Хорижий филология
№1, 2019 йил
89
ЗАМОН КАТЕГОРИЯСИНИНГ МОДЕЛЛАРИ ЛИНГВИСТИК ТАДҚИҚОТ
ОБЪЕКТИ СИФАТИДА
Султонова Шоҳиста Муҳаммаджоновна,
ЎзДЖТУ катта ўқитувчиси
Калит сўзлар:
замон моделлари: даврий, шажаравий, мифологик, концептуал, бир
йўналишли, астрономик ва астрологик, тарихий, профан(маиший), сакрал (муқаддас), эпик,
перцептуал, актуал, ижтимоий, аксиологик, бадиий, поэтик.
Инсон ҳаѐти фаолиятида замон
тушунчасига оид хилма-хил тасаввурлар
ва таърифлар мавжудлиги, қолаверса,
ушбу тушунчанинг физик-фалсафий ва
лисоний талқини ҳали тўлиқ ўрганиб
чиқилмаганлиги туфайли замон тушунчаси
(категорияси)нинг шу пайтгача ягона
таърифи мавжуд эмас.
Рус олими Н.М.Шанский ―замонни
абадийлик,
давомийлик,
йўналти-
рилганлик, узлуксизлик, ўзига хослик каби
хусусиятларга эга бўлган физик-фалсафий
тушунча‖ сифатида эътироф этади [1, 212].
―Замон‖ тушунчасининг инсонлар
тасаввурида
қадимги
даврлардаѐқ
шаклланган ва бугунги кунгача сақланиб
қолган турли моделлари мавжуд. Улар
жамият тарихининг турли даврларида
инсон онгининг ривожланиши билан
боғлиқ тарзда ўзгариб келган.
Замон модели деганда ягона олам
манзараси таркибида замоннинг умумий ва
хусусий жиҳатларини намоѐн қилувчи,
шунингдек,
қўлланиладиган
билим
соҳасига
боғлиқ
ҳолда
ўз
ўлчов
бирликларига эга бўлган, инсон ѐки
жамият онгида олам манзарасида акс
этаѐтган воқеа-ҳодисаларни ўзига хос
тарзда идрок қилиш орқали шаклланадиган
замон тушунчасининг бир кўриниши
тушунилади.
Замон моделлари турли олимлар
томонидан
турлича
таснифланиб,
таърифланиб келган (А.Я.Гуревич, 1984;
М.С.Каган, 1982; И.С.Кон, 1978; А.Н.Лой,
В.П.Яковлев,
2010;
М.Ф.Мурьянов,
А.Г.Левич, Г.Х.Вригт, В.И.Постовалова,
1982; Ю.С.Степанов, 1993; Т.И.Дешериева,
Ю.Н.Караулов, 1970; С.Е.Никитина, 1993;
К.Г.Красухин, 2004; Н.К.Рябцева, 2009;
Н.А.Потаенко, 2007; Е.С.Яковлева, 1994;
Д.Г.Ищук, 1995; Н.Д.Арутюнова, 1999).
Жумладан,
тарихшунос
олим
А.Я.Гуревичнинг кузатишлари асосида
қилган хулосасига кўра, ўрта асрлардаѐқ
замонга бўлган муносабатларнинг хилма-
хиллиги асосида инсонлар онгида унинг
табиатга хос (аграр) ѐки бошқача айтганда,
даврий; шажаравий (ѐки генеалогик,
сулолавий); инжилга оид ѐки мифологик;
даврий-тарихий каби бир неча моделлари
шаклланган [2, 192]. Бу эса қайси даврга
хослигидан қатъи назар, ҳатто бир инсон
тасаввурида ҳам замон тўғрисида бир неча
ва бир-бирига ўхшамаган тушунчалар
юзага келиши ҳамда бир-бирига халал
бермаган ҳолда ўзаро алоқада мавжуд
бўлиши мумкинлигидан далолат беради.
Сўнгги
йилларда
лингвистик
адабиѐтларда замоннинг
концептуал
ва
лисоний
моделлари
алоҳида-алоҳида
тарзда кўп ѐритилди, лекин, бизнингча,
ушбу моделларни ўзаро узвий боғлиқ
ҳолда кўриш керак. Д.Г.Ищук уч хил
моделни – концептуал ва лисоний
моделлардан ташқари
умумий
моделни ҳам
киритади. Ушбу модель реал замон
шакллари уйғунлигини акс эттириб, унда
инсонга хос замон инсоннинг, онгнинг ва
тилнинг мавжуд бўлиш шакли сифатида
(онтологик ѐндашув) ҳамда ижтимоий ва
индивидуал онгда (тилда) борлиқнинг
замоний муносабатларининг акс этиши
(гносеологик ѐндашув) тушунилади [3, 7].
Бу борада Н.К.Рябцеванинг қуйидаги
фикри анча моҳиятга яқинроқ деб
ўйлаймиз: ―...бир йўналишли ва даврий,
маиший ва номаиший замон тўғрисидаги
анъанавий бўлиб қолган тасаввурлар
замоннинг лисоний олам манзарасидаги
Хорижий филология
№1, 2019 йил
90
ролини,
унинг
коммуникатив
вазифаларини ва маданий контекст билан
алоқасини, замоннинг нафақат баҳолаш
ўлчами, балки объекти, инструменти ва
асоси бўла олиш қобилиятини тўлиқ акс
эттира
олмайди‖
[4, 78].
Бизнингча,
лисоний олам манзарасидаги замоннинг
аҳамиятини очиб беришда унинг барча
моделларини умумлаштирган ҳолда таҳлил
этиш талаб қилинади.
Ҳозирги
замон
тилшунослигида
кўпчилик
олимлар,
жумладан,
Ю.С. Степанов ва Н.Д.Арутюнова замон
категориясининг иккита асосий модели,
яъни кишилик жамиятининг тарихий
ривожланиши
давомида
шаклланган
даврий
ва
бир йўналишли
моделлари
тўғрисида
фикр
юритмоқдалар.
Н.Д.Арутюнованинг
таъкидлашича,
абстракт моделда замон расмий, дунѐдан
ва инсондан ажралган ҳолда намоѐн
бўлади. Агар замонни ҳис қилиш табиат
жараѐнлари даврийлигини идрок қилишга
асосланган экан, унда инсон руҳияти
воқеалар содир бўлиши билан боғлиқ
бўлган ўтмиш, келажакка бўлинган ва
ҳозирги
замоннинг
оқимига
бирлаштирилган бир йўналишли замон
билан боғлиқ бўлади [5, 688]. Фақат
инсоннинг
дунѐдаги
иштироки
(мавжудлиги)гина
расмий
замонни
воқеалар билан тўлдиради, инсон туфайли
замон моделида ҳисоб нуқтаси, ҳаракат ва
ҳаракат йўналиши каби компонентлар
пайдо бўлади, вақт ҳисоблана бошлайди,
энг асосийси, кишилар онгида фарқлана
бошлайди. Масалан, ўзбек тилида вақт
ифодаси
бошқа
тиллардаги
вақт
ифодасидан фарқ қилади:
Ўзб.: соат тўрт ярим (16.30) – рус:
половина пятого (16.30)
Ўзб.: тўртдан ўттиз дақиқа ўтди –
рус: тридцать минут пятого
Маълумки, қадимги жамият кишиси
учун чор-атрофни коинотнинг ажралмас
бўлаги сифатида содда ва яхлит тарзда
тушуниш хос бўлган, бу эса замонга
бўлган муносабатда ҳам ўз аксини топган.
Замон континуумини (давомийлигини)
қадимги
онг
билан
идрок
қилиш
космопланетар
даврийлик
билан
мувофиқлашган, чунки инсон ўзини фазо
(космос) ва унинг ҳаѐтини белгиловчи
ҳамда даврийлик тушунчасига олиб келган
фазовий ритмлар билан узвий боғлиқ
ҳолда ҳис қилар эди. Ўша даврларга хос
солномалар, умуман, замон тўғрисидаги
тасаввурлар асосида табиат ва фазога оид
ритмлар ѐтган бўлиб, инсоннинг хўжалик
ишлари, оилавий анъаналари, меҳнат
интизоми ҳамда шу каби ҳаѐт тарзи уларга
мувофиқ
тузилганлигини
таъкидлаш
мумкин.
Ибтидоий тафаккурда даврларнинг
кетма-кет
алмашинуви
тўғрисидаги
тасаввур йўқ эди, замоний муносабатлар
ҳали тартибга келтирилмаган, асосий
эътибор уларнинг аралашувига қаратилган
эди. Қадимги кишилар онгида замон
вектор сифатида идрок қилинмаган, яъни у
илгариламайди, ҳаракатланмайди, балки
доира
бўйлаб
айланади.
Замоннинг
даврийлиги,
даврнинг
тугаллиги
ва
такрорийлиги туркий халқлар учун ҳам,
славян ва бошқа Ҳинд-Европа халқлари
учун ҳам хос, умуман, барча халқлар учун
универсал ҳисобланади. Шу бўйича
Н.И.Толстойнинг ѐзишича, замон тилга,
руҳиятга, инсонга хос бўлмаган асосларга
эга, у табиат билан, қуѐш фаолияти ва
унинг ердаги акси билан боғлиқ [4, 17].
Қадимги халқлар олам манзараси
асосида аниқ образли тафаккур, реал
табиий даврлар билан боғлиқ бўлган,
қишлоқ хўжалиги ҳаѐтида акс этадиган
ҳамда тилда ўз ифодасини топадиган кўп
худолилик ақидалари ва тасаввурлари
билан белгиланган ягона содда (даврий)
замон модели (қадимги халқларнинг
диний-хўжалик тақвими) ѐтади. Албатта,
ушбу фикрлар архаик тараққиѐт ҳамда
унинг замон моделларига хос. Бироқ,
таъкидлаш керакки, бугунги кунда ҳам
инсоннинг замонни ҳис қилиши оламдаги
ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда кечади,
унинг манбаи эса
фазовий
замон – кун
қисмлари, йил фасллари ва бошқаларнинг
алмашинуви ҳисобланади, яъни даврийлик
ҳозирги давр кишисининг онгида ҳам ўз
ўрнига эга. Замон бир йўналишли бўлиши
билан бирга унинг баъзи қисмлари
(масалан, соат, йил фасллари) такрорланиб
Хорижий филология
№1, 2019 йил
91
туришини ҳис қиламиз:
Бўлмаса... келар
ҳафтанинг шу куни, шу соатда, шу ерга
келсам йўқ демайсизми?
[6, 2].
Яшаш соатининг олтин капгири
Ҳар бориб келиши бир олам замон.
Коинот шу дамда ўз куррасидан
Ясаб чиқа олур янгидан жаҳон
(7,
59).
Инсон маълум даврда яшар экан, бир
вақтнинг ўзида астрономик ва астрологик,
тарихий ва ѐшга оид, сакрал (мифологик,
ритуал) ва профан каби турли замонларни
бошидан кечиради. Н.Д.Арутюнованинг
қайд этишича, улар қайсидир даражада
инсон умрини бошқариб туради: ҳаѐт
воқеалари (дунѐга келиш ва дунѐдан кўз
юмиш), ҳиссий кечинмалари, ижтимоий
хулқ-атвори, тарихий воқеалар, инсон
хатти-ҳаракатларининг
мақсади
мослашувини талаб қилади [5,12].
Шундай қилиб, бир томондан, ўрта
асрлар аграр жамиятида замон (вақт), энг
аввало,
табиат
ритмлари,
қишлоқ
хўжалиги тақвими билан (қуѐш, қум, сув,
шам,
қўнғироқ
жаранги
бўйича
ҳисобланган) белгиланган бўлса, бошқа
томондан, аграр замон билан бир қаторда
диний байрамлар билан боғлиқ бўлган
муқаддас (литургик)
(диний амаллар
ўтказиладиган) замон, шунингдек, замонга
нисбатан мифологик муносабат билан
параллель равишда
эпик
замон ҳам мавжуд
бўлган (қабила ва халқлар тарихидаги
воқеалар
хронологиясига
эмас,
алоқаларнинг
узвийлигига
асосланган
сулолалар тарихи, авлодлар ҳисоби).
Бундан хулоса қилиш мумкинки, ҳатто
ўрта асрларда ҳам замонни тушуниш бир
хилда бўлмаган.
Ижтимоий
замонни
ўрганишда
табиий фанларнинг фалсафий масалалари
даражасида ишлаб чиқилган замонни
реал,
перцептуал ва концептуал
каби турларга
таснифлаш алоҳида ўрин тутади. Реал
замон
адабиѐтларда
реал
борлиққа
тегишли бўлган физик замон сифатида
ифодаланади [8,51-52].
Перцептуал замонни (лот. Perceptio –
идрок қилиш, ҳиссий аъзолар ѐрдамида
объектив борлиқни бевосита акс эттириш)
ҳиссий тажрибалардан келиб чиққан
ҳолда, идрокнинг ҳиссий даражасидаги
реал воқеаларнинг объектив замони акс
эттириладиган,
ҳиссиѐтларимиз
тўлиқ
тартибга келтирилган ҳолат сифатида
таърифлаш мумкин.
Масалан, ўзбек тилида
вақтли
сўзи
белгиланган, кутилган муддатдан олдин
рўй берган воқеа-ҳодиса ѐки амалга
оширилган иш-ҳаракатга нисбатан баҳони
ифодалайди ҳамда
эрта, барвақт
сўзлари
билан синоним тарзда ишлатилади:
Эрта
билан вақтли, ҳовуздан юз-қўлимизни
ювиб, хўжайиннинг хизматига ҳозир бўлиб
турдик
[7, 255].
Темпоралликни
тушуниш
учун
бадиий асарда, матнда замоннинг қандай
тасвирланиши, қабул қилиниши ва идрок
қилинишини аниқлаб олиш зарур. Реал
ҳаѐтда замон бу объектив вақтдир. Реал
замон доим олдинга, ўтмишдан келажакка
силжийди. Инсон ҳатто, шу замонни ҳам,
ўз ҳиссиѐтларидан келиб чиқиб, мутлақо
ҳар хил қабул қилади. Ўз идрокига қараб
инсонга вақт баъзан тез, баъзан секин
ўтаѐтгандек туюлади. Бадиий асарларда
эса вақт баъзан олдинга ҳаракатланади,
баъзан у секинлайди, баъзан эса умуман
тўхтаб қолади. Бунда перцептуал (ҳиссий)
замоннинг
бадиий
замон билан умумийлик
томонини кўриш мумкин. Масалан:
―Минутлари соатдай, соатлари кундай
узун кўринган, қачон ўша кунлар бўлар
экан, деб соғинган, юрак уриб кутган
вақтлар ҳам яқинлашди‖
[7,128]. Демак,
асарда ѐзувчи танлаган мавзу бўйича воқеа
охиридан олдинга силжиши мумкин,
қандайдир босқичларни ташлаб ўтиши,
қайсидир
вақт
оралиғи
эса
тўлиқ
ѐритилиши мумкин.
Таҳлиллардан келиб чиқиб, ҳозирги
кунда фанга маълум бўлган қуйидаги
замон моделлари ва турларини кўрсатиб
ўтиш мумкин: реал (физик), даврий,
шажаравий (эпик), мифологик, муқаддас
(сакрал), тарихий, перцептуал ѐки профан
(эмпирик, маиший), актуал, ижтимоий,
концептуал, аксиологик, бадиий, поэтик ва
ҳ.к.
Юқорида
номлари
келтирилган
аксарият
олимлар
томонидан
замон
турлари
бўйича
ишлаб
чиқилган
Хорижий филология
№1, 2019 йил
92
таснифларда асосан замонни англаш
(идрок
қилиш)даги
фарқланишлар
масаласи кўтарилган бўлиб, ўхшашликлар
ва замон моделларининг ўзларидаги
фарқлар эса эътибордан четда қолган.
Бизнингча, бундай қиѐслаш айнан бир
нарсага нисбатан турли нуқтаи назарларни
ягона махраж (асос)га бирлаштиришга
имкон беради. Замоннинг хоссалари, ўзига
хос хусусиятлари ривожланиши ва намоѐн
бўлишининг
умумий
қонуниятлари
мавжуд бўлиб, улар мазкур категорияни
маълум билимлар соҳасига тегишли
хусусий эмас, балки умумий тушунча
сифатида тушунишни, шунингдек, уни
ўрганишда барча фанларга хос далиллар ва
маълумотларга асосланишни талаб қилади.
Адабиѐтлар:
1.
Шанский Н.М. (ред.), Журавлев А.Ф. Этимологический словарь русского языка.
Вып. 10. Под ред. Журавлева А.Ф. и Н.М. Шанского. – М.: Московский университет, 2007. –
Вып. X. М. – 400 с.
2.
Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. – М.: Искусство, 1984. – 350 с.
3.
Ищук Д.Г. Лексико-семантическое поле как выражение концептуальной модели
времени в языке: (На русском и славянском материале): Дис. ... канд. филол. наук. – СПб,
1995. – 227 с.
4.
Логический анализ языка: Язык и время. – М.: Индрик, 1997. – 351 с.
5.
Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М.: Языки русской культуры, 1999. – 895 с.
6.
Ҳошимов Ў. Ҳикоялар. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиѐт ва санъат
нашриѐти, 2002. – 37 б.
7.
Ғафур Ғулом. Танланган асарлар. Шум бола. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги
нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2003. – 255 б.
8.
Мостепаненко А.М. Проблема универсальности основных свойств пространства и
времени. – М.: Наука, 1972. – 229 б.
Султонова Ш. Модели категории времени как объект лингвистического
исследования.
В данной статье речь идет о моделях категории времени, сформировавшихся
в истории человечества. Раскрывается важность изучения не дифференциальных, а
универсальных свойств этих моделей при исследовании времени как онтологической
категории.
Sultonova Sh. Models of the category of time as an object of linguistic research.
This
article deals with models of the category of time that have formed in the history of mankind. When
studying time as an ontological category, all these properties are universal.
