PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
18
ADABIY OBRAZLAR ORQALI AXLOQIY TARBIYANI SHAKLLANTIRISH
YO‘LLARI
Qurbonboyeva Mohidil
Annotatsiya:
Mazkur maqolada adabiy obrazlarning tarbiyaviy imkoniyatlari, xususan, ular
orqali o‘quvchilarda axloqiy fazilatlarni shakllantirish masalalari tahlil qilinadi. Asarlar
qahramonlari timsolida aks etgan insoniy fazilatlar, ularning xatti-harakati, jamiyatdagi o‘rni,
fikrlari va hayotiy pozitsiyasi o‘quvchida axloqiy mezonlar, qadriyat va ideallarni shakllantiradi.
Adabiyot darslarida adabiy obrazlarni tahlil qilish orqali yoshlarda halollik, vatanparvarlik,
sadoqat, mehr-oqibat kabi fazilatlarni rivojlantirishning samarali usullari ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
Adabiy obraz, axloqiy tarbiya, badiiy ta’sir, ma’naviyat, fazilat, badiiy asar,
qahramon, estetik idrok, tarbiyaviy metod, o‘quvchi tafakkuri
Axloqiy tarbiya – bu yosh avlodda yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirish, ularning ichki
dunyosi, iymoni, ongini go‘zallik va ezgulikka yo‘naltirish jarayonidir. Bu jarayonda san’atning,
xususan, adabiyotning tutgan o‘rni beqiyosdir. Chunki
adabiyot – hayotni aks ettiruvchi
, undagi
murakkablik va go‘zallikni obrazlar orqali ifoda etuvchi san’at turidir. Badiiy obrazlar inson
qalbiga bevosita ta’sir ko‘rsatib, uni ruhlantiradi, o‘ylantiradi, hayotiy mezonlarni anglashga
yo‘naltiradi.
Adabiy obrazlar o‘zida nafaqat estetik go‘zallikni, balki
axloqiy va ijtimoiy mezonlarni
mujassam etadi. Bu obrazlar orqali o‘quvchi turli hayotiy holatlarni tahlil qiladi, qahramonlar
taqdiridan ibrat oladi, yaxshilik va yomonlik, haqiqat va yolg‘on, halollik va xiyonat, sadoqat va
sotqinlik o‘rtasidagi tafovutni anglaydi. Xususan, Alisher Navoiy asarlaridagi Adolatparvar
podshohlar, Abdulla Qodiriyning Otabek obrazidagi sadoqat, Cho‘lpon she’riyati orqali
ifodalangan Vatan sevgisi kabi jihatlar axloqiy tarbiyaning kuchli vositasidir.
Maktab adabiyot darslarida adabiy obrazlar ustida ishlash orqali o‘quvchilar faqat matnni o‘qib
chiqish bilan cheklanmay, balki qahramonlar taqdirini tahlil qiladi, muammo va sabablarga
yechim topishga urinadi. Bu esa o‘z-o‘zini anglash, muqaddas qadriyatlarga sodiq bo‘lish,
jamiyatga foydali bo‘lish singari axloqiy sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi.
Shu jihatdan, adabiy obrazlarni ta’lim-tarbiyada vosita sifatida chuqur o‘rganish va ularni metodik
yondashuvlar asosida dars jarayoniga tatbiq etish — bugungi ta’limning dolzarb vazifalaridandir.
Ushbu maqolani tayyorlashda
tahliliy-tavsifiy
,
pedagogik kuzatuv
,
adabiy matn tahlili
, hamda
uslubiy-metodik
yondashuvlarga tayanildi. Tadqiqot asosan quyidagi yo‘nalishlar asosida amalga
oshirildi:
Adabiy obrazlar tahlili
– Navoiy, Abdulla Qodiriy, Oybek, Cho‘lpon, Said Ahmad, Pirimqul
Qodirov va O‘tkir Hoshimov kabi adiblarning asarlaridagi obrazlar chuqur tahlil qilinib, ularning
axloqiy ma’nosi ochib berildi.
Tarbiya nuqtayi nazaridan obrazlarni guruhlash
– axloqiy fazilatlar (halollik, sadoqat, sabr,
fidoyilik, adolat, mehnatsevarlik) aks etgan qahramonlar alohida guruhlarga ajratilib o‘rganildi.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
19
Dars jarayonida qo‘llash usullari
– adabiyot darslarida adabiy obrazlarni tahlil qilish orqali
axloqiy tarbiya berishning samarali metodlari (muammo asosidagi savollar, bahs-munozara, rolda
chiqish, dramatizatsiya) o‘rganildi.
O‘quvchi mulohazalariga tayanish
– o‘quvchilarning obrazlar haqidagi fikrlari, ularga nisbatan
emotsional munosabati, qanday tarbiyaviy xulosaga kelgani o‘rganildi (so‘rovnoma va og‘zaki
fikrlar asosida).
Ushbu metodlar yordamida adabiy obrazlarning axloqiy tarbiyadagi imkoniyatlari aniq, tizimli va
amaliy misollar bilan asoslab berildi.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, quyidagi asosiy xulosalar aniqlandi:
Adabiy obrazlar o‘quvchining ongiga bevosita estetik va axloqiy ta’sir ko‘rsatadi.
Obrazdagi
fazilatlar – go‘yo real hayot sabog‘i kabi qabul qilinadi.
Obrazlar orqali o‘quvchi hayotiy mezonlarni anglaydi:
yaxshi va yomonni ajratadi, adolatni
qadrlaydi, sabr, sadoqat, halollik kabi qadriyatlarni o‘zlashtiradi.
Qahramonlar taqdiri orqali o‘quvchi o‘zini solishtirishga, muqoyasa qilishga o‘rganadi
, bu
esa o‘z-o‘zini baholash va tarbiyalashga olib keladi.
Adabiyot darslarida obrazlar ustida ishlash nafaqat savodxonlikni, balki tarbiyaviy ta’sirni
kuchaytiradi.
Bu darslarda axloqiy-psixologik tarbiya berish imkoniyatini oshiradi.
Dramatik obrazlar orqali axloqiy muammolar muhokamaga tortilishi
, o‘quvchini faol
ishtirokchi, mustaqil fikrli shaxs sifatida shakllantirishga xizmat qiladi.
Zamonaviy dars metodlari bilan boyitilgan obraz tahlillari
o‘quvchilarda axloqiy ong,
hayotga real va ideal qarash uyg‘otadi.
Adabiyot – bu inson qalbini tarbiyalovchi, ruhini boyituvchi san’at turi. Ayniqsa, badiiy asardagi
adabiy obrazlar
— ya’ni, qahramonlar timsoli orqali ta’sir etish ta’lim-tarbiyada nihoyatda
muhimdir. Yaxshi yozilgan obraz o‘quvchining ko‘z o‘ngida jonlanadi, u bilan birga yashaydi,
o‘y-fikrlari, harakati bilan yosh qalbga singadi.
Misol uchun:
Otabek (A. Qodiriy “O‘tkan kunlar”)
— halollik, fidoyilik, ilmga chanqoqlik,
millatparvarlik timsoli.
Ulug‘bek (P. Qodirov “Yulduzli tunlar”)
— ilm va adolat yo‘lida kurashgan, kuchli
shaxsiy fazilatlar egasi.
Komilov (O. Hoshimov “Ikki eshik orasi”)
— e’tiqod, sabr, halollik va oddiy insoniy
or-nomus ifodasi.
Layli va Majnun, Farhod va Shirin
kabi timsollar orqali esa sadoqat, muhabbat,
fidoyilik, sabr singari qadriyatlar singdiriladi.
Mazkur obrazlar orqali o‘quvchi:
voqeani emotsional qabul qiladi;
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
20
qahramon bilan o‘zini taqqoslaydi;
ularning fazilatlarini anglab, o‘ziga namunaviy xulq shakllantiradi.
Bu jarayonda o‘qituvchining roli alohida:
to‘g‘ri yo‘naltirish, savol-javoblar, bahslar orqali
obraz ichidagi axloqiy g‘oyalarni ochib berish
zarur. Ayniqsa, zamonaviy texnologiyalar
(prezentatsiyalar, rolda chiqish, “fikrlar xazinasi”, “obrazga xat yozish”) orqali bu jarayon yanada
jonli bo‘ladi.
Shunday qilib, adabiy obraz – bu oddiy badiiy vosita emas, balki
tarbiyaviy kuchga ega
pedagogik vositadir.
Adabiy obrazlar o‘quvchining axloqiy qarashlarini shakllantirishda muhim vositadir; ular orqali
o‘quvchi idealga intiladi.
Badiiy asarlarda aks etgan ijobiy obrazlar orqali fazilatlar (halollik, fidoyilik, sabr, sadoqat) yosh
ongiga singadi.
Obraz tahlili asosida tashkil etilgan darslar axloqiy va estetik tarbiyani uyg‘unlashtiradi.
O‘quvchining axloqiy didini rivojlantirish uchun obrazni to‘g‘ri talqin qilish, faol metodlardan
foydalanish zarur.
Yozuvchi yoki shoir yaratgan obraz orqali o‘quvchi nafaqat matnni o‘rganadi, balki
hayotga
nisbatan o‘z qarashini shakllantiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abdulla Qodiriy. O‘tkan kunlar. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018.
2.
Pirimqul Qodirov. Yulduzli tunlar. – Toshkent: Sharq, 2015.
3.
O‘tkir Hoshimov. Ikki eshik orasi. – Toshkent: Sharq, 2016.
4.
Alisher Navoiy. Xamsa asarlari to‘plami. – Toshkent: G‘. G‘ulom nomidagi nashriyot,
2005.
5.
Said Ahmad. Ufq trilogiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2014.
6.
Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. – Toshkent: Fan, 2020.
7.
Jo‘raqulova M. Adabiy obraz va estetik tarbiya. – “Filologiya masalalari” jurnali, 2021,
№3.
8.
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
9.
XTV. Adabiyot darslari metodik qo‘llanma (9–11-sinflar uchun). – Toshkent: 2021.
