67
Usmonaliyev Botir Usmonaliyevich
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug‘urta bozorini rivojlantirish
agentligining Sug‘urta faoliyati metodikasi boshqarmasi boshlig‘i
SUG‘URTA MUNOSABATLARIDA KOOPERATSIYA TAMOYILLARINI
QO‘LLASH
------------------------------------------------------
Usmonaliyev Botir Usmonaliyevich
Head of the Insurance Methodology Department of the Insurance Market
Development Agency under the Ministry of Finance of the Republic of Uzbekistan
APPLICATION OF COOPERATIVE PRINCIPLES IN INSURANCE
RELATIONSHIP
------------------------------------------------------
Усмоналиев Ботир Усмоналиевич
Начальник отдела страховой методологии Агентства развития страхового
рынка при Министерстве финансов Республики Узбекистан
ПРИМЕНЕНИЕ КООПЕРАТИВНЫХ ПРИНЦИПОВ В СТРАХОВЫХ
ОТНОШЕНИЯХ
------------------------------------------------------
Суғурта муносабатларида кооперация тамойилларини қўллаш
Мавзунинг долзарблиги.
Ўзбекистон Республикаси суғурта бозорини
ривожлантиришга
давлат
миқёсида
аҳамият
берилмоқда.
Суғурта
ташкилотларининг устав капитали, тўлов қобилияти ва молиявий
барқарорлигини ошириш, уларнинг активлари сифатини яхшилаш, шунингдек,
инвестиция фаолиятини ривожлантириш мамлакат суғурта бозорининг
салоҳиятини белгилаб беради.
Суғурта муносабатларида кооперация тамойилларининг қўлланилиши эса,
суғурта ташкилотларининг молиявий барқарорлигини таъминлашига ва суғурта
ташкилотларига бўлган ишончнинг ортишига хизмат қилади.
Дарҳақиқат,
бугунги кунда республикада
суғурта хизматлари
салоҳиятидан етарли даражада фойдаланилмаяпти. Ривожланган хорижий
давлатларда эса суғурта хизматларидан максимал даражада фойдаланилади. Ҳеч
68
бир соҳа ёки фаолият тури суғурта қилинмаган ҳолда амалга оширилмайди.
Бизда эса аксинча, суғурта хизматларига ва умуман суғурта соҳасига эътибор у
қадар сезиларли эмас.
Муаммони ҳал этиш йўллари.
Ўзбекистон суғурта бозорида кооперация
муносабатларини қонуний асосларини мустаҳкамлаш бўйича тавсиялар ишлаб
чиқиш.
Натижалар.
Суғурта муносабатларида кооперацияларни қўллаш
натижасида:
суғурта ташкилотининг молиявий барқарорлиги ва мустаҳкамлиги
таъминланади;
суғурта муносабатларидаги кооперациялар фаолиятидаги камчиликлар
аниқланади;
суғурта муносабатлари кооперациясининг кенг қўлланилиши натижасида
суғурта бозорини жадал ривожланиши асосланди.
Хулоса қисмида,
суғурта муносабатларида кооперацияларни ташкил этиш
ва амалга ошириш механизмлари, қонунчилик асослари ва методологик
жиҳатлари тадқиқ этилганлиги, суғурта хизматлари соҳасида биргаликда
фаолият олиб борилишини амалга ошириш зарурлиги таъкидлаб ўтилган.
Суғурта муносабатлари кооперацияси эса рискларнинг салбий таъсирини
камайтириш имкониятини беради.
Калит сўзлар.
Қўшалоқ суғурта, биргаликда суғурта қилиш, икки
томонлама суғурта, икки томонлама суғурта қилиш жамиятлари
Охирги йилларда Ўзбекистонда суғурта соҳасини ривожлантиришга катта
аҳамият бериб келмоқда. Республика Президенти ҳамда Ҳукумати томонидан
қабул қилинаётган қарорлар соҳани қанчалик ривожланишини белгилаб
бераётган бўлиши билан бирга, амалга оширилиши лозим бўлган ишларнинг
кўлами кенглигини кўрсатиб бермоқда.
Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2019 йил
2 августда қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасининг суғурта бозорини
ислоҳ қилиш ва унинг жадал ривожланишини таъминлаш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги ПҚ-4412-сонли қарори Ўзбекистонда суғурта сохасида туб
бурилиш ясади десак муболаға бўлмайди
1
.
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан 2019 йил 2 августда қабул қилинган “Ўзбекистон
Республикасининг суғурта бозорини ислоҳ қилиш ва унинг жадал ривожланишини таъминлаш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги ПҚ-4412-сонли қарори.
69
Мазкур қарор билан Ўзбекистон суғурта бозорини ислоҳ қилиш ва жадал
ривожлантиришнинг асосий йўналишлари белгилаб берилган.
Жумладан:
суғурта соҳасидаги меъёрий-ҳуқуқий базани такомиллаштириш, халқаро
стандартлар ва тавсияларни ҳамда суғурта соҳасидаги энг яхши халқаро
тажрибаларини жорий этиш;
пруденциал назоратнинг самарали механизмларини жорий этиш орқали
суғурта фаолиятини тартибга солиш тизимини институционал ривожлантириш;
суғурта ташкилотларининг устав капитали, тўлов қобилияти ва молиявий
барқарорлигини ошириш, уларнинг активлари сифатини яхшилаш, шунингдек,
инвестиция фаолиятини ривожлантириш;
суғурта брокерлари фаолиятини ривожлантириш, суғурта агентларининг
ишлаш тизимини қайта кўриб чиқиш, банксуғуртани жорий этиш орқали суғурта
бозори инфратузилмасини кенгайтириш;
суғурта хизматлари истеъмолчилари ҳуқуқлари ҳимоясини кучайтириш,
аҳолининг суғурта саводхонлигини ва суғуртага бўлган ишончини ошириш;
янги инновацион ҳамда талаб юқори бўлган суғурта маҳсулотларини
жорий этиш орқали суғурта хизматлари ҳажмларини, турларини кенгайтириш ва
сифатини ошириш;
суғурта фаолиятини тартибга солиш ҳамда электрон суғурта хизматларини
ривожлантириш бўйича замонавий ахборот технологияларидан кенг
фойдаланиш;
суғурта бозори мутахассисларини тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг
малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш;
миллий
суғурта
бозорининг
имижини
шакллантириш
ҳамда
инвестициявий жозибадорлигини халқаро ва хорижий суғурта бозорлари билан
интеграциялаш орқали ошириш кабиларидир.
Шунингдек, мазкур қарор билан Ўзбекистон суғурта бозорини тартибга
солиш ва ривожлантириш бўйича ваколатли давлат органи ҳисобланган
Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузурида Суғурта бозорини
ривожлантириш агентлиги ташкил этилди
1
.
Мазкур ислоҳотларнинг давоми сифатида 2020 йил 14 декабрлда Вазирлар
Маҳкамасининг “Электрон турдаги суғурта хизматларини кўрсатиш тартибини
такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 780-сонли
1
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 31 декабрдаги “Ўзбекистон Республикаси молия
вазирлиги ҳузуридаги суғурта бозорини ривожлантириш агентлиги фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги 1060-сонли қарори;
70
қарори қабул қилиниб
1
, электрон шартнома тузиш, ўзгартириш ва муддатидан
олдин тўхтатиш тартибини, суғурта қилдирувчи ва суғурта ташкилоти ўртасида
электрон ахборот алмашинуви, мажбурий суғурта электрон шартномаси
тузилганлиги тўғрисида хабарномани юбориш ва хабарноманинг мазмунига
қўйиладиган талабларни назарда тутувчи Транспорт воситалари эгаларининг
фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш бўйича Е-полисни сотиш,
расмийлаштириш ва уларнинг ҳақиқийлигини текшириш қоидалари
тасдиқланди.
Маълумки,
мамлакатимизда
иқтисодиётнинг
барча
соҳаларида
рақамлаштириш жараёни узлуксиз давом этмоқда, жумладан суғурта соҳасида
ҳам.
Ушбу жараённи давом эттириш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 2021 йил 23 октябрда “Ўзбекистон суғурта бозорини
рақамлаштириш ва ҳаёт суғуртаси соҳасини ривожлантириш бўйича қўшимча
чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-5256-сон қарори қабул қилинган бўлиб,
рақамлаштириш шартлари ва муддатлари, шунингдек 2021-2023 йилларда
Ўзбекистон Республикасининг ҳаёт суғуртаси соҳасини ҳамда шахсий суғурта
турларини ривожлантириш бўйича Йўл харитаси ишлаб чиқилган
2
.
Суғурта фаолияти соҳасидаги муносабатларни Ўзбекистон Республикаси
Фуқаролик кодексининг 52-моддаси ҳамда Ўзбекистон Республикасининг
“Суғурта фаолияти тўғрисида”ги Қонуни билан тартибга солинади.
Ўзбекистон Республикасининг суғурта фаолияти қонунчилигида
кооперациялар атамаси қўлланилмаган. Аксинча, қўшалоқ суғурта, биргаликда
суғурта қилиш ва икки томонлама суғурта тушунчаларидан фойдаланилади.
Қўшалоқ суғуртада
айни битта мол-мулкни ёки тадбиркорлик хавфини
икки ёки бир неча суғурта ташкилотида суғурта қилиш тушунилади
3
.
Мол-мулк ёки тадбиркорлик хавфи қўшалоқ суғурта қилинганда ҳар бир
суғурта ташкилоти суғурта товонини ўзи тузган шартнома доирасида тўлашга
мажбур бўлади, бироқ барча суғурта ташкилотлардан олинган суғурта
товонларининг умумий суммаси ҳақиқий зарардан ортиқ бўлиши мумкин эмас.
Бунда суғурта қилдирувчи ёки наф олувчи суғурта товонини исталган
суғурта ташкилотидан у билан тузилган шартномада назарда тутилган суғурта
1
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 14 декабрдаги “Электрон турдаги суғурта
хизматларини кўрсатиш тартибини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 780-сонли
қарори.
2
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 23 октябрда “Ўзбекистон суғурта бозорини
рақамлаштириш ва ҳаёт суғуртаси соҳасини ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-
5256-сон қарори;
3
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 939-моддаси.
71
пули доирасида олишга, олинган суғурта товони ҳақиқий зарарни қоплашга
етмаган тақдирда эса, суғурта қилдирувчи ёки наф олувчи етишмаётган суммани
бошқа суғурта ташкилотидан олиши мумкин бўлади.
Етказилган зарар бошқа суғурта такшилотлари томонидан қопланганлиги
сабабли суғурта товонини тўлашдан тўлиқ ёки қисман озод қилинган суғурта
ташкилоти суғурта қилдирувчига суғурта тўловларининг тегишли қисмини
қайтаради. Бунда суғурта ташкилоти ўзининг харажатларини чегириб қолади.
Амалиётда бу қоидаларнинг ишлатилишида муаммолар мавжуд бўлиб, бу
ҳолат
тадбиркорларни
оворагарчилигига
олиб
келади.
Юқорида
таъкидланганидек, суғурта қилдирувчи суғурта товонини исталган суғурта
ташкилотидан олиши мумкин. Суғурта қилдирувчи бир суғурта ташкилотига
мурожаат қилади, бу ҳолатда мазкур суғурта ташкилоти бошқа суғурта
ташкилотларига тўлов амалга оширилганлигини аниқлаш мақсадида хат билан
мурожаат қилади. Бундан ташқари, юз берган ҳодисага аниқлик киритиш
мақсадида ваколатли бошқа давлат органларига турли сўровлар юборилади.
Натижада суғурта ҳодисасини кўриб чиқиш жараёни сунъий равишда орқага
сурилади.
Биргаликдаги суғурта
деганда, битта суғурта шартномаси бўйича айни
бир объектни бир нечта суғурта ташкилоти томонидан биргаликда суғурта
қилиш тушунилади
1
.
Бундай шартномада суғурта ташкилотларидан ҳар бирининг ҳуқуқ ва
мажбуриятлари белгиланмаган бўлса, улар мулкий суғурта шартномаси бўйича
суғурта товонини ёки шахсий суғурта шартномаси бўйича суғурта пулини тўлаш
учун суғурта қилдирувчи ёки наф олувчи олдида солидар жавобгар бўладилар.
Йирик ва алоҳида йирик хавфларни ўртада суғурта қилиш учун биргаликда
суғурталовчилар биргаликдаги фаолият тўғрисидаги шартнома асосида оддий
ширкатлар, яъни суғурта шерикчилиги тузишлари мумкин.
Биргаликда суғурталовчилар ўртасида тегишли келишув бўлган тақдирда,
улардан бири суғурта қилдирувчи ёки наф олувчининг олдида фақат ўз улуши
учун жавобгар бўлиб қолгани ҳолда, у билан ўзаро муносабатларда барча
биргаликдаги суғурталовчилар номидан вакил бўлиши мумкин.
Суғурта шерикчилиги (пули)
деганда суғуртанинг айрим турлари ёки
суғурта таваккалчиликлари бўйича суғурта фаолиятини биргаликдаги фаолият
тўғрисидаги шартнома асосида биргаликда амалга оширувчи суғурталовчилар
бирлашмаси тушунилади.
1
Ўзбекистон Республикасининг “Суғурта фаолияти тўғрисида”ги Қонуни 9-модда
72
Суғурта шерикчилиги ўз иштирокчиларининг молиявий барқарорлигини
таъминлаш, улар томонидан миқдори битта суғурта ташкилотининг ўз
маблағларидан ошиб кетиши мумкин бўлган суғурта товонлари бўйича
мажбуриятларни бажариш учун ташкил этилади ҳамда биргаликдаги суғурта ёки
қайта суғурта принциплари асосида фаолият кўрсатади.
Қайта суғурта шерикчилиги шерикчилик аъзолари томонидан қайта
суғуртани суғурта шартномаси бўйича уларда қолдирилган маблағларидан
ошадиган қисми бўйича амалга ошириш орқали шерикчилик аъзоларининг
молиявий имкониятларини кўпайтириш учун ташкил этилади.
Суғурта шерикчилиги (пули) юридик мақомга, хуқуқ ва мажбуриятларга
эга эмаслиги ва уларнинг фаолияти қонун хужжатлари билан тартибга
солинмаганлиги туфайли фаолият давомида суғурта ташкилотлари ўртасида
ўзаро келишмовчиликларини келтириб чиқариши мумкин. Бундай ҳолатлар эса
айрим суғурта ташкилотларининг суғурта шерикчилигидан чиқиб кетишига
олиб келади. Натижада ушбу суғурта ташкилотларининг молиявий ҳолати учун
рисклар қисми кўпаяди.
Икки томонлама суғурта қилиш
деганда, фуқаролар ва юридик шахслар
ўз мол-мулкларини ҳамда мулкий манфаатларини икки тарафлама асосда,
бунинг учун икки томонлама суғурта қилиш жамиятларида зарур маблағларни
бирлаштириш йўли билан суғурта қилиш тушунилади
1
.
Икки томонлама суғурта қилиш жамиятлари тижоратчи бўлмаган
ташкилот ҳисобланиб, ўз аъзоларининг мол-мулки ҳамда бошқа мулкий
манфаатларини суғурта қилишни амалга оширади.
Икки томонлама суғурта қилиш ташкилотлари томонидан ўз аъзоларининг
мол-мулки ва мулкий манфаатларини суғурта қилиш, бевосита аъзолик асосида
амалга оширилади.
Икки томонлама суғурта қилиш йўли билан мажбурий суғуртани амалга
оширишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда йўл қўйилиши белгиланган.
Бироқ, ҳозирги кунда қонун хужжатларида бундай норма мавжуд эмас, яъни
мажбурий суғуртани амалга ошириш бўйича суғурта ташкилотларига алоҳида
талаблар қўйилган.
Икки томонлама суғурта қилиш жамияти суғурта ташкилоти сифатида,
агар унинг таъсис ҳужжатларида суғурта фаолиятини амалга ошириш назарда
тутилган, жамиятнинг ўзи тижорат ташкилоти шаклида тузилган, тегишли
турдаги суғуртани амалга ошириш учун лицензияга эга бўлса ва қонунда
1
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 960-моддаси
73
белгиланган бошқа талабларга жавоб берса, жамиятнинг аъзолари бўлмаган
шахсларнинг манфаатларини ҳам суғурта қилиши мумкин.
Икки томонлама суғурта қилиш жамиятининг аъзоси бўлмаган
шахсларнинг манфаатларини суғурта қилиш жамият томонидан суғурта
шартномалари асосида амалга оширилади.
Икки томонлама суғурта қилиш жамиятлари ҳуқуқий ҳолатининг
хусусиятлари ва уларнинг фаолият юритиш шартлари қонунчилик билан
белгиланади.
Хулоса қилиб айтганда, суғурта муносабатларида кооперацияларнинг,
яъни биргаликда ҳамда жамият бўлиб фаолият олиб борилиши суғурта
ташкилотлари мажбуриятларининг хавфлилик даражасини камайтиради ҳамда
уларнинг молиявий мустаҳкамлигини таъминлайди.
Ҳозирги кунда амалиётда қўшалоқ суғурта, суғурта шерикчилиги асосида
суғурта қилиш ҳамда икки томонлама суғурта қилиш жамиятлари орқали суғурта
муносабатлари деярли ўрнатилмаган.
Амалдаги қонунчиликка биноан, суғурта ташкилотлари учун иҳтиёрий
суғурта соҳасида минимал устав капитали миқдори 15,0 млрд.сўм қилиб
белгиланган. Бу эса йирик суғурта мажбуриятларини суғурталаш имконини
бермайди. Шу сабабли, суғурта ташкилотлари томонидан бундай ҳолатларда
фақатгина қайта суғурта механизмидан фойдаланиб келинмоқда.
Шу сабабли, қўшалоқ суғурта, биргаликда суғурта ва суғурта шерикчилиги
аниқ механизмларини қонун хужжатларида қатъий белгилаб қўйиш мақсадга
мувофиқ.
Бунинг натижасида, суғурта қилдирувчиларда юзага келиши мумкин
бўлган ортиқча оворагарчилик, тушунмовчилик ва келишмовчиликларнинг олди
олинади.
Суғурта шерикчилигини
юридик шахс сифатида ташкил этиш ва унинг
бошқарув органларини хар йили қайта сайлаб бориш мақсадга мувофиқ.
Шунингдек, қўшалоқ суғурта, биргаликда суғурта ҳамда суғурта
шерикчилиги фаолиятини самарали ташкил этиш учун рақамли технологиялар
ёрдамида кооперация иштирокчиларини ўзаро интеграция қилиш таклиф
этилади.
Икки томонламан суғурта қилиш
жамиятларининг фаолиятини
лицензиялаш ва уларнинг фаолиятини қонун хужжатлари билан тартибга солиш
ҳамда фаолияти шаффофлигини йўлга қўйиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
74
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
Ўзбекистон Республикаси Қонунлари
1. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, 52-боб.
2. Ўзбекистон Республикасининг “Суғурта фаолияти тўғрисида”ги
Қонуни, 730-сон 23 ноябрь 2021 йил.
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 2 августдаги
“Ўзбекистон Республикасининг суғурта бозорини ислоҳ қилиш ва унинг жадал
ривожланишини таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-4412-сонли
қарори.
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 23 октябрдаги
“Ўзбекистон суғурта бозорини рақамлаштириш ва ҳаёт суғуртаси соҳасини
ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-5256-сон
қарори.
Асосий адабиётлар
1. Жилкина А. Н.Инновационный подход в управлении страховым
бизнесом: монография. - СПб.: Издательство Санкт-Петербургского
университета управления и экономики, 2014., 126 с.
2. “Перспективы развития взаимного страхования в Узбекистане”.
Аналитическая записка. Проект Развития Организации Объединенных Наций
“Реформа государственных финансов в Узбекистане”. – 2010. – стр.62.
3. Сафуанов Р., Кашипова И., Рябчиков А. О некоторых направлениях
экономического анализа и оценки эффективности деятельности обществ
взаимного страхования // Страховое дело. 2009. № 7. С. 24–28.
4. Абрамов В.Ю. Общества взаимного страхования. Особенности
правового положения // Страховое право. 2005. № 2. С. 4–7.
5. Эркаев У.А., (2013), Страховой рынок Республики Узбекистан, Ташкент,
издательство «Навруз», 244 с.
6. Қўлдошев Қ.М. (2019), Ўзаро суғурталаш жамиятларини ташкил этиш
ҳамда улар фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш (хорижий
мамлакатлар мисолида)“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий электрон журнали. №
2, апрель, 2019 йил, www.interfinance.uz
7. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги Суғурта
бозорини ривожлантириш агентлигининг маълумотлари.
