ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
165
JADID ADABIYOTI
Axmedova Umida
ona tili va adabiyoti oʻqituvchisi
Kirish
Jadid adabiyoti — XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda, xususan, Turkiston
hududida shakllangan yangicha maʼrifiy va adabiy harakat mahsuli hisoblanadi. Bu adabiyot
maʼrifatparvarlik, islohotparvarlik, milliy uygʻonish gʻoyalari asosida shakllangan boʻlib, uning
vakillari “jadidlar” deb atalgan. Ular yangi usuldagi maktablar ochish, zamonaviy bilimlarni
yoyish, ayollar huquqini himoya qilish va milliy oʻzlikni anglash gʻoyalarini ilgari surgan.
Jadid adabiyoti oʻz davrining ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotiga katta taʼsir koʻrsatgan.
Jadidchilik harakatining vujudga kelishi
Jadidchilik harakati Rossiya imperiyasi tarkibiga kirgan musulmon xalqlarning, xususan, turkiy
tilli xalqlarning zamonaviy dunyoqarashga, ilm-fanga, taraqqiyotga intilishi natijasida vujudga
keldi. Harakatning asoschilari Turkistonda mavjud boʻlgan eski usuldagi maktablar, diniy
muassasalardagi taʼlim sifatining pastligini tanqid qilib, yangi usuldagi, yaʼni “usuli jadid”
maktablarini tashkil etdilar. Bu maktablarda matematika, geografiya, tarix, biologiya kabi
dunyoviy fanlar oʻrgatila boshladi.
Jadidchilik harakatining yetakchilari orasida Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy,
Munavvarqori Abdurashidxonov, Fitrat, Cho‘lpon kabi taniqli ziyolilar bor edi. Ular adabiyot
orqali xalqni uygʻotish, maʼrifat tarqatish, milliy ozodlik gʻoyalarini targ‘ib qilishga harakat
qildilar.
Jadid adabiyotining asosiy gʻoyalari
Jadid adabiyotining asosiy gʻoyalari quyidagilardan iborat edi:
- Maʼrifatparvarlik – xalqni zamonaviy bilimlarga o‘rgatish, savodsizlikka qarshi kurashish;
- Islohotparvarlik – eski ijtimoiy tuzumga tanqidiy qarash, taʼlim-tarbiya, jamiyat hayotida
yangiliklar qilish;
- Milliy uygʻonish – o‘zlikni anglash, o‘z tariximiz, tili, adabiyotimiz bilan faxrlanish;
- Ayollar erkinligi – ayollarni savodli qilish, ularning jamiyatdagi o‘rnini oshirish;
- Vatanparvarlik – o‘z xalqini sevish, uni zulmdan qutqarish istagi.
Bu gʻoyalar sheʼr, doston, dramalar va publitsistik maqolalar orqali ifodalangan. Jadid
adabiyotining ilk namunalarida xalqni uygʻotish, ijtimoiy tengsizlikka qarshi kurash, jaholat va
qoloqlikni tanqid qilish asosiy mavzu sifatida ko‘tarilgan.
Jadid adabiyotining yirik vakillari
Mahmudxo‘ja Behbudiy — jadidchilik harakatining asoschilaridan biri bo‘lib, “Padarkush”
dramasi orqali milliy ozodlik va maʼrifat g‘oyalarini ilgari surdi. Uning asarlari xalqni
uygʻotishga xizmat qildi.
Abdulla Avloniy — “Turkiy guliston yoxud axloq”, “Milliy she’rlar” kabi asarlar muallifi. U
axloqiy tarbiya, vatanparvarlik, ilm-fan haqida yozgan.
Fitrat (Abdurauf Fitrat) — o‘zining “Sayha”, “Munozara”, “Hind sayyohi” kabi asarlari bilan
xalqni islohot va o‘zligini anglash sari yetakladi.
Cho‘lpon (Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li) — jadid adabiyotining eng yorqin shoirlaridan biri
bo‘lib, “Buloqlar”, “Kecha va kunduz” kabi asarlari bilan tanilgan. U ijtimoiy adolatsizlik,
ozodlik, muhabbat va vatan mavzularini qamrab olgan.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
166
Xulosa
Jadid adabiyoti o‘zbek adabiyoti tarixida yangi bosqich bo‘lib, u ijtimoiy, siyosiy va madaniy
hayotda chuqur iz qoldirdi. Bu adabiyot xalq ongini o‘zgartirish, zamonaviy fikrlashni
shakllantirishda muhim rol o‘ynadi. Jadid adiblari o‘z asarlari orqali xalqni uyg‘otishga, milliy
qadriyatlarni asrab-avaylashga, kelajak avlodni tarbiyalashga katta hissa qo‘shgan. Ularning
merosi bugungi kunda ham dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib, yoshlarga ma’naviy-ma’rifiy yo‘l
ko‘rsatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Yumutbaevna, N. A., & Abrarovna, D. M. (2024). Linguistic Foundations Of Teaching A
Foreign Language To Elementary School Students. American Journal of Advanced Scientific
Research, 1(1), 75-77.
2. Yumutbaevna, N. A. (2022). Pedagogical issues of formation of tolerance among youth in
conditions of globalization.
3. Djienbaevitch, K. D., & Yumutbaevna, N. A. (2023). THE CONTENT OF DEVELOPING
TOLERANCE
OF
STUDENTS
IN
A
BILINGUAL
EDUCATIONAL
ENVIRONMENT. Zibaldone Estudios italianos, 10(2).
4. Tulanova,
M.
(2024).
TYPES
OF
IMPLANTS:
CLASSIFICATION,
INSTRUMENTATION, AND MEDICATION SUPPORT. Modern World Education: New
Age Problems–New solutions, 1(3), 67-69.
5. Tulanova, M. (2024). Dental Implantation Planning: Instrumentation and Medication
Support. Spanish Journal of Innovation and Integrity, 37, 88-90.
6. Тагаева, Т. (2022). Индивидуальные особенности художественного стиля УС
Моэма. Общество и инновации, 3(11/S), 132-137.
7. Тагаева, Т. Б. (2018). ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКАЯ ИНФОРМАЦИЯ В
СЕМАНТИКЕ АНГЛИЙСКИХ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ. In Культурные инициативы (pp.
205-207).
8. ULUGBEKOVNA, R. S. (2020). The First Period of Washington Irving's.
9. Расулова, С. (2022). The depiction of orientalism culture in the works of Washington
Irving. Анализ актуальных проблем, инноваций, традиций, решений и художественной
литературы в преподавании иностранных языков, 1(01), 132-134.
10. Бакоева, Ф., & Расулова, С. (2022). The role of Charles Dickens in english
literature. Анализ актуальных проблем, инноваций, традиций, решений и художественной
литературы в преподавании иностранных языков, 1(01), 88-90.
11. Raimjanovna, S. A. Linguistic Study of Intralingual Lacunaes of the Uzbek
Language. World Bulletin of Social Sciences, 37, 22-25.
12. Shaymardanova, A. (2021). Компьютерный Перевод Культурных Характеристик
Проблема Изготовления. Computer Linguistics: Problems, Solutions, Prospects, 1(1).
13. Gafurov, B. Z. Similarities and differences of segment background options for Russian,
Uzbek and English languages. Monografia pokonferency jnascience, Research,
development, 26, 17-19.
14. Гафуров,
Б.
З.
(2021).
АНАЛИЗ
ЛИНГВОСТАТИСТИЧЕСКОЙ
ХАРАКТЕРИСТИКИ
АКЦЕНТНЫХ
ФОНОВАРИАНТОВ
ИМЕН
СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ РУССКОГО ЯЗЫКА. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ
ИСКУССТВО СЛОВА, 4(1-1).
