PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
128
YOSHLARNI HUQUQIY MADANIYATINI OSHIRISHDA TA’LIMNING ROLI
Habibjonov Izzatbek Dilshodjon o’g’li
Alfraganus universiteti talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada yosh avlodning huquqiy madaniyatini shakllantirish va uni
rivojlantirishda ta’lim tizimining o‘rni, usullari va samaradorligi tahlil etiladi. Shu bilan birga,
huquqiy ong, huquqiy savodxonlik, fuqarolik pozitsiyasi kabi tushunchalarning mazmun-mohiyati
ochib beriladi. Ilmiy adabiyotlar tahlili orqali huquqiy tarbiyaning zamonaviy yondashuvlari
ko‘rib chiqiladi hamda O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan huquqiy-ma’rifiy
islohotlarning yoshlar ongiga ta’siri o‘rganiladi.
Kalit so’zlar:
Huquqiy madaniyat, huquqiy ong, huquqiy tarbiya, huquqiy savodxonlik,
fuqarolik jamiyati, ta’lim tizimi, yoshlar siyosati.
Kirish.
Jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlash va barqaror fuqarolik pozitsiyasini
shakllantirish uchun, avvalo, aholi, ayniqsa, yoshlarning huquqiy madaniyati yuqori bo‘lishi
lozim. O‘zbekiston Respublikasining 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasida
ham fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini oshirishga alohida e’tibor qaratilgan. Bu borada
ta’lim tizimining roli beqiyos bo‘lib, u huquqiy bilimlarni tizimli va samarali yetkazishda asosiy
omil hisoblanadi.
O’zbekiston taraqqiyotining bugungi bosqichida mamlakatda islohotlar kolami to'g'risida to'xtalib
davlatimiz rahbari shunday deydi: "Jamiyatni siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy modernizatsiya qilish
bo'yicha keng ko'lamli chora-tadbirlarimiz natijasida yangi O'zbekiston shakllanmoqda. Bugungi
kunda mamlakatimizdagi demokratik o'zgarishlar ortga qaytmaydigan tus oldi". Qaysi
mamlakatki, uning xalqi hukumat siyosatini tolaqonli tushunib yagona maqsad bilan uni qo'llab-
quvvatlamasa, bu islohotdan kozlangan vazifalar natijasi barchaga ayon. Shu bois ayni damda
yurtimizda barcha sohada kadrlar tayorlash tizimini qayta ko rib chiqilmoqda. Xususan, huquqiy
ta'lim tizimida ham. Yuksak huquqiy madaniyat demokratik jamiyat poydevori hamda huquqiy
tizim yetukligining ifodasidir. U jamiyatdagi turli xil hayotiy jarayonlarga faol ta'sir ko'rsatuvchi,
fuqarolarning, barcha ijtimoiy guruhlarning jipslashuviga ko'maklashuvchi, jamiyatning yaxlitligi
hamda batartibligini ta'minlovchi va mustahkamlovchi omildir. Qonunni hurmat qilish huquqiy
jamiyatning, siyosiy va huquqiy tizimlar samarali faoliyat ko'rsatishining asosiy talablaridan biri
hisoblanadi. Orta, o'rta maxsus, professional, oliy ta'lim tizimimizda bugungi kun huquqiy
fanlarining oqitilish jarayoni qanday? Bu holat barchani o'yga toldirishi tabiiy. Negaki
ixtisoslashgan ta'lim muassasalari bolmish Toshkent davlat yuridik universiteti, huquqshunoslik
kollejlari, yuridik litseyni aytmasa, qolgan ta'lim muassasalarida huquq fanlari "2-darjali fan"
sifatida qarab qolingan. Bu esa ko'plab soha vakillarida o’z burchini unutib qo'yishlikka, bora-
bora huquqiy nigilistik kayfiyat shakllanishiga olib kelmoqda. Axborot bilan ta'minlanish
imkoniyati ortib borishi, qulayliklarning ortishi jarayoni bilan bugungi yosh avlodning huquqiy
madaniyat ko'rsatkichlari teskari proporsional holda o'sib bormoqda. Olib borilayogan
islohotlarga ko'plab aholi qatlamlari keng qismi befarqlik bilan qarashi ham avvalo ana shu omil -
huquq fanlaridan yetarli darajada saboq olmayotganligining oqibati deya olamiz. 1997-yilda
"Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi" qabul qilindi, 2001-yil 4-yanvarda
"Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o'rganishni tashkil etish to^risida'^i Prezident
farmoyishi e'lon qilindi, 2019-yil 9-yanvardagi "Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni
yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to'g'risida"gi Prezident Farmoni, 2019-yil 20 -
apreldagi "Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish bo'yicha tadbirlarni monitoring qilish va
baholash to'g'risida"gi Nizomning qabul qilinishi, bularning barchasi aynan huquqiy
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
129
savodxonlikni yuksaltirish, provardida mamlakatdagi keng kolamli islohotlarga barchani oz
huquq va burchlari doirasida faol ishtirokini ta'minlash maqsadining huquqiy asosi hisoblanadi.
2001 -yilgi Prezident farmoni asosida barcha ta'lim muassasalarida Konstitutsiyani o'rganish
kurslari joriy qilindi. Yuqorida nomi keltirilgan Nizomda shunday deyilgan: "Jamiyatda huquqiy
madaniyatni yuksaltirish bo'yicha tadbirlarni monitoring qilish va baholashning asosiy maqsadi
aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishga doir huquqiy targ'ibot
tadbirlarining samaradorligini oshirish, bu borada davlat organlari va tashkilotlarning
mas'uliyatini kuchaytirish hamda huquqiy targ'ibot tadbirlarini tashkil qilish bo'yicha yangi
innovatsion uslublarni joriy qilish bo'yicha takliflar ishlab chiqish va amalda tatbiq etishdan
iborat"[3].
Huquqiy madaniyat — shaxsning huquq va majburiyatlar to‘g‘risidagi bilimlari, qonunlarga
hurmati va ularga rioya etishga bo‘lgan ichki ehtiyojining ifodasidir. Ilmiy adabiyotlarda huquqiy
madaniyat quyidagi tarkibiy qismlardan iborat deb ko‘rsatiladi:
•
Huquqiy ong – huquqiy hodisalarni anglash va ularni baholash qobiliyati;
•
Huquqiy savodxonlik – qonunchilik normalarini bilish va ulardan foydalana olish
ko’nikmasi;
•
Huquqiy faoliyat – amaliy huquqiy harakatlar va fuqarolik ishtiroki.
Huquqshunos A. X. Saidov ta’kidlaganidek, “huquqiy madaniyat – bu shaxs, jamiyat va davlat
o’rtasidagi huquqiy munosabatlar tizimining asosiy ustunidir” (Saidov A.X. “Huquqiy madaniyat
va huquqiy ong”, 2021).
Ta’lim huquqiy madaniyatni shakllantirishda quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
•
Bilim beruvchi – huquqiy fanlar orqali o‘quvchilarga qonunchilik asoslari va davlat
tuzilmasi haqida bilimlar beriladi;
•
Tarbiyaviy – shaxsda huquqqa hurmat, qonuniylikka sadoqat hissi tarbiyalanadi;
•
Ijtimoiylashtiruvchi – fuqarolik burchini tushunish va ijtimoiy faoliyatda ishtirok etishga
yo‘naltiradi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasida huquqiy tarbiyaning ta’lim orqali olib borilishi
Maktabgacha ta’limdan tortib oliy ta’limgacha bo‘lgan bosqichlarda “Huquq asoslari”, “Fuqarolik
jamiyati asoslari”, “Konstitutsiyaviy huquq” kabi fanlar orqali yo‘lga qo‘yilgan.
Bugungi kunda quyidagi yondashuvlar yoshlar huquqiy madaniyatini oshirishda samarali bo‘lib
kelmoqda:
•
Interaktiv ta’lim metodlari (munozaralar, rolli o‘yinlar, debatlar) orqali huquqiy
mavzularni amaliy jihatdan o‘rganish;
•
Elektron ta’lim platformalari orqali qonunchilikka oid ma’lumotlarni interaktiv shaklda
olish;
•
Amaliy mashg‘ulotlar – sud majlislari, huquqni muhofaza qiluvchi organlarga
ekskursiyalar tashkil etish;
•
Huquqiy ma’rifat haftaliklari – maktab va universitetlarda tadbirlar tashkil etish orqali
huquqiy savodxonlikni oshirish.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
130
Ilmiy pedagog S.Yu. Qurbonova fikricha, “ta’lim faqat bilim emas, balki ong va faol fuqarolik
pozitsiyasini shakllantirishning eng muhim vositasidir” (Qurbonova S.Yu. “Huquqiy tarbiyaning
pedagogik asoslari”, 2020).
O‘zbekistonda yoshlar bilan ishlashda huquqiy madaniyatni oshirishga qaratilgan quyidagi
dasturlar amalga oshirilmoqda:
•
“Yoshlar daftari”, “Yoshlar parlamenti” loyihalari;
•
Davlat granti asosida huquqiy ko‘nikmalarni oshiruvchi treninglar;
•
Mahallalarda “Huquqiy savodxonlik burchaklari” tashkil etilishi.
Shunga qaramay, hali ham quyidagi muammolar mavjud:
•
Ba’zi maktablarda huquqiy fanlar o‘qitilmasligi yoki sifatsiz o‘tilishi;
•
O‘quvchilarda faollik va mustaqil fikr yuritish ko‘nikmasining sustligi;
•
Huquqiy materiallarning eskirgan yoki hayotga moslashtirilmaganligi.
Yoshlarni huquqiy madaniyatli, qonunlarga hurmat bilan qaraydigan va faol fuqarolar sifatida
tarbiyalashda ta’lim muhim o‘rin tutadi. Ushbu jarayonda huquqiy fanlarni amaliyot bilan uyg‘un
holda o‘qitish, interaktiv uslublardan foydalanish, huquqiy axborot manbalarini kengaytirish
lozim. Ta’lim orqali yosh avlod ongiga qonuniylik tamoyillari chuqur singdirilgandagina, huquqiy
demokratik jamiyat qurish imkoniyati oshadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
Saidov A.X. “Huquqiy madaniyat va huquqiy ong”. – Toshkent: Adolat, 2021.
2.
Qurbonova S.Yu. “Huquqiy tarbiyaning pedagogik asoslari”. – Toshkent: Fan, 2020.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent, 2023.
4.
“Yoshlar siyosati to‘g‘risida”gi Qonun. – Toshkent, 2021.
5.
Karimova M.M. “Huquqshunoslik asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019.
6.
Maxkamova D. “Huquqiy tarbiya: nazariya va amaliyot”. – Toshkent: Istiqlol, 2020.
7.
www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi milliy bazasi.
8.
www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim portali.
