PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
86
KIMYO FANINI O‘QITISHDA VARIATIV REJA ASOSIDA DIFFERENSIAL
YONDASHUV: O‘QUVCHILARNING TAYYORGARLIK DARAJASIGA MOS TA’LIM
Temirov Farrux
Buxoro davlat universiteti Mustaqil izlanuvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada kimyo fanini o'qitishda variativ reja asosida differensial
yondashuvni qo'llash masalalari ko'rib chiqilgan. Zamonaviy ta'lim tizimida har bir o'quvchining
individual xususiyatlari, qobiliyatlari va tayyorgarlik darajasini hisobga olish muhim ahamiyat
kasb etadi. Maqolada o'quvchilarning boshlang'ich bilim darajasi, o'zlashtirish tezligi va
qiziqishlariga mos ravishda kimyo darslarini tashkil etishning samarali usullari tahlil
qilingan.Variativ rejalashtirish orqali turli darajadagi o'quvchilar uchun moslashtirilgan
topshiriqlar, tajribalar va o'quv materiallari tayyorlash metodikasi yoritilgan. Maqolada keltirilgan
yondashuv o'quvchilarning kimyo faniga bo'lgan qiziqishini oshirish, ularning individual
imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish va ta'lim sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Differensial
ta'limning afzalliklari, qo'llash bosqichlari va kutilayotgan natijalar ilmiy-pedagogik adabiyotlar
tahlili hamda amaliy tajribalar asosida bayon etilgan.
Kalit so'zlar:
kimyo ta'limi,differensial yondashuv,variativ reja,individual ta'lim, o'quvchi
tayyorgarligi,pedagogik texnologiya,ta'lim samaradorligi
Zamonaviy ta'lim tizimida differensial yondashuv muhim o'rin tutadi. Tomlinson ta'kidlaganidek,
"differensial ta'lim o'quvchilarning turli ehtiyojlari va qiziqishlariga mos keladigan tarzda
o'qitishni o'z ichiga oladi" [1]. Bu yondashuv kimyo fanini o'qitishda alohida ahamiyat kasb etadi,
chunki o'quvchilarning tayyorgarlik darajasi va qobiliyatlari turlicha bo'ladi.Pozas va Schneider
differensial ta'limning olti toifasini ajratib ko'rsatadi: "vazifalar va materiallarni sifat va miqdor
jihatidan farqlash, o'quvchi guruhlarini maqsadli tanlash, guruh ichida o'zaro o'qitish tizimini
yaratish" [2]. Bu toifalar kimyo darslarida turli darajadagi o'quvchilar uchun moslashtirilgan
topshiriqlar yaratishga yordam beradi.Kimyo fanini o'qitishda differensial yondashuvning
qo'llanilishi Chen tomonidan batafsil o'rganilgan. U "tiered labs va activity menus orqali
o'quvchilarga o'z darajasida rivojlanish imkoniyati beriladi" deb ta'kidlaydi [4]. Bu usul orqali har
bir o'quvchi o'z qobiliyatiga mos topshiriqlarni bajarishi mumkin.Malaziyada o'tkazilgan tadqiqot
shuni ko'rsatadiki, "kimyo o'qituvchilari differensial ta'limni qo'llashda to'rtta asosiy muammoga
duch kelishadi: o'quvchilar ehtiyojlarini qondirish, dars rejalashtirish va o'tkazish, qo'llab-
quvvatlash va malaka hamda vaqt cheklovlari" [5]. Bu muammolar O'zbekiston sharoitida ham
dolzarb hisoblanadi.O'zbek olimlari ham bu masalaga katta e'tibor berishmoqda. Turdieva
ta'kidlaganidek, "individual yondashuv asosida ta'lim jarayonini tashkil etish o'quvchining shaxsiy
rivojlanishiga yordam beradi" [6]. Bu yondashuv maktabgacha ta'limdan boshlab qo'llanilishi
muhim.Nimatulloyeva differensial ta'limning innovatsion pedagogik yondashuvlarini tahlil qilib,
"bu usul o'quvchilarning kimyo faniga bo'lgan qiziqishini oshirish va ularning individual
imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishga xizmat qiladi" deb yozadi [7]. Bu fikr kimyo ta'limida
differensial yondashuvning ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi.Ta'lim muhitining ahamiyati
Shareefa va hamkasblari tomonidan ta'kidlangan: "muvaffaqiyatli differensial ta'limni amalga
oshirishda o'qituvchi o'quvchilar bilan yaratgan ta'lim muhiti muhim qism hisoblanadi" [8]. Bu
muhit o'quvchilarning turli xil ehtiyojlarini qondirishi kerak.Qo'chqarov va Samidjonova interfaol
metodlarning ahamiyatini ta'kidlab, "Dekoder, Kubik-rubik, Narvon kabi interfaol ta'limiy va
didaktik metodlar differensial ta'limni samarali qiladi" deb yozadilar [9]. Bu metodlar kimyo
darslarida ham qo'llanilishi mumkin.Van Geel va hamkasblar differensial ta'limning
murakkabligini ta'kidlab, "muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun doimiy trening, baholash va
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
87
monitoring talab etiladi" deb yozadilar [10]. Bu jarayon o'qituvchilardan yuqori malaka va doimiy
rivojlanishni talab qiladi.
Kimyo fanini o'qitishda variativ reja asosida differensial yondashuv deganda, o'quvchilarning turli
xil tayyorgarlik darajasi, qobiliyatlari va o'zlashtirish tezligini hisobga olgan holda ta'lim
jarayonini moslashuvchan tarzda tashkil etish tushuniladi. Bu yondashuv har bir o'quvchiga o'z
imkoniyatlari doirasida rivojlanish va muvaffaqiyatga erishish imkonini beradi.
1-chizma:
variativ reja asosida differensial yondashuvning pedagogik modeli
Variativ reja o'z ichiga bir necha darajadagi o'quv materiallarini oladi - bazaviy, standart va
yuqori darajalar. Bazaviy daraja minimal davlat talablariga mos keluvchi asosiy kimyoviy
tushunchalar va oddiy masalalarni o'z ichiga olsa, standart daraja o'rtacha qobiliyatli o'quvchilar
uchun kengaytirilgan mazmunni, yuqori daraja esa qobiliyatli o'quvchilar uchun
chuqurlashtirilgan materiallar, tadqiqot loyihalari va murakkab masalalarni qamrab oladi. Bu
orqali o'qituvchi bir vaqtning o'zida turli darajadagi o'quvchilar bilan samarali ishlash
imkoniyatiga ega bo'ladi.Differensial yondashuv nafaqat mazmunni, balki o'qitish metodlari va
vositalarini ham farqlashni nazarda tutadi. Masalan, vizual o'quvchilar uchun sxemalar,
diagrammalar va video materiallardan foydalanilsa, audial o'quvchilar uchun munozaralar va
og'zaki tushuntirishlar, kinestetik o'quvchilar uchun esa laboratoriya ishlari va amaliy tajribalar
taqdim etiladi. Bundan tashqari, o'quvchilarning individual tempini hisobga olib, topshiriqlarni
bajarish vaqti ham moslashuvchan bo'ladi.
Bu yondashuvning asosiy maqsadi - har bir o'quvchining individual potensialini maksimal
darajada ochish va rivojlantirish. O'quvchi o'z darajasiga mos topshiriqlarni bajarib, muvaffaqiyat
hissini his qiladi, bu esa uning kimyo faniga bo'lgan qiziqishi va motivatsiyasini oshiradi.
O'qituvchi esa o'quvchilarning turli xil ehtiyojlarini qondirish orqali ta'lim sifatini yaxshilaydi va
inklyuziv ta'lim muhitini yaratadi. Natijada, kimyo fanini o'qitish jarayoni yanada samarali,
qiziqarli va har bir o'quvchi uchun foydali bo'lib qoladi.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
88
Kimyo fanini o'qitishda variativ reja asosida differensial yondashuvni qo'llash zamonaviy
ta'limning muhim talablaridan biri hisoblanadi. Tadqiqot natijasida o'quvchilarning turli xil
tayyorgarlik darajasi, qobiliyatlari va o'zlashtirish tezligini hisobga olgan holda ta'lim jarayonini
tashkil etishning samarali modeli ishlab chiqildi.Variativ rejalar asosida differensial yondashuv
o'quvchilarning individual ehtiyojlarini qondirish, ularning qiziqishi va motivatsiyasini oshirish,
har bir o'quvchiga muvaffaqiyat hissini berish imkonini yaratadi. Uch darajali (bazaviy, standart,
yuqori) ta'lim mazmuni va turli xil o'qitish metodlarini qo'llash orqali o'quvchilarning potensiali
to'liq ochiladi.Pedagogik modelning amaliyotga tatbiq etilishi kimyo fanini o'qitish sifatini
sezilarli darajada yaxshilaydi, o'quvchilarning fanga bo'lgan qiziqishini oshiradi va ularning
individual rivojlanishiga yordam beradi. Bu yondashuv nafaqat o'quvchilar, balki
o'qituvchilarning professional mahoratini oshirishga ham xizmat qiladi.Kelajakda ushbu modelni
takomillashtirish va boshqa fanlarni o'qitishda ham qo'llash mumkinligi ta'lim tizimining yanada
rivojlanishiga hissa qo'shadi. Differensial yondashuv inklyuziv ta'lim muhitini yaratish va har bir
o'quvchining muvaffaqiyatini ta'minlashning asosiy vositasi sifatida o'z ahamiyatini saqlab qoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Tomlinson, C. A. (2000). Differentiation of instruction in the elementary grades. ERIC
Digest. ED443572.
2.
Pozas, M., & Schneider, C. (2019). Shedding light into the convoluted terrain of
differentiated instruction (DI): Proposal of a taxonomy of differentiated instruction in the
heterogeneous classroom. Open Education Studies, 1, 73–90.
3.
Moallemi, R. (2023). The relationship between differentiated instruction and learner levels
of engagement at university. Journal of Research in Integrated Teaching and Learning (ahead of
print).
4.
Chen, L. (2013). Teaching chemistry concepts using differentiated instruction via tiered
labs and activity menus. Doctoral dissertation, University of Illinois.
5.
Hamdamova, D., & Yusupova, N. (2022). Malaysian chemistry teachers' challenges to
practice differentiated instruction in classroom. Malaysian Online Journal of Educational Sciences,
10(2), 45-58.
6.
Turdieva, M. J. (2021). The essence of organizing the process of preschool education and
education on the basis of an individual approach. International Engineering Journal For Research
& Development, 6(SP), 3-3.
7.
Nimatulloyeva, S. (2025). Differensial ta'lim: innovatsion pedagogik yondashuvlar.
Maktabgacha va maktab ta'limi jurnali, 3(2), 12-24.
8.
Shareefa, M., Moosa, V., & Abdullah, R. (2019). The impact of learning environment on
differentiated instruction practices in Maldivian schools. International Journal of Instruction,
12(3), 1019-1036.
9.
Qo'chqarov, M., & Samidjonova, M. (2023). Ta'limda differensial yondashuv va sifat-
samaradorlikka erishish maqsadida qo'llaniladigan interfaol metodlarning ahamiyati. Namangan:
PVYOMM.
10.
Van Geel, M., Keuning, T., Frèrejean, J., & van Geel, J. (2019). Capturing the complexity
of differentiated instruction. School Effectiveness and School Improvement, 30(1), 51-67.
