GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
12
NEMIS TILIDA SINONIMLAR VA ULARNING TARJIMASI
https://doi.org/10.5281/zenodo.7481931
Kalandarova Mushtariy
O'zDJTUnemis tili 1-kurs magistranti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada bugungi kundagi nemis va o’zbek tillaridagi
sinonimlarning ahamiyati hamda lingvistik adabiyotlarda sinonimlarning qo’llanishi
haqida ma ’lumotlar o’rin olgan.
Kalit so’zlar:
diaxronik jarayonlari, umumiy yoki xususiy sinonimlar,
differensiallashuv, kontekst va leksik muhit, substantiv atributiv komponenti
Hozirgi kunga kelib, insoniyat tomonidan bosib o‘tilgan tarixiy yo‘lga nazar
soladigan bo‘lsak, xech bir millat yoki elat bir-biridan ajralgan xolda rivoj
topmaganligining guvohi bo‘lamiz. Ular orasida azal-azaldan siyosiy, iqtisodiy hamda
adabiy aloqalar izchil taraqqiy etib kelgan. Jahon xalqlari o‘zaro munosabatlari
tizimida adabiy aloqalar alohida o‘rin tutadi. Adabiy ta’sir va aloqalar amalda
qo‘llanilishi jarayonida bir xalqning boshqa bir xalqdan o‘zining rivoji uchun kerakli
bo‘lgan ma’naviy quvvat olishi va milliy adabiyotlarning taraqqiyoti uchun zarur
bo‘lgan shart- sharoitlar yuzaga kelgan. Shu ma’noda o‘zbek tarjimashunoslik
maktabining asoschilaridan biri G‘aybulla Salomov badiiy tarjimaning adabiy
aloqalardagi o‘rni haqida shunday degan: "Tarjima tilga yangi g‘oyalar, fikrlar,
tushunchalarni olib keladi, jamiyatda yangicha ijtimoiy munosabatlar, qarashlarning
qaror topishiga xizmat qiladi, adabiyotga yangi obrazlar, badiiy-tasviriy vositalar
armug’on etadi"
Nemis yozuvchilarining ulkan badiiy merosi sirasiga kiruvchi ko‘plab
asarlarning o‘zbek tiliga tarjima qilinishi va keng ko‘lamda ommalashishi natijasida
milliy madaniyatimizning gullab yashnashi hamda kitobxonlar ma’naviy dunyosining
boyishi uchun imkoniyatlar yaratmoqda. Mazkur tarjimalarni ilmiy o‘rganish orqali
esa O‘zbekistonda tarjimashunoslik va qiyosiy adabiyotshunoslikning rivojlanishiga
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
13
katta hissa bo‘lib qo‘shilgan tadqiqotlar yuzaga kelmoqda. Bu kabi ijobiy ishlar nemis
va
o‘zbek
xalqlari
orasidagi
madaniyatlararo
aloqalarning
yanada
mustaxkamlanishini
ta’minlamoqda.
Bularning
barchasi
hozirgi
kunda
madaniyatimizning saviyasini belgilab, bunday tadqiqotlarning amalga oshirilishi
o‘zbek tarjimashunosligining dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. Nemis
yozuvchilari asarlarining tarjimalarini tahlil qilar ekanmiz, tarjimada ijodkor badiiy
uslubining qay tarzda berilganligini yoritishga asosiy e’tiborni qaratdik.
Tarjimada uslubni qayta yaratish muallif uslubini saqlab qolish, ayniqsa, badiiy
matndagi obrazli vositalar, metafora, simvol, metonimiya, o‘xshatish, frazeologik
iboralar, paremiyalarni to‘g‘ri, tushunarli va aniq talqin qilish muhim ahamiyatga ega.
Tarjima jarayonida ham sinonimlardan foydalansa yozilayotgan asar chiroyli va
mazmuni bo’ladi. Sinonimlar - bir xil ma'noni anglatuvchi, lekin lug'aviy ma'no va
nutqda qo'llanishi bo'yicha bir-biridan farq qiluvchi bir xil bo'lakdagi so'zlar. Tildagi
sinonimlar tizimli xarakterga ega bo‘lgan so‘z va iboralar turkumini tashkil qiladi. U
tizimlilikning namoyon bo‘lishini sinonimik raqobat va sinonimlarning
differensiallashuvining diaxronik jarayonlarida hamda polisemiya va sinonimiya
o‘rtasidagi yaqin sinxron bog‘lanishda ko‘radi. Ushbu dalillarga qo'shimcha ravishda
quyidagi fikrlarni ham keltirish mumkin.
Sinonimiya shartlari sifatida ular so‘zlarning bir turdagi tushunchalarga
tegishliligini -
umumiy yoki xususiy
deb ataydilar. Agar biz aniq ob'ektlarning
nomlarini yodda tutsak, unda biz bu shartga qo'shilolmaymiz: Pflanze (o'simlik) va
Rose (atirgul), albatta, sinonim emas, garchi Shamol (shamol) - Sturmwind (bo'ron) -
Sturm (bo'ron) ) allaqachon qat'iy baholab bo'lmaydi. Mavzu-mantiqiy mazmunning
umumiyligi mezonlari so'zlarning leksik-semantik variantlari o'rtasida sinonimlikni
o'rnatish uchun yetarlicha ishonchli asoslar bermaydi, garchi ular albatta e'tiborga
olinishi kerak.
Agar biz lingvistik adabiyotlarni sinonimlar o‘rtasida qanday turdagi semantik
farqlar ko‘rinishi nuqtai nazaridan tahlil qilsak, ko‘pchilik tadqiqotchilar
sinonimlarning ma’no ohanglari bilan farqlanishini umumiy ko‘rsatish bilan
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
14
cheklanishini aytishga to‘g‘ri keladi. Bizningcha, so‘z ma’nosining soyalarini
aniqlashda berilgan leksik-semantik variant qo‘llanilayotgan kontekst va leksik
muhitni hisobga olish muhim.
Masalan: halten - stehenbleiben (tur, to'xtash) odamlarga nisbatan,
vositalarga nisbatan farq yo'q. transport bu: halten har qanday, odatda muntazam
to'xtash, stehenbleiben - maxsus sababga ko'ra to'xtash haqida gapirganda ishlatiladi.
Nemis tilining ko'p sonli sinonimlaridan foydalanish tahlili sinonimik qatordagi
so'zlarning semantik farqlarini tavsiflashda e'tiborga olinishi kerak bo'lgan quyidagi
asosiy xususiyatlarni ajratib ko'rsatishga asos beradi:
1.
Daraja . Bu yerda harakatning ifodalangan xususiyati, sifati yoki
intensivligining o'sish darajasini nazarda tutamiz, masalan:
Befurchtung - Angst - Entsetzen
gut -- ausgezeichnet (yaxshi - zo'r)
2.
Xarakter (harakat, jarayon va boshqalar). Bular bajarilishning davomiyligi,
tezligi, muntazamligi, ehtiyotsizligi yoki puxtaligi va boshqalarda namayon bo’ladi.
Masalan:
aufmachen - aufsperren (ochish)
gehen - schreiten (borish - yurish)
3.
Mutaxassislik. Ixtisoslashuv so'zning umumiy yoki alohida ma'noga ega
bo'lgan, mutlaq yoki nisbiy belgisini ko'rsatadigan holatlarni o'z ichiga oladi. Ushbu
holatlar turli xil ma'nolar bilan, turli xil moslik bilan bog'liq, masalan:
Gipfel -Wipfel
weit - breit
geschehen - passieren
4.
Munosabat. Bu ifodalangan harakatni, sifatni baholashga ishora qiladi,
masalan:
ausgeben ("sarflash") -- verschwenden ("isrof qilish") schreiben ("yozish") --
kritzeln ("chizish")
5.
Motivatsiya. Motivatsiya deganda harakat qilish uchun tashqi yoki ichki
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
15
motivatsiya, shuningdek, sub'ektga bog'liq yoki bog'liq bo'lmagan harakatning
sabablari tushuniladi, masalan:
sich benehmen (ichki istak) -- sich betragen (belgilangan, belgilangan) (o'zini
tutish)
Spazierengehen ("yurish") -- schlendern ("maqsadsiz yurish")
6.
Samaradorlik (harakat, jarayon). Masalan:
behandeln -- kurieren -- heilen
wecken -- erwecken
7.
Doimiylik (ob'ektning xossalari, atributlari, harakat). Masalan:
bose ("yovuz") - erbost ("g'azablangan")
leben (bir joyda "yashash") -- sich aufhalten ("vaqtinchalik yashash, qolish")
Ayrim sinonimlar bir vaqtning o‘zida bir nechta xususiyatga ega. Shunday qilib,
masalan, verlieren - einuben - sich (D) verscherzen ixtisoslikka tayinlangan, garchi
verscherzen seriyaning boshqa a'zolaridan samaraliligini ifodalashi bilan farq qilsa-da
, chunki bu kimdir yo'qotganligini, biror narsani butunlay, abadiy yo'qotganligini
anglatadi.
Nemis tilidagi sinonimiyaning vazifalari juda xilma-xildir. Nutqda
sinonimlardan foydalanish uni boyitish, turli semantik soyalarga ega bo'lgan ko'proq
o'xshash so'zlardan foydalangan holda fikrni ifodalash imkonini beradi. Ideografik
funktsiya so'zlarning ma'nolarini aniqlashtirish uchun mo'ljallangan, stilistik (va
semantik-stilistik) funktsiya nutqni rang- baranglashtirish, uslubni ifodalashdir.
Nutqning turli qismlaridagi so'zlar o'rtasida bir xil ma'nolarning paydo bo'lishi
holatlari ham mavjud, agar ular ta'rif vazifasini bajarsa - masalan, qo'shma so'zning
substantiv atributiv komponenti lug'at ta'rifiga kiritilgan tegishli iboradagi sifatdosh
bilan bir xil ma'noga ega bo'lishi mumkin
Sinonimlar butun so‘zga emas, balki uning bir qismiga - qo‘shma komponent
(aniq yoki asosiy), fe’lning o‘zagi, affiksiga mos keladi. Ko'rib chiqilgan misollarga
kelsak, shuni aytishimiz mumkinki, o'rganilayotgan leksik birliklarning ma'nolari
haqiqatan ham yaqin, ammo ularning hammasi ham biron bir kontekstda
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
16
almashtirilmaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.
K.V. Arxangelsk. Nemis tilining ekvivalent sinonimlari. - Ilmiy eslatmalar /
Moskva davlat pedagogika instituti. 1958 yil, 16-v.
2.
L.R. Zinder, T.V. Stroeva. Nemis tilining nazariy grammatikasi va leksikologiyasi
bo'yicha qo'llanma. M., 1962 yil 35 v.
3.
Vashunin V.S.Hozirgi nemis tilidagi substantiv qo'shma so'zlar. M.: Oliy maktab,
1990. 159 b.
4.
Velman X. Nemis tili grammatikasi.Ovoz. So'z. Gap. Matn. M.: Moskva litseyi,
2009. 568 b.
5.
Kattabayevna, Kattabayeva Dilrabo. "Foreign Language in the Field of Using
Information and Communication Technologies." EUROPEAN JOURNAL OF
INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION 2.3 (2022): 88-93.
6.
Каттабаева, Дилрабо Каттабаевна. "Mediating between languages and cultures
for better learning." Молодой ученый 15 (2018): 228-229.
