Хорижий филология
№1, 2019 йил
55
SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ
БАДИИЙ ОБРАЗ ТУШУНЧАСИ ВА XIX-XX АСР АДАБИЁТИДА К.ДОЙЛ ИЖОДИ
Қаршибаева Улжон Давировна,
ф.ф.д. СамМИ доценти
Калит сўзлар:
фантастика, бадиий образ, прогресс, пессимизм,эволюция, жанр,
сюжет.
Образнинг умумий тушунчаси -
бумаълум
бир
ғоянинг
ҳиссий
тасаввуридир. Адабий асарда образлар
чинакам эмпирик ҳиссиѐтли объектлар деб
номланади ва қабул қилинади. Ёзувчилар
асарларида образ ѐрдамида дунѐ суратини
ва одамни ифодалашади. Образнинг
бадиийлиги унинг алоҳида – эстетик –
мақсадида
жойлашган
бўлади.
У
табиатнинг,
ҳайвонот
оламининг,
одамнинг,
шахслараро
алоқанинг
чиройини акс эттиради.
Адабий ижод йўналиши тузилишида
бадиий
образ
– унинг
шаклининг
ҳаракатлари
ривожи,
маънолар
тушунилиши мумкин эмас бўлган энг
муҳим таркибий элементдир. Агар бадиий
асар – адабиѐтнинг асосий бирлиги бўлса,
унда бадиий образ – адабий ижоднинг
асосий бирлигидир. Бадиий образлар
ѐрдамида тасвир объекти ишлаб чиқилади.
Образ орқали пейзаж ва интерьер
предмети, ҳодиса ва қаҳрамонлар ҳаракати
ифодаланади. Образларда муаллиф ўй-
фикри намоѐн бўлади, асосий умумлашган
ғоя амалга ошади. Бадиий образ фақатгина
одам тасвирини ўзида акс эттирмайди
балки – у одам ҳаѐтининг манзараси
бўлиб, марказда аниқ бир одам туради,
лекин у унинг ҳаѐтини қуршаб турган
ҳамма нарсани ўз ичига олади.
Бадиий
образ
фақатгина
акс
эттирмайди,
балки
борлиқни
умумлаштиради, биргаликда очиб беради,
вақтинчалик
борлиқни,
боқийликни
умумлаштиради.
Бадиий
образ
спецификаси у борлиқни англаши ва янги
ўйлаб топилган дунѐ барпо қилиши билан
аниқланади.
Ўзининг
фантазияси,
уйдирмаси
ѐрдамида
муаллиф
реал
материал пайдо қилади, аниқ сўзлар,
бўѐқлар, овозлардан фойдаланиб рассом
ягона асарни барпо этади [8].
Артур Конан Дойл ижодига яна
фанлар прогресси ҳам ҳал қилувчи таъсир
ўтказди. Лекин у биринчи ўринга
натижаларни эмас, балки бу прогресснинг
асосини – логикани қўяди. Унинг марказий
персонажлари – Шерлок Холмс ва
профессор
Челленджер
–
амалий
саволларга илмий ѐндашувни алоҳида
намойиш қилиши диққатга сазовордир.
Муаллиф балки ўзи ҳам буни сезмасдан,
бу қаҳрамонлар юзида дунѐда йўқ бўлган
майда-чуйдалар
ва
ноаниқликларни
олимлар,
тадқиқотчилар
мисолида
келтирган [1].
Конан Дойл ижоди ва биографиясини
ўрганишга
ҳар
хил
даврларда
ватандошлари, чет эл адабиѐтшунослари
ва тадқиқотчилари, масалан Дж.Д.Карр,
Х.Присон, М.Урнов ва бошқалар, ҳамда
ѐзувчининг ўғли Адриан Конан Дойл ҳам
қизиқиш билдирган. У уларни фақатгина
инглиз адабиѐтининг буюк намояндаси
сифатидагина эмас, балки бутун жаҳон
адабиѐтининг ѐрқин ѐзувчиси сифатида
ҳам қизиқтирган.
Артур Конан Дойлнинг адабий
фаолияти Англия маданий ҳаѐтида XIX
асрнинг охири XX асрнинг бошларидаги
муҳим аспекти бўлиб ва ўша даврнинг
янги бадиий тафаккури вужудга келишига
жуда катта ҳисса қўшади. Ёзувчининг
ижодини ўрганиш индивидуаллик ва ўша
давр инглиз адабиѐти ривожланишининг
ўзига
хослиги
ҳақидаги
тасаввурни
бойитмасдан қолмайди.
Артур Конан Дойл асарларида
бадиий образларнинг ўзига хослиги
Хорижий филология
№1, 2019 йил
56
мавзуси мамлакат адабиѐтшунослигида
олим-тадқиқотчилар
учун
илмий
тадқиқотнинг предмети бўлди, ундан
ташқари миллий адабиѐтшуносликда бу
мавзуга системали қарашни ифодалади.
XIX аср охири XX аср бошида
жаҳонда, айниқса, Европада фан ва
техника шиддатли ривожланган. Билимлар
кенгайиши билан телеграф, телефон,
автомобиль, кинематография пайдо бўлди
ва шу соҳалар кашфиѐтларга, технологик
ўзгаришларга бой бўлди. Илмий-техник
прогресс таъсирида санъат асарлари ҳам
яратилди.
Ҳақиқатга
материалистик
қарашлар билан суғорилган ва фан
(замонавий ѐки келгуси) Коинотнинг барча
сирларини еча олиш қобилиятига эга деган
хаѐлга асосланган фантастик адабиѐт тури
сифатида илмий фантастика жанри пайдо
бўлди. Илмий фантастиканинг асосий
қаҳрамони эволюциялашган, ривожланган
одам бўлган. Ч.Дарвиннинг ―Табиий
танланиш йўли билан турлар келиб
чиқиши‖ (1859) китоби пайдо бўлиши
бежизга эмас, бу ғарбий европадаги
маънавий революция билан мос келган [7].
1818 йилда инглиз ѐзувчиси Мэри
Уолстонкрафт Шеллининг ―Франкштейн,
ѐҳуд Замонавий Прометей‖ романи чиқди.
Тирик жонзотни ўлик материядан пайдо
қилган ва қурбонга айлантирган ва бир
вақтнинг ўзида шахсий кашфиѐтига
золимлиги вақт ўтиши билан янада кенг
маданий қатламларни ўз ичига олган,
ѐзувчи
томонидан
белгиланган
муаммолардан узоқлашган алоҳида белги
бўлган швейцар олимининг тақдиридир.
Бу романда Мэри Шелли одамзод
ҳаѐтининг фалсафий, илмий ва эстетик
изланишларини юз йилликлар давомида
одам Худо ролида бўла оладими, ўзига
ўхшашини
чиқариб,
табиат
топишмоқларига
аралашишга
ҳаққи
борми, қандай ҳолатда ҳаѐтнинг яралиши
рўй беради каби муҳим саволларга
мурожаат қилган. Айнан шу Коинот
яралиш муаммоси, бошиданоқ Худонинг
алоҳида
хуқуқи
бўлган,
XX
аср
ѐзувчиларни ўзига шу йўсинда тортади.
Замондошлари қандайдир бир бадиий
эксперимент сифатида қабул қилган,
готик, маърифий ва романтик эстетика
чегарасида пайдо бўлган Мэри Шелли
асари ХХ юз йилликда кучли ―ўсди‖ [4].
Олдос Леонард Хакслининг ―Янги
ажойиб дунѐ‖ (1932) роман-антиутопияси
лабораторияларда
туғиладиган
ва
миясининг ювилиб туриши ва наркотик
истеъмол қилганлиги сабабли озод бўла
олмайдиган
одамий
жонзотларни
кўрсатади. Одамларни эмбрионлардан
ўстираѐтган,
аллақачон
турларга
классификацияланган, у ерда умуман
бошқа қийматлар (ѐки уларнинг мавжуд
эмаслиги, чунки нима ѐзилган-у, нима
кўрилган – ижозат этилган, бошқа ҳамма
нарса талаб ҳам қилинмайди) ҳукмронлик
қиладиган бу ―янги дунѐ‖дир [4].
Илмий фантастика ривожланишидаги
биринчи ўзгаришни XIX аср 90-чи
йилларида машҳур инглиз ѐзувчиси
Герберт Уэллс амалга оширган. У аввалги
бутун оптимистик илмий фантастикага
пессимизм, гротесклик ва ижтимоий
критика элементларини киритган. Герберт
Уэллс ижодининг биринчи давридаги жуда
муҳим романлари (―Вақт машинаси‖
(1895), ―Доктор Моро ороли‖ (1896),
―Кўринмас одам‖ (1897), ―Дунѐлар уруши‖
(1897), ―Ухлаѐтган одам уйғонганда‖
(1899), ―Ойдаги биринчи одамлар‖ (1901))
чиққандан
сўнг
илмий
фантастика
тематикаси қуйидаги мавзулар: космик
саѐҳат, вақт оралиғида саѐҳат, параллель
дунѐлар, одам эволюцияси ва мутацияси,
жамият
моделизацияси,
илмий
кашфиѐтлар тақдири, келажак ва катализм
уруши кабилар билан чекланди. Тоза
ҳолатда бу ҳар бир мавзу илмий-фантастик
китобда камдан-кам учрайди. Жанрга
тааллуқли бўлган ҳар қандай асар бир неча
мавзулар ғояларининг синтезини ўзида акс
эттиради.
Прогресс ғояси Уэллс ижодида энг
муҳимларидан биридир. У одамийликка –
―Буюк тинчлик‖ ѐки ақлнинг ўз жонига
қасд қилишини ташийдими? Романда
келажак ҳозирги вақтдан ўсади ва
ўқувчига
қўрқинчли
кўринишдаги
фаросатли деб ҳисоблаб бўлмайдиган
келажак жонзотларини тасвирлайди. Ярим
прогресснинг ҳар бир қадами фақатгина
Хорижий филология
№1, 2019 йил
57
куч ва даҳшатли жазолар ѐрдамида
эришилмайди, балки шавқатсиз қийноқлар
ортидан эришилади.
Уэллс илмий муаммолар хақида
фикрлаѐтганда унинг фантазияси энг
ҳосилдор ерни топади. Табиий фанлардан
олинган бепоѐн билимлари ѐзувчига ХХ
асрнинг кўплаб кашфиѐтларини тахмин
қилишга ѐрдам берди. Масалан, ―Озод
қилинган дунѐ‖ китобида ядро энергияси
хақида гапириб ўтилган, ―Ҳаводаги уруш‖
китобида эса авиациянинг шиддатли
ривожи ҳақида тахмин қилинган [5].
Реал
мавзуларнинг
кўплигига
қарамасдан илмий фантастика 1910 йилда
маърифий-оммабоп акцентни ва ижтимоий
йўналишни йўқотиб кўнгилочар адабиѐт
белгиларини ўз ичига ола бошлади [2].
Бироқ
фантастика
ѐзувчилар
томонидан ўйлаб топилган эмас, балки
реал Биринчи жаҳон урушини бошдан
кечирган ўқувчиларга одамзод тўқнашиши
мумкин бўлган ижтимоий муаммолар ва
қийинчиликлар
хақида
ўйлашни
хоҳлашмасди. Шунинг учун 1920 йилларда
А.Меррит ва Э.Р.Берроуз кабилар яратган
кўнгилочар
турдаги
асарлар
катта
муваффақиятга
эришди.
Уларнинг
асарларини
фантастикага
киритиш
мумкин. Умуман олганда фан бу даврда
илмий фантастика тарихида фақатгина
асарнинг сюжетини тирилтириш учун
ѐрдамчи восита сифатида хизмат қилган
[6].
1930 йилда бошланиб ва ―Илмий
фантастиканинг
олтин
даври‖
деб
номланган
даврда
жиддий
илмий
фантастиканинг яралиши 1930 йилда
пайдо бўлган ―Astounding Science Fiction‖
(―Хайратланарли
илмий
фантастика‖)
журналининг саҳифаларида бошланган.
Айнан шу журнал бошлиғининг 1937 йил
Джон У.Кэмпбелл позицияси шарофати
билан замонавий илмий фантастика қаттик
илмий адабиѐт билан, ―ғоялар адабиѐти‖ ва
―илмий билимлар оммобоплиги‖ билан
тенглаштирилади [3].
Шундай
қилиб
дунѐни
илмий
ўзгартириш тематикаси пайдо бўлди ва
инглиз адабиѐтининг XIX аср охири ва XX
аср бошида илмий фантастика жанри
пайдо бўлиши билан кечган илмий-техник
прогресс реакциясини акс эттириб узоқ
вақт гуллаб яшнади. Ўша даврнинг
ѐзувчилари
ўзларининг
асарларида
ўзининг ватани ва дунѐдаги технологик
ўзгаришларга баҳо беришган ва олдиндан
топишга ҳаракат қилишган, ўзининг бой
фантазиясидан
фойдаланиб
фаннинг
келажакдаги ривожини олдиндан айтиб
беришга ҳаракат қилган.
Адабиѐтлар:
1. Гражданская З.Т. [Артур Конан Дойл] // Гражданская З.Т. От Шекспира до Шоу:
Англ. писатели XVI-XX в.в. — М.: Просвещение, 1982. С.145.
2. Гуревич Г.И. Беседы о научной фантастике. М., 1982. С. 196 .
3. Гуревич Г.И. Беседы о научной фантастике. М., 1982. С. 341.
4. Гуревич Г.И. Беседы о научной фантастике. М., 1982. C.188, 194.
5. Ляпунов Б.В. В мире фантастики: обзор научно-фантастической и фантастической
литературы. М.:1975. С. 319.
6. Ляпунов Б.В. В мире фантастики: обзор научно-фантастической и фантастической
литературы. М.:1975. С. 332.
7. Осипов А.Н. Фантастика от «А» до «Я»: (основные понятия и термины). Краткий
энциклопедический справочник. М.: 1999, с.215.
8.Электронная энциклопедия «Википедия». Режим доступа:
Каршибаева У
.
Понятие художественного образа и творчество А.К. Дойила в XIX-
XX века.
В статье автор демонстрирует, что литературный образ отражает не только
изображение, но и панораму жизни человека, в центре которого стоит сам человек и всѐ,
что его окружает. Также раскрывается реакция научно-технического прогресса при
Хорижий филология
№1, 2019 йил
58
возникновении в конце XIX века и начале ХХ века научно-фантастического жанра через
творчество А.К. Дойила.
Karshibayeva U. The concept of artistic image and work of A.K. Doyle in the XIX-XX
centuries.
In the article the author tries to show that the literary image reflects not only the image
of a person, but also view of a person’s life, in the center of which there is a person himself and all
that surrounds him. It also reveals the reaction of scientific - technical progress in appearing genre
through the works of A.K. Doyle in the late 19th and early 20 th centuries.
