ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
124
BUGʻDOYDA SARIQ ZANG (PUCCINIA STRIIFORMIS) KASALLIGIGA QARSHI
KURASH CHORALARI
Oʻzbekiston Respublikasi Qishloq xoʻjaligi vazirligi
Qishloq xoʻjaligida bilim va innovatsiyalar milliy markazi
Janubiy Dehqonchilik ilmiy tadqiqot instituti
06.01.09-oʻsimliklarni himoyasi qilish yoʻnalishi Stajyor tadqiqotchisi
Joʻrayev Nurboy Usmon oʻgʻli
Annotatsiya:
Ushbu tezisda bugʻdoy ekinlariga katta zarar yetkazuvchi sariq zang (Puccinia
striiformis) kasalligi, uning biologik xususiyatlari, tarqalish sharoitlari va iqtisodiy oqibatlari
chuqur o‘rganiladi. Shuningdek, kasallikka qarshi kurashishning asosiy yo‘nalishlari —
agrotexnik, seleksion, kimyoviy, biologik va monitoring tizimlari bo‘yicha chuqur tahlil olib
boriladi. Har bir usulning afzallik va kamchilik jihatlari taqqoslanadi, ularning amaliyotdagi
qo‘llanilish holatlari misollar bilan yoritiladi. Materialda zamonaviy yondashuvlar, ekologik
xavfsizlik va barqaror hosildorlikni ta’minlash uchun kompleks strategiyalar asoslab beriladi.
Tezis, shuningdek, seleksiya orqali rezistent navlar yaratish, biofungitsidlardan foydalanish va
erta ogohlantirish tizimlarining roli kabi istiqbolli yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratadi.
Kalit so‘zlar:
Bugʻdoy, sariq zang, Puccinia striiformis, kasallik, kurash choralari, fungitsidlar,
biofungitsidlar, agrotexnika, rezistent navlar, monitoring, hosildorlik, seleksiya.
Bugʻdoy insoniyat tarixidagi eng qadimiy va ahamiyatli oziq-ovqat ekinlaridan biri hisoblanadi.
O‘zbekistonda esa bu ekin strategik rol o‘ynaydi va har yili katta maydonlarda yetishtiriladi.
Biroq, bugʻdoy yetishtirish jarayonida turli tabiiy va biologik omillar sababli turli tahdidlar
yuzaga keladi. Ayniqsa, turli o‘simlik kasalliklari, xususan, yildan-yilga kuchayib
borayotganlari bugʻdoy hosiliga salbiy ta’sir o‘tkazadi. Shunday xavfli kasalliklardan biri —
sariq zang bo‘lib, ilmiy nomi Puccinia striiformis hisoblanadi. Ushbu patogen bugʻdoy barg
to‘qimalariga zarar yetkazadi, o‘simlikning muhim hayotiy funksiyalarini izdan chiqaradi va
hosil sifatini pasaytiradi.
Sariq zang sovuq va nam muhitda tez tarqaladi. Ayniqsa, bahor va yoz boshlarida bu kasallik
faollashadi. U dastlab barg yuzasida kichik sariq nuqtalar sifatida paydo bo‘lib, keyinchalik
ular birikib chiziqsimon ko‘rinishga keladi. Bu pustulalar qo‘ziqorinning sportalari bo‘lib,
shamol orqali boshqa maydonlarga osonlik bilan tarqaladi. Shuning uchun ham, agar vaqtida
choralar ko‘rilmasa, kasallikni to‘xtatish imkoni qolmaydi.
Puccinia striiformis faqat tashqi belgilarni emas, balki ichki jarayonlarni ham izdan chiqaradi.
O‘simlikda fotosintez jarayoni susayadi, oziqlanish buziladi. Natijada, boshoqlar mayda va
pishmagan bo‘ladi, ayrim hollarda butunlay hosil bermaydi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra,
o‘rtacha darajadagi zararlanish bugʻdoy hosilini 20–40% gacha kamaytiradi, og‘ir holatlarda
esa bu ko‘rsatkich 60–70% ga yetadi. Bu esa oziq-ovqat xavfsizligi, dehqonlar daromadi va
butun iqtisodiyot uchun katta xavf hisoblanadi. Shu sababli, sariq zangga qarshi kurash faqat
qishloq xo‘jaligi masalasi bo‘lmay, balki davlat ahamiyatidagi muhim yo‘nalishdir.
Kurash choralari samarali bo‘lishi uchun, avvalo patogenning biologik xususiyatlari va
rivojlanish bosqichlarini chuqur o‘rganish kerak. Puccinia striiformis — zang qo‘ziqorinlari
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
125
oilasiga kiruvchi va ko‘p bosqichli hayot aylanishiga ega mikroorganizmdir. Uning asosiy
tarqatuvchilari shamol, yomg‘ir tomchilari, ba’zida esa hasharotlardir. Aynan shamol tufayli,
bir hududda aniqlangan kasallik tez orada butun mamlakatga tarqalib ketishi mumkin.
Sariq zangga qarshi kurashda birinchi va eng muhim bosqich — profilaktik choralardir. Ya’ni,
kasallik boshlanishidan oldin unga qulay sharoitlar yuzaga kelmasligini ta’minlash kerak.
Mutaxassislar fikricha, ekin almashinuvi — oddiy, ammo samarali usullardan biridir. Bugʻdoy
bir yerga ketma-ket ikki yoki undan ortiq yil ekilmasligi kerak. Tuproq chuqur haydalishi,
o‘simlik qoldiqlari tozalanishi, urug‘lik sifati yuqori bo‘lishi lozim. Bu oddiy, biroq zaruriy
qoidalar.
Keyingi bosqich — seleksiya. Bugungi kunda ilmiy markazlar tomonidan sariq zangga nisbatan
chidamli bugʻdoy navlari ishlab chiqilmoqda. Masalan, “Yaksart”, “Grom”, “Durdona”,
“Andijon-1” kabi navlar nisbatan chidamli hisoblanadi. Ammo bu navlar ham doimo o‘zgarib
borayotgan patogen biotiplariga qarshi to‘liq immunitetga ega emas. Shu sababli, yangi navlar
seleksiya qilinishi, rezistent genlar bilan boyitilishi va muntazam sinovdan o‘tkazilishi zarur.
Bu jarayon uzoq davom etadi, lekin uzoq muddatli yechim aynan shunda.
Agar kasallik allaqachon yuzaga kelgan bo‘lsa, kimyoviy usullar qo‘llaniladi. Bu holatda
fungitsidlar, ya’ni qo‘ziqorinlarga qarshi dorilar muhim rol o‘ynaydi. Propiconazole,
Tebuconazole, Triadimefon kabi triazol guruhiga mansub preparatlar aynan shunday holatlar
uchun eng samarali vositalardan sanaladi. Ammo ularni ishlatishda zararlanish darajasi,
o‘simlikning vegetatsiya holati e’tiborga olinishi zarur. Qandayki shifokor bemorga dori
yozishda barcha omillarni hisobga olsa, agronom ham fungitsid tanlashda dala sharoitlarini,
nav xususiyatlarini va ob-havoni tahlil qilishi kerak.
Shuningdek, biologik kurash usullari ham ahamiyat kasb etmoqda. Biofungitsidlar — tirik
mikroorganizmlar asosida tayyorlangan vositalar — ekologik tozaligi va samaradorligi bilan
ajralib turadi. Trichoderma, Gliocladium kabi foydali mikroorganizmlar patogen bilan
raqobatlashadi va uning rivojlanishini to‘xtatadi. Ular o‘simlik immunitetini faollashtiradi.
Ammo, ularning ta’siri sekin bo‘lganligi uchun, avvaldan profilaktika sifatida qo‘llash tavsiya
etiladi.
Monitoring — kasallikka qarshi zamonaviy kurash vositalaridan biri. Ilg‘or davlatlarda
agrometeorologik stansiyalar, sun’iy yo‘ldoshlar, dronlar va mobil ilovalar yordamida kasallik
holati erta aniqlanadi. Yurtimizda ham bu tizim bosqichma-bosqich joriy qilinmoqda. Masalan,
Agroplatformalar orqali fermerlar o‘z dalasidagi harorat, namlik, sporta bosimi haqida
ma’lumot olib, fungitsid sepish vaqtini aniq belgilay oladilar. Bu esa vaqt, mablag‘ va resurslar
tejalishiga olib keladi.
Xulosa qilib aytganda, sariq zang bugʻdoy yetishtirishdagi eng jiddiy muammolardan biridir.
Bu muammoni faqat bitta usul bilan hal qilib bo‘lmaydi. Faqat kompleks, izchil va strategik
yondashuv orqali ijobiy natijalarga erishish mumkin. Agrotexnika, seleksiya, kimyoviy va
biologik usullar uyg‘unlashgandagina samarali natijaga erishish mumkin. Eng muhimi —
dehqonlar, agronomlar, olimlar va davlat tashkilotlari o‘rtasida hamkorlik bo‘lishi shart. Ana
shunda bu kasallik ustidan to‘liq g‘alaba qozonish mumkin bo‘ladi.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
126
Bugʻdoy sariq zangiga qarshi kurash choralarining taqqoslama jadvali
№
Kurash
choralari
Tavsifi
Ustunliklari
Kamchiliklari
Qo‘llash vaqti
1
Agrotexnik
usullar
Ekin almashinuvi,
chuqur haydash,
sog‘lom urug‘likdan
foydalanish
Arzon, ekologik
xavfsiz, tuproq
sifatini
yaxshilaydi
Yagona usul sifatida
yetarli emas
Har yili ekishdan
oldin
2
Rezistent
navlar
Kasallikka chidamli
navlardan foydalanish
Uzoq muddatli
yechim, kimyoviy
moddalarni
kamaytiradi
Har doim ham 100%
immunitet bermaydi,
yangi biotiplarga
chidamsiz bo‘lishi
mumkin
Ekishdan oldin
nav tanlash
davrida
3
Kimyoviy
fungitsidlar
Triazollar
(Tebuconazole,
Propiconazole) kabi
preparatlar bilan
purkash
Tez va kuchli
ta’sir, kasallikni
to‘xtatadi
Qimmat, atrof-muhitga
salbiy ta’siri bo‘lishi
mumkin
Kasallik ilk
bosqichida yoki
og‘ir
zararlanishda
4
Biologik
vositalar
Trichoderma,
Gliocladium, Planriz
kabi biofungitsidlar
Ekologik toza,
o‘simlik
immunitetini
oshiradi
Sekin ta’sir qiladi,
faqat profilaktika
sifatida samarali
Vegetatsiya
davrida oldindan
5
Monitoring
tizimi
Sporta bosimi, iqlim
sharoitlari asosida
kasallikni erta aniqlash
Profilaktik
purkashga imkon
beradi, resurs
tejaladi
Zamonaviy
texnologiyalar talab
etadi
Bahorda va
vegetatsiya
davomida
muntazam
6
O‘z vaqtida
yig‘im-terim
Kasallik avj olishidan
oldin hosilni
yig‘ishtirib olish
Kasallik
tarqalishini
cheklaydi, zararni
kamaytiradi
Har doim amalga
oshirish qiyin, hosil
sifatiga ta’sir qilishi
mumkin
Zararlanish xavfi
kuchayganda
Izoh:
Jadval fermerlar, agronomlar va talabalar uchun kasallikni tizimli o‘rganish va unga
qarshi optimal choralarni belgilashda foydali vosita hisoblanadi.
References
1. Chen, X. M. (2005). Epidemiology and control of stripe rust (
Puccinia striiformis
f. sp.
tritici
) on wheat.
Canadian Journal of Plant Pathology
, 27(3), 314–337.
https://doi.org/10.1080/07060660509507230
2. Wellings, C. R. (2011). Global status of stripe rust: a review of historical and current
threats.
Euphytica
, 179(1), 129–141. https://doi.org/10.1007/s10681-011-0360-y
3. Roelfs, A. P., Singh, R. P., & Saari, E. E. (1992).
Rust Diseases of Wheat: Concepts and
Methods of Disease Management
. CIMMYT.
4. FAO. (2020).
Wheat Rust Diseases in Central Asia and the Caucasus: Challenges and
Strategic Response
. Food and Agriculture Organization of the United Nations.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
127
5. Parlevliet, J. E. (2002). Durability of resistance against fungal, bacterial and viral
pathogens; present situation.
Euphytica
, 124(2), 147–156.
6. Mardonov, M., & Sattorov, S. (2021). Bugʻdoyda uchraydigan zang kasalliklariga qarshi
kurash choralari.
O‘zbekiston agrar ilmi jurnali
, (4), 75–80.
7. Xolboev, U. & Juraboev, A. (2020). Biofungitsidlarning don ekinlarida kasalliklarni
kamaytirishdagi roli.
Agrobiologiya axborotnomasi
, (2), 43–46.
8. UZHYTI. (2022). Oʻzbekistonda bugʻdoy yetishtirishda kasalliklar bilan kurashish
texnologiyalari. Toshkent: Oʻzbekiston Qishloq Xoʻjaligi Innovatsiyalari Instituti.
9. Sharma, R. C., & Duveiller, E. (2004). Effect of Helminthosporium leaf blight on
performance of timely and late-seeded wheat under optimal and stressed levels of soil
fertility and moisture.
Field Crops Research
, 89(2–3), 205–218.
10. Gulyamov, A. (2019). Kasallik va zararkunandalarga qarshi kompleks kurash: agrotexnik,
kimyoviy va biologik yondashuvlar.
Ilm va taraqqiyot
, 1(1), 95–101.
