characteristics of tazkir by Azerbaijani poet Sodikbek
Afshar Sodiki «Majma ul-khavos» on the life and works of 369 poets, inspired by Alisher Navoi's
«Majolis un-nafois».
Султонов Т. Традиции Алишера Навои в творчестве азербайджанского поэта
Садики.
В статье проводится идейно-художественный анализ работы (тазкира)
азербайджанского поэта Содикбек Афшора Содики «Мажма ул-хавос» о жизни и
творчестве 369 поэтов, созданной под впечатлением от такзира Алишера Навои
«Мажолис ун-нафоис».
