PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
204
HUDUDIY IQTISODIYOTDA IXTISOSLASHTIRILGAN SAVDO MAJMUALARINING
RIVOJLANISHI VA ULARNING XIZMAT KO‘RSATISH INFRATUZILMASIGA
TA’SIRI
Xatamov Abror Abdigapparovich
“Bek baraka ixtisosolashgan savdo kompleksi” MCHJ
direktor o‘rinbosari
Annotatsiya:
Mazkur maqolada ixtisoslashtirilgan savdo majmualarining hududiy iqtisodiyotdagi
roli, ularning rivojlanish tendensiyalari va xizmat ko‘rsatish infratuzilmasiga bo‘lgan ta’siri ilmiy-
nazariy hamda amaliy nuqtai nazardan tahlil qilinadi. Shuningdek, sohadagi mavjud muammolar
va ularni bartaraf etish yo‘llari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
bozor, hududiy, iqtisodiy, savdo, infratuzilma, mahsulot, xizmat, majmua, foyda,
tarmoq.
В статье анализируется роль специализированных торговых центров в экономике региона,
тенденции их развития и влияние на инфраструктуру услуг с научной, теоретической и
практической точки зрения. Также разрабатываются рекомендации по выявлению
существующих проблем в отрасли и путям их решения.
Ключевые слова:
рынок, региональный, экономика, торговля, инфраструктура, продукт,
услуга, торговый центр, прибыль, отрасль.
This article analyzes the role of specialized shopping malls in the regional economy, their
development trends and impact on the service infrastructure from a scientific, theoretical and
practical perspective. It also develops recommendations on the existing problems in the industry
and ways to overcome them.
Keywords:
market, regional, economic, shopping, infrastructure, product, service, mall, profit,
industry.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda tarmoqlararo aloqalarning
samarali tashkil etilishi, xizmat ko‘rsatish sohasining zamonaviy shakllarda kengayib borishi,
shuningdek, aholining iste’mol madaniyati va talabiga mos ravishda savdo infratuzilmasini
takomillashtirish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, ixtisoslashtirilgan savdo
majmualarining barpo etilishi va ularning faoliyati nafaqat iste’molchilar ehtiyojlarini samarali
qondirishga, balki hududlarda iqtisodiy faollikni oshirish, bandlikni ta’minlash, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga ham xizmat qilmoqda.
Ixtisoslashtirilgan savdo majmualari – bu muayyan turdagi mahsulot yoki xizmatlarni taklif
qiluvchi, aniq bir yo‘nalishga ixtisoslashgan yirik savdo maydonchalari bo‘lib, ular zamonaviy
logistika, xizmat ko‘rsatish texnologiyalari, marketing yondashuvlari va axborot texnologiyalariga
asoslangan faoliyat yuritadi. Bunday majmualarning shakllanishi va rivojlanishi hududiy
infratuzilmaning modernizatsiyasi, logistika tizimi samaradorligini oshirish, xizmat ko‘rsatish
sifati va ko‘lamini kengaytirish kabi muhim omillar bilan uzviy bog‘liq. Bugungi kunda
O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar doirasida ichki bozorni rivojlantirish, iste’molchilar talabini
chuqur o‘rganish va innovatsion yondashuv asosida savdo tizimini zamonaviylashtirish borasida
qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, yirik shaharlarda va yirik iqtisodiy faol
hududlarda ixtisoslashtirilgan savdo majmualarining tashkil etilishi nafaqat iqtisodiy, balki
ijtimoiy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Ular orqali aholiga xizmat ko‘rsatish sifati oshadi,
tadbirkorlik subyektlari uchun yangi imkoniyatlar yaratiladi, va eng muhimi, hududiy iqtisodiy
makonda raqobatbardosh muhit shakllanadi. Ixtisoslashtirilgan savdo majmualari zamonaviy
iqtisodiyotda xizmat ko‘rsatish sektorining strategik tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Bu
majmualar nafaqat savdo-sotiq faoliyatini olib borish maydoni, balki ko‘plab iqtisodiy
jarayonlarning markazlashgan holda boshqarilishini ta'minlovchi infratuzilmaviy kompleks
sifatida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, hududiy iqtisodiyot nuqtai nazaridan
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
205
ixtisoslashtirilgan savdo majmualarining shakllanishi, ularning joylashuvi, xizmatlar ko‘lami va
diversifikatsiyasi hududdagi iqtisodiy faollik, aholi bandligi va logistika tizimining rivojlanishiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Nazariy jihatdan, ixtisoslashuv – bu iqtisodiy subyektlarning yoki hududlarning ma’lum bir
faoliyat turiga yo‘naltirilgan holda rivojlanishi jarayonidir. Ushbu tamoyil savdo sohasida ham
o‘z aksini topadi. Ya’ni, an’anaviy bozorlardan farqli ravishda, ixtisoslashtirilgan savdo
majmualari faqat ma’lum mahsulot yoki xizmat turiga e’tibor qaratadi. Bu yondashuv, o‘z
navbatida, mahsulot sifati, xizmat ko‘rsatish darajasi va mijozlar ehtiyojini to‘liqroq qondirish
imkonini yaratadi. Iqtisodiy nazariyalarga ko‘ra, xizmat ko‘rsatish infratuzilmasi tarmoqlari
(transport, logistika, axborot texnologiyalari, moliyaviy xizmatlar, saqlash va servis tizimlari)
bilan uzviy bog‘langan holda faoliyat yurituvchi savdo majmualari hududiy iqtisodiy o‘sishning
katalizatoriga aylanadi.
Shuningdek, iqtisodchi M. Porterning raqobat ustunligi nazariyasida
ta’kidlanganidek, muayyan ixtisoslashuvlar asosida shakllangan klasterlar samarali hamkorlik,
xarajatlarni kamaytirish va innovatsiyalarni tezroq joriy etishga xizmat qiladi. Ixtisoslashtirilgan
savdo majmualari esa, aynan shunday klasterlashuvning real ko‘rinishidir. Ushbu savdo
majmualari quyidagi asosiy iqtisodiy va tashkiliy afzalliklarga ega:
Mahsulotlar va xizmatlarning konsentratsiyasi – xaridorlar uchun bir joyda ko‘plab tanlov
imkoniyatini yaratadi;
Xizmat ko‘rsatish infratuzilmasi bilan integratsiya – avtoturargohlar, bank xizmatlari, yuk
tashish va yetkazib berish tizimlari, texnik xizmat ko‘rsatish punktlari mavjud bo‘ladi;
Tadbirkorlik uchun qulay muhit – kichik va o‘rta biznes vakillari uchun ijaraga
beriladigan do‘konlar va xizmatlar tarmog‘i mavjud;
Hududiy raqobat muhitining shakllanishi – iqtisodiy faollikni oshiradi va innovatsion
yondashuvlarni rag‘batlantiradi.
Shuningdek, zamonaviy savdo majmualari xizmatlar ko‘rsatish sifati va hajmini oshirish orqali
aholi turmush tarziga ham ta’sir o‘tkazadi. Masalan, keng tovar tanlovi, ma'lumotlarning
raqamlashtirilgan tizimi, tezkor to‘lov xizmatlari, mijozlarga xizmat ko‘rsatish markazlari
aholining ehtiyojlarini yuqori darajada qondirishga xizmat qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, hududiy
iqtisodiy barqarorlik va yashash darajasining oshishiga olib keladi.
Shu asosda aytish mumkinki, ixtisoslashtirilgan savdo majmualari nafaqat tijorat jihatidan, balki
ijtimoiy-iqtisodiy muvozanatni ta’minlash vositasi sifatida ham muhim strategik ahamiyat kasb
etadi. Ular zamonaviy xizmat ko‘rsatish infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida, har bir
hududning iqtisodiy salohiyatini to‘liqroq ro‘yobga chiqarish imkonini yaratadi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida savdo faoliyatini modernizatsiya qilish, uni hududiy rivojlanishning muhim
omillaridan biri sifatida qaralmoqda. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda ixtisoslashtirilgan savdo
majmualarining barpo etilishi va ularning infratuzilma bilan integratsiyasi orqali iqtisodiy faollik
sezilarli darajada oshdi. Bu holat, ayniqsa, poytaxt va yirik sanoat shaharlari misolida yaqqol
namoyon bo‘lmoqda.
1-jadval
2021–2023 yillarda xizmatlar sohasining YIMdagi ulushi
Yil
Xizmatlar ulushi (%)
O‘sish (yillik)
2021
33,5 %
—
2022
35,8 %
+2,3 %
1
Shodiyev, M. va Karimov, O. (2022
).
“Xizmatlar sohasining O‘zbekiston iqtisodiyotidagi o‘rni: muammolar va
istiqbollar”
// “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali, 2022-yil, №5.b: 24–30.
2
Porter, M. E. (1990).
The Competitive Advantage of Nations
. New York: Free Press.ISBN: 9780684841472. pp.
153–157
3
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
206
2023
37,3 %
+1,5 %
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistonda xizmatlar sohasi umumiy yalpi
ichki mahsulot (YIM) tarkibida tobora muhim o‘rin egallab bormoqda. 2023-yil yakunlariga ko‘ra,
xizmatlar sohasi YIMning 37,3 foizini tashkil etgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2021-yilda 33,5 foiz,
2022-yilda esa 35,8 foiz edi. Bu raqamlar shuni ko‘rsatadiki, mazkur soha so‘nggi uch yil
davomida barqaror o‘sish tendensiyasini namoyon qilgan. Bunday yuksalishning asosiy omillari
sifatida xizmatlar tarmog‘ining ichki tuzilmasida kechayotgan tarkibiy o‘zgarishlar, raqamli
texnologiyalarni joriy etish, savdo va logistika infratuzilmasining izchil rivojlanishi, shuningdek,
iste’mol bozorida talabning ortib borishi keltiriladi.
Xususan, ixtisoslashtirilgan savdo majmualarining ko‘payishi, ularning zamonaviy xizmatlar
ekotizimi bilan uyg‘unlashuvi bu sohadagi o‘sishning muhim drayverlaridan biri hisoblanadi.
Masalan, yangi tashkil etilayotgan yirik savdo markazlari nafaqat tovar aylanishini
tezlashtirmoqda, balki transport-logistika xizmatlari, elektron to‘lov tizimlari, mijozlarga xizmat
ko‘rsatish standartlari va servis xizmatlarini ham joriy etmoqda. Bu esa xizmatlar sektorining
ichki samaradorligini oshirib, uning iqtisodiyotdagi ulushini kengaytirishga xizmat qilmoqda.
2-jadval
Toshkent shahrida savdo xizmatlari hajmi (2021–2023)
Yil
Savdo hajmi (trln so‘m)
O‘sish sur’ati (%)
2021
25,1
—
2022
29,9
+19,1 %
2023
34,8
+16,5 %
Toshkent shahrida 2023-yil davomida ko‘rsatilgan savdo xizmatlari hajmi 34,8 trln so‘mni tashkil
etgan. Bu ko‘rsatkich 2022-yilga nisbatan 16,5 foizga ko‘pdir. Ushbu o‘sishda ixtisoslashtirilgan
savdo majmualari salmoqli ulushga ega. Mazkur ko‘rsatkichlar shuni anglatadiki,
ixtisoslashtirilgan savdo majmualari nafaqat savdo jarayonlarini soddalashtirgan, balki butun bir
xizmatlar ekotizimini shakllantirib, aholi uchun zamonaviy va qulay xizmatlarni taqdim eta
boshlagan. Ixtisoslashtirilgan savdo majmualari bandlik darajasiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Jumladan, 2023-yil holatiga ko‘ra, yirik savdo majmualarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita band
bo‘lgan fuqarolar soni 210 ming nafarga yetgan. Bu 2021-yilga nisbatan 42 ming nafarga ko‘pdir.
Bundan tashqari, ushbu savdo markazlarida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari soni
ham ortmoqda. Masalan, faqat Toshkent shahri bo‘yicha 2023-yilda 5 400 dan ortiq kichik biznes
subyekti ushbu majmualarda faoliyat olib brogan. Ixtisoslashtirilgan savdo majmualari quyidagi
infratuzilma komponentlarini o‘z ichiga olgan:
Transport va logistika xizmati (yuk mashinalari, saqlash omborlari, qadoqlash);
To‘lov tizimlari (bank ofislari, elektron to‘lov terminallari, onlayn to‘lov platformalari);
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (raqamli kataloglar, elektron CRM);
Servis xizmatlari (kafolatli xizmat ko‘rsatish, ta’mirlash ustaxonalari).
Bunday infratuzilma mavjudligi xizmatlar sifati va tezligini oshiradi, mijozlar qoniqishiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi va hududiy iqtisodiy raqobatni kuchaytiradi.
Hududiy iqtisodiyotda ixtisoslashtirilgan savdo majmualarining rivojlanishi nafaqat bozor
iqtisodiyoti talablariga javob beradigan zamonaviy savdo muhitini shakllantiradi, balki xizmat
ko‘rsatish infratuzilmasining tubdan takomillashuviga ham olib keladi. Maqolaning kirish qismida
qayd etilganidek, bugungi kunda mahalliy iqtisodiyotda sektorlararo uzviylik kuchayib
borayotgan bir paytda, aynan savdo va logistika yo‘nalishidagi kompleks infratuzilmalar
4
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi rasmiy ma’lumotlari asosida muallif tomonida tuzilgan
5
Xalilov, R. (2021).
“
Hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda savdo majmualarining roli”
// “Iqtisodiy tadqiqotlar”
ilmiy-amaliy jurnali, №3.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
207
mintaqaviy iqtisodiy o‘sishning muhim drayveriga aylanmoqda. Ixtisoslashgan savdo majmualari
– bu shunchaki savdo nuqtalari emas, balki ular sanoat, logistika, bank-moliya, transport va servis
xizmatlari bilan uzviy integratsiyalashgan iqtisodiy markazlar bo‘lib xizmat qiladi. Ular bozor
infratuzilmasining to‘laqonli ishtirokchisiga aylangan, shuningdek, mahalliy tadbirkorlik
subyektlari faoliyatiga qulay muhit yaratishda muhim omil sanaladi.
Tahlil qismida keltirilgan Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi
yillarda xizmatlar sohasining YIMdagi ulushi barqaror o‘sib bormoqda: 2021-yilda 33,5 foizni
tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda 35,8 foiz, 2023-yilga kelib esa 37,3 foizga yetgan. Bu o‘sish
asosan savdo va transport-logistika infratuzilmasining faol kengayishi evaziga yuz bergani ushbu
majmualarning iqtisodiyotdagi strategik rolini yana bir bor tasdiqlaydi. Ayniqsa, viloyat
markazlarida tashkil etilayotgan zamonaviy savdo-logistika markazlari nafaqat bandlik darajasini
oshirmoqda, balki xizmatlar eksporti va mahalliylashtirish jarayonlariga ham sezilarli turtki
bermoqda. Hududiy kesimda olib borilgan tahlillar asosida xulosa qilish mumkinki,
ixtisoslashtirilgan savdo majmualari xizmat ko‘rsatish infratuzilmasini rivojlantirishda
“ko‘paytiruvchi effekt”ni yuzaga keltirib, boshqa turdosh sohalarni ham harakatga keltiradi.
Ayniqsa, avtomobil yo‘llari, omborxona xo‘jaligi, logistika, axborot texnologiyalari va bank
xizmatlariga bo‘lgan talabning ortishi bu fikrni tasdiqlaydi. Shu bilan birga, aholining iste’mol
madaniyati va savdo xizmatlaridan foydalanish sifati ham ijobiy tomonga o‘zgarib bormoqda. Shu
asosda, mamlakatda ixtisoslashtirilgan savdo majmualarini yanada rivojlantirish, ularni hududiy-
iqtisodiy siyosatning ajralmas tarkibiy qismiga aylantirish, shuningdek, ular orqali kompleks
xizmat ko‘rsatish infratuzilmasini barpo etish maqsadga muvofiqdir. Kelgusida bu yo‘nalishda
normativ-huquqiy baza, zamonaviy raqamli texnologiyalar va davlat-xususiy sheriklik
mexanizmlaridan keng foydalanish orqali iqtisodiy samaradorlikni sezilarli darajada oshirish
mumkin bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Shodiyev, M. va Karimov, O. (2022).“Xizmatlar sohasining O‘zbekiston iqtisodiyotidagi
o‘rni: muammolar va istiqbollar”// “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali, 2022-yil,
№5.b: 24–30.
2.
Xalilov, R. (2021).“Hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishda savdo majmualarining roli”//
“Iqtisodiy tadqiqotlar” ilmiy-amaliy jurnali, №3.
3.
Porter, M. E. (1990). The Competitive Advantage of Nations. New York: Free Press.ISBN:
9780684841472. pp. 153–157
4.
Asian Development Bank (2022).“Strengthening Regional Trade Infrastructure in Central
Asia”, ADB Working Paper Series No. 631
5.
6.
7.
