GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
ИНГЛИЗ ТИЛИ ПРЕДЛОГЛИ СЎЗ БИРИКМАЛАРИНИНГ
ЎЗБЕК ТИЛИГА ТАРЖИМАСИ
https://doi.org/10.5281/zenodo.7481962
Бобоева Мадина Хайдаровна
Мирзо Улугбек номидаги Ўзбекистон
Миллий университети Хорижий
мустақил изланувчиси
Аннотация:
Мақолада инглиз тилидаги предлогли сўз бирикмалари
хусусида сўз боради, чунки ушбу тизим бирлигини сўз ҳосил қилувчи
морфосинтактик, синтагматик, семантик омилларни тавсифлаш ва
СБларини бошқа лисоний бирликлардан фарқлаш ҳамда таснифлаш борасида
қатор изланишлар олиб борилмоқда. Шунингдек, сўз бирикмалари икки тил
тизимида лингвокогнитология доирасида қиёсий таҳлилга тортилади.
Калит сўзлар:
Сўз бирикмаси, предлог, категория, полисемантик,
когнитив.
Сўз бирикмалари соҳасида олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики,
ушбу синтактик бирликни ўрганиш муаммоси кўп қиррали, шунинг учун
замонавий тилшунослик фанида сўз бирикмалари муаммосининг кескинлиги
унинг синтактик тизимида худди сўз бирикмаси тузилиши каби, жумла ёки гап
тузилишини ҳам ривожлантиришда фаол бўлган бир қатор жараёнларнинг
мавжудлиги билан тавсифланади. Ушбу жараёнлар бир-бири билан чамбарчас
боғлиқ ва тизимли хусусиятга эга бўлган тилдаги ҳар қандай фактлар сингари
доимо бир-бирига ўзаро таъсир қилади. Синтаксис соҳасида олиб борилган
сўнгги тадқиқотлар натижасида асосий синтактик бирлик сифатида илгаридек
гап эмас, балки юқори даражадаги фраза (superphrase, “phrase” инглиз тилида
СБларига нисбатан
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
29
қўлланилдадиган атама - М.Б.) дея номланувчи бирлик деб ҳисоблаш учун
замин яратилди [Тер-Минасова. 1986: 43], чунки реал нутқда одамлар одатда
алоҳида жумлалар орқали эмас, балки жумлалар мажмуаси орқали фикрларини
баён этадилар. Бинобарин, гапнинг салоҳиятини сўз эмас, балки СБлари
кўрсатади, зеро юқори даражадаги фраза бирлиги сўзлар эмас, балки СБлари
тўпламидан ташкил топган. Ушбу фикрлар СБни тадқиқотларнинг тубдан янги,
юқори даражасига кўтаради ва ушбу синтактик бирликнинг нутқ тузилишига
доир фанда аҳамиятга эга эканлигини исботлайди.
Синтактик бирликларни ўрганиш учун когнитив тилшуносликнинг
тамойиллари ва усуллари қўлланилади - бу сўнгги ўн йилликларда пайдо бўлган
анъана, бу лисоний фактларни психология, антропология, нейро - тилшунослик
ва бошқа тегишли фанларнинг тадқиқот маълумотлари билан биргаликда
ўрганиш имконини беради. Когнитив тилшунослик тушунчалари одамнинг
атрофдаги воқеликни идрок этишини бошланғич нуқта сифатида қабул қилади.
Анъанавий тарзда ўрганиб келинган лисоний ҳодисаларга мурожаат қилиш
асносида, когнитив тилшунослик лисоний бирликларнинг концептуал
тузилишини кўриб чиқиш учун тубдан янги стратегияларни таклиф этади.
Когнитив тилшунослик нуқтаи назаридан предлогларни ўрганиш долзарб
ҳисобланади, чунки предлогли конструкциялар ёрдамида атрофдаги воқеликни
тилда акс эттириш ҳудудий вазиятларнинг субъектив кўриниши ва олинган
маълумотларнинг ўзлаштирилиши билан боғлиқ.
Макон категорияси борлиқнинг энг муҳим категорияларидан биридир.
Категория, бу шакли ва ўлчамлари бўйича ўзгариб турадиган ва объект
(объектлар) нинг жойлашиши ёки ҳаракати учун маълум параметрларни
ўрнатадиган моддий ёки номоддий даражадаги ўлчовни англатади.
Макон ва замон муносабатлари тилда турли йўллар билан ифодаланиши
мумкин. Предлоглар бу муносабатларни лексик даражада ифодалайди. Ушбу
лисоний бирликлар инглизча жумлада сўзларни боғлашнинг асосий
воситаларидан бири бўлиб, гапнинг маъносини шакллантиришда катта роль
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
30
ўйнайди. Предлогларнинг семантикасини тасвирлашда турли хил ёндашувлар
мавжуд: структуралистик ёндашув, компонент таҳлил ва бошқалар. Бироқ,
предлогларнинг семантикасини ўрганиш учун фанлараро алоқаларни ҳисобга
оладиган когнитив ёндашув энг истиқболли ҳисобланади.
Ушбу ёндашув доирасида предлогларни ўрганиш инсоннинг атрофдаги
воқелик билан ўзаро алоқасини ҳисобга олади, бу тилда содир бўлаётган
ҳодисаларни объектив баҳолашга имкон беради. Мавжуд назариялар анъанавий
грамматика доирасида ўрганилмаган лингвистик ҳодисаларни тушунтиришга
ҳаракат қилади. Когнитив грамматикада полисемантик бирликлар, шу
жумладан предлогларнинг маъноларини ифодалаш усулларидан бири, бу
таркибий қисмлари категориал муносабатлар орқали боғланган лексик
тармоқдир. Лексик тармоқ - бу ўхшашлик, конкретлаштириш ва тарқатиш
муносабатлари орқали прототип билан боғлиқ бўлган прототип ва марказий
бўлмаган
аъзолардан
иборат
категория
кўринишидаги
лингвистик
материалнинг таркибий тузилмаси. Тармоқ компонентлари тугунлар, схемалар
ва юқори даражадаги схемалар шаклида тасвирланади. Предлог тилдаги
муносабатларни категориялаштирувчи бўлиб, атрофдаги олам манзараси
ҳақидаги ғояларимизни етказиш воситаси бўлиб хизмат қилади, бу инсоннинг
ташқи муҳит билан алоқаси учун ўзига хос тизимдир. Предлоглар предлогли
сўз бирикмасини ташкил қилишда асосий роль ўйнайди. Қайсидир маънода уни
предикатлар билан тенглаштириш мумкин, чунки у сўз бирикмасида ўзига хос
ядро вазифасини ўтайди. Айнан шу омилга кўра предлоглар маълум бир
контекстда қўлланиши ёки қўлланмаслиги мумкин, қўлланиладиган предлогли
бирикмалар янги контекстда доимо тайёр бирликлар сифатида қабул қилинади.
Валентлик ташувчиси сифатида предлог ва у билан бирикиб келган
компонентлар жумла маъносини шакллантиришга хизмат қилувчи минимал
қурилиш материалларидир. Валентлик лингвистик тушунча сифатида
С.Д.Кацнельсон ҳамда С.М.Кибардина асарларида батафсил ўрганиб чиқилган
[Кацнельсон. 1972; Кибардина. 1988], охирги пайтда эса валентлик
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
31
тушунчасини предлоглар билан боғлиқ ҳолда ўрганиш анъанаси кузатилмоқда
[Преображенский. 1991].
Предлогларнинг валентлиги гап бўлакларини аниқлаштириш ва минимал
контекстни аниқлаш мақсадида ишлатилиши мумкин. Замонавий инглиз
тилидаги in, on, at предлоглари кўпинча ҳақиқий макон ва замонга оид
вазиятларни акс эттириш учун ишлатилади. Шу билан бирга, улардан амалий
фойдаланиш нуқтаи назаридан энг "муаммоли" ҳам ҳисобланади, чунки улар
полисемантик, яъни кўп маънолилик хусусиятига эга. Қуйида Т.Драйзер
қаламига мансуб “Бахтиқаро Кэрри” (Sister Carrie) асаридан олинган, in
предлоги ёрдамида ясалган сўз бирикмаларидан бир нечтаси келтирилган:
-Then he sat down in his chair (184) - стулга (устига);
-Hands were hidden in the pockets (184) - чўнтакларида (ичида);
-In about an hour and three-quarters the boy returned (187) - чамаси бир
соатларда (атрофида);
-She moved to and fro, in deep and varied thoughts (191) - чуқур хаёл оғушида,
-which was considerably in the public eye (193) - халқнинг кўз олдида;
-in Van Buren Street (194) - кўчада (ташқарида);
-the two men in the room should not hear (196) - хонада (ичкарида);
-in the little jacket (199) - костюмда (эгнига кийган);
-he wanted some clean linen in the morning (200) - эрталаб;
-She was in no mood - ёмон кайфиятда.
Биргина in предлоги ёрдамида тузилган СБларининг қанчалик турли-
туман маънога эга бўлиши мумкинлиги ушбу мисоллар орқали намоён
бўлмоқда. Агар in предлогининг ўрнида бошқа предлог билан ясалган
СБларини кўриб чиққанимизда ҳам айнан шу каби манзара ҳосил бўлишига ҳеч
қандай шак-шубҳа йўқ. Э.Ҳемингуэйнинг “Алвидо, қурол” (A Farewell to Arms)
романида in предлогининг маъносига зарар етказилмаган ҳолда “with” предлоги
билан алмаштирилиши мумкинлиги ҳолатини учратишимиз мумкин, гарчи “to
be rich in” тузилмаси in предлогининг ишлатилишини талаб этсада, муаллиф: -
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
32
The plain was rich with crops; there were many orchards of fruit trees and beyond the
plain the mountains were brown and bare гапининг таркибида ушбу тузилмани
with предлоги ёрдамида берган.
Структур-семантик тилшунослик доирасида предлоглар семантикасини
ўрганиш предлогларни танлашга таъсир қилувчи қўшимча лингвистик
омилларни ҳисобга олиш, шунингдек уларнинг концептуал тузилишини идрок
этиш ва ёдда сақлаш учун қулай шакл шаклида тақдим этишга имкон беради.
Ж.Лич жой, кенглик, яқинлик, вертикаллик, горизонталлик, шимол-
жануб, ғарб-шарқ, йўналиш, ҳаракат, ҳаракат турлари ва бошқа шу каби
бирликларни макон категорияси таркибидаги асосий бирликлар сифатида
белгилайди [Leech. 1974: 386]. А.Вежбицкая ҳам худди шунга ўхшаш нуқтаи
назарга эга бўлиб, у Ж. Лич томонидан кўрсатилган турларга йўналиш, макон
чегаралари, тортишиш кучи бирликларини ҳам қўшади .Тадқиқотчилар,
шунингдек, маконни категория, концепт, жой, ҳаракат, яқинлик, узоқлик,
семантик майдон, функционал -семантик майдон ва бошқалар сифатида
белгилайдилар.
Предлоглар билан ифодаланган муносабатларнинг маънолари, умуман
олганда, учта концептуал соҳага бўлиниши мумкин: макон, замон ва мавҳум
(шартли равишда бир қатор турли хил муносабатларни бирлаштиради - сабаб,
мақсад, модал, нисбат, қиёс, эгалик ва бошқалар). Предлоглар билан
ифодаланган муносабатларни таҳлил қилиш муносабатларни нарсаларнинг
ўзидан, бу муносабатларнинг хусусиятларидан ажратиш зарурати билан
мураккаблашади. Шунга қарамай, муносабат нарсанинг хусусияти ва
муносабатнинг нарсадан тубдан ажралиб туриши, муносабатни алоҳида ҳодиса
сифатида кўриб чиқиш имконияти ҳам тадқиқотчилар томонидан таъкидланган.
Баъзи
грамматист
тилшунослар
предлоглар
билан
ифодаланган
муносабатларни қуйидагича таснифлашга уринадилар:
1)
жойлашув, ҳаракат, йўналиш;
2)
вақт ва вақт давомийлиги;
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
33
3)
мотив, сабаб, ҳаракатланиш омили ва бошқалар.
Аммо бу уринишлар фақат баъзи бир предлогларга тегишли бўлиши
мумкин. Танланган инглиз тили предлоглар гуруҳининг маъноларини изчил
таснифлаш мавжуд эмас, чунки улардаги маъно мавжудлиги инкор этилмасада,
уларнинг ўзи жуда беқарор, аниқлаш қийин деб тан олинган. Предлогларнинг
парадигматик маънолари баъзи умумлаштирилган инвариантлар сифатида
жуда кўп турли хил контекстлардан мавҳумлаштириш орқали шаклланади ва
шу инвариантнинг таърифи қабул қилинади. Предлогларнинг парадигматик
маъноларини замон ва макондан йироқлаштирилган ҳолда, яъни нарсаларнинг
мантиқий
ўрнатилган
муносабатлари
нуқтаи
назаридан
ўрганиш,
предлогларнинг маъноларини мантиқий аспектда ўрганиш дейилади. Ҳар бир
предлогнинг маъноси алоҳида таҳлил қилинади ва предлогларни алоҳида кўриб
чиқиш натижасида маъноларни тизимлаштириш мумкин бўлади.
Луғат бирлигининг асосий вазифаси номлаш бўлса, юқори босқичдаги
бирликлар - гап, матн асосан коммуникатив вазифани бажаради. Тилнинг кичик
бирликлари айнан юқори босқичдаги йирикроқ кўринишдаги бирликлар
таркибида турли муносабатларга киришиб, шакл ва мазмун уйғунлигига
эришган ҳолда, ўз функционал моҳиятларини намоён қиладилар. Сўз ва СБлари
гап ҳамда матн таркибида, маълум бир денотатни ифодалаш билан биргаликда,
аниқ ахборотни маълум қилиш мақсадида ўзаро алоқага киришади ва
коммуникатив
бирлик
-
коммуникемани
яратиш
жараёнининг
иштирокчиларига айланади.
Валентлик СБнинг синтаксис-структур сатҳда бажарадиган ягона
вазифасидир. Валентлик - бир тил бирлигининг бошқа бирликлар билан
бирикишини таъминлайдиган заҳиравий имконияти, ички хусусиятидир.
Коннотативлик (ахборот ташиш билан биргаликда, эмоционал таъсир
ўтказиш хусусиятига эга бўлиш), клише (доимий такрорланиш) хусусиятига эга
бўлиш, идиомативлик (яхлит маънонинг бўлаклар маънолари йиғиндисидан
фарқ қилиши), концептуал тўлақонлилик категориялари СБнинг вазифавий ва
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
34
семантик моҳиятини белгилайди, СБнинг концептуал тўлақонлиликка эга
бўлиши, яъни маъносининг маълум мантиқий структура- мазмунга мос келиши
унинг номинатив функция бажаришидан гувоҳлик беради.
Матн ҳажмининг катта ёки кичик бўлиши ёхуд унинг қайси услубга хос
эканлигидан қатъи назар, СБ матн учун умумий аҳамиятга эга бўлиб, унинг
мавзуи ва ғоясини ифодалайди. СБнинг ушбу вазифани бажариши унинг
бадиий асарлар, илмий, публицистик матнлар сарлавҳаси бўлишида
воқеланади.
Предлоглар билан ифодаланган муносабатларнинг маънолари, умуман
олганда, учта концептуал соҳага бўлиниши мумкин: макон, замон ва мавҳум
(шартли равишда бир қатор турли хил муносабатларни бирлаштиради - сабаб,
мақсад, модал, нисбат, қиёс, эгалик ва бошқалар).
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Leech G. Semantics Text. - London: Penguin, 1974. - 386 p.
2.
Тер-Минасова С.Г. Синтагматика функциональных стилей и оптимизация
преподавания иностранных языков. - М., 1986. ...с
3.
Тер-Минасова С.Г. Словосочетание в научно-лингвистическом и
дидактическом аспектах. - Москва: Высшая школа, 1982. - 144 с.
4.
Кацнельсон С.Д. Типология языка и речевое мышление. - Ленинград: Наука,
1972. - 271 с.
5.
Kattabayevna, Kattabayeva Dilrabo. "Intercultural Discourse: Concept, Content
and Study Strategies." EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN
NONFORMAL EDUCATION 2.3 (2022): 81-84.
