INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
213
POLIMER MATERIALLAR VA ULARNI PAYVANDLASH TURLARI
KLASSIFIKATSIYASI. GAZ ALANGASIDA PAYVANDLASH VA KESISH
ISHLARINI NORMALASH
Kurbanov Mansurjon Maxmudovich
Fargʻona viloyati Rishton tumani 1-son Politexnikumi
Metal va metalmas materiallarga gaz alangasida ishlov berish fani o‘qituvchisi
Annotatsiya
:Ushbu maqolada polimer materiallarning asosiy turlari, ularning fizik-kimyoviy
xossalari va sanoatdagi qo‘llanilishi yoritilgan. Shuningdek, polimerlarni payvandlash
usullarining klassifikatsiyasi, texnologik jarayoni va qo‘llanish doiralari batafsil tahlil qilingan.
Gaz alangasida payvandlash va kesish texnologiyasi, bu usulda ishlov berish qoidalari,
xavfsizlik me’yorlari hamda ishlab chiqarishdagi normativ talablar asosida ishlarni tashkil
qilish masalalari keng yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
polimer materiallar, payvandlash klassifikatsiyasi, termoplastik, termoreaktiv,
issiq havo payvandlash, gaz alangasi, kesish texnologiyasi, xavfsizlik qoidalari, ishlab chiqarish
normasi, politexnikum ta’limi.
Zamonaviy texnika va texnologiyalar rivojlanishi bilan bir qatorda, ishlab chiqarish
jarayonlarida yangi turdagi materiallarga, xususan, polimer va metalmas materiallarga bo‘lgan
talab ham ortib bormoqda. Sanoatning deyarli barcha tarmoqlarida – qurilishda,
avtomobilsozlikda, elektrotexnika va kimyo sanoatida, maishiy texnikalarda va qadoqlash
sanoatida – polimer materiallardan keng foydalanilmoqda. Ularning yengilligi, zangga
chidamliligi, issiqlik va elektr izolyatsion xususiyatlari, arzonligi hamda qayta ishlanishi
osonligi tufayli zamonaviy muhandislik materiallari sifatida keng e’tirof etilgan.
Ayniqsa, politexnikumlarda "Metal va metalmas materiallarga gaz alangasida ishlov
berish" fanining o‘qitilishi davomida o‘quvchilarga nafaqat metall, balki polimer materiallar
bilan ishlash ko‘nikmalari ham berilishi muhim ahamiyatga ega. Bu esa ta’lim-tarbiya
jarayonini bozor iqtisodiyoti ehtiyojlariga moslashtirish, zamonaviy ishlab chiqarish
texnologiyalarini o‘rgatish va raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga xizmat qiladi.
Polimer materiallarning ishlov berish usullari ichida payvandlash alohida o‘rin tutadi.
Ularning haroratlarga nisbatan sezuvchanligi, mexanik xususiyatlarining o‘zgaruvchanligi,
sirtlarning birikish imkoniyatlari har bir turdagi polimer uchun turlicha bo‘lganligi sababli,
ularni payvandlash texnologiyalarini chuqur o‘rganish talab etiladi. Shuningdek, payvandlash
va kesish ishlarini gaz alangasi yordamida bajarishda xavfsizlik va mehnatni muhofaza qilish
qoidalari, texnologik jarayonlarni normativ hujjatlar asosida tashkil etish masalalari dolzarb
hisoblanadi.
Polimer materiallarning tavsifi va klassifikatsiyasi.
Polimer materiallar – bu juda
katta molekulyar massaga ega bo‘lgan birikmalar bo‘lib, monomer deb ataluvchi kichik
molekulalarning zanjirli bog‘lanishi orqali hosil bo‘ladi. Polimerlar tabiiy (kauchuk, sellüloza,
oqsillar) va sun’iy (polietilen, polipropilen, polistirol) turlarga bo‘linadi. Ular bugungi kunda
metallarga nisbatan arzonligi, korroziyaga chidamliligi, sirt ishlov berishga qulayligi, yengilligi
va elektr izolyatsiya xossalariga ega bo‘lganligi sababli ko‘plab sohalarda metall va boshqa
materiallarni muvaffaqiyatli almashtirmoqda.
Polimerlarning klassifikatsiyasi:
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
214
Termoplastik polimerlar
– qizdirilganda yumshaydi va shaklini o‘zgartiradi, sovigach
esa mustahkam holatga qaytadi (polietilen, polipropilen).
Termoreaktiv polimerlar
– qizdirilganda bir marta qotadi va qayta qizitilganda
shaklini o‘zgartirmaydi (epoksid, fenol-formaldegid).
Elastomerlar
– moslashuvchan va elastik xususiyatga ega (sun’iy kauchuklar).
Bu materiallarning fizik-kimyoviy xossalari, ularni ishlatish sharoitlariga bog‘liq
ravishda, turli usullarda qayta ishlanadi va birlashtiriladi.
Polimerlarni payvandlash usullari va ularning tasnifi.
Polimerlarni birlashtirishning
asosiy usullaridan biri – payvandlash hisoblanadi. Bunda ikki yoki undan ortiq polimer detal
sirtlari isitiladi va yumshatilgach, ularning molekulalari o‘zaro aralashadi va sovigach
mustahkam birikma hosil qiladi.
Polimerlarni payvandlash turlari quyidagicha tasniflanadi:
a) Issiqlik ta’sirida payvandlash:
Issiq gaz bilan (havo yordamida) payvandlash
– maxsus issiq havo generatorlari
yordamida (temperatura 200–300 °C) polimer sirtlar qizdiriladi.
Ekstruziya usuli
– eritilgan qo‘shimcha material (payvand simi) issiq holatda birikish
joyiga uzatiladi va u erda asosiy sirt bilan birlashadi.
Issiq poyabzal (hot-tool welding)
– ikki detal sirtlari qizdirilgan plita orqali eritilib,
keyin birlashtiriladi.
b) Mexanik ta’sirli usullar:
Ultratovushli payvandlash
– yuqori chastotali tovush to‘lqinlari yordamida
molekulalarni ishqalanish orqali isitadi.
Vibratsion payvandlash
– detallar nisbiy harakatlantiriladi va ishqalanish natijasida
sirtlar eritilib, birikadi.
Spinvaylding (aylantirish orqali payvandlash)
– asosan doira shaklidagi detallar
uchun qo‘llaniladi.
c) Elektromagnit usullar:
Lazerli payvandlash
– tor doiradagi energiya nurlari bilan sirtlar isitilib, o‘zaro
birlashtiriladi.
Mikroto‘lqinli payvandlash
– yuqori chastotali elektromagnit to‘lqinlar yordamida
ichki qizish orqali amalga oshiriladi.
Har bir usul o‘ziga xos afzallik va kamchiliklarga ega bo‘lib, ishlov berilayotgan
material turi, detallar shakli va ularning mustahkamlik talablari asosida tanlanadi.
Gaz alangasida payvandlash va kesish texnologiyasi.
Gaz alangasida payvandlash –
kislorod va yonuvchi gaz (odatda asetilen) aralashmasi yordamida 3000–3200°C haroratda
metall yoki boshqa materiallarni eritish orqali birlashtirish usulidir. Bu texnologiya asosan
metall materiallar bilan ishlashda qo‘llaniladi, lekin ba’zi mustahkam termoplastik polimerlarga
ham tatbiq etiladi.
Gaz alangasi orqali ishlov berish bosqichlari:
o
Gaz ballonlarini ulash va tekshirish;
o
Alanga hosil qilish va barqarorlashtirish;
o
Detallarni eritish va payvand chokini hosil qilish;
o
Ish tugagach, gazni o‘chirish va uskunalarni tozalash.
Gaz bilan kesish
esa metallarni yuqori haroratda eritib, kislorod oqimi orqali oksidlab
kesish jarayonidir. Bu usul qora metallar (temir, po‘lat) uchun samarali hisoblanadi.
Payvandlash va kesish ishlarini normalash.
Ishlab chiqarishda har qanday
payvandlash yoki kesish ishlari aniq me’yoriy hujjatlar va xavfsizlik qoidalari asosida amalga
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
215
oshirilishi shart. Bu holat o‘quvchilarga ishlov berish jarayonlarida mas’uliyat, xavfsizlik va
texnik madaniyatni singdirishda muhim rol o‘ynaydi.
Asosiy normalash tamoyillari:
Mehnat xavfsizligi
– himoya niqoblari, qo‘lqoplar, maxsus kiyimlar, yong‘inga qarshi
vositalar bilan ta’minlangan bo‘lish;
Ventilyatsiya
– gazlar bilan ishlov beriladigan joylar yaxshi shamollatilgan bo‘lishi
zarur;
Gaz ballonlari bilan ishlash qoidalari
– ularni vertikal holda saqlash, maxsus
aravachalarda tashish, quyosh nuridan saqlash;
Chok sifatini nazorat qilish
– payvand chokining silliqligi, chuqurligi, pishiqligi,
g‘ovaksizlik va yoriqlarning yo‘qligi tekshiriladi.
Bundan tashqari, gaz asboblarining holatini muntazam tekshirib borish, ehtiyot
qismlarni almashtirib turish, nazorat-o‘lchov asboblari bilan ishlash madaniyati ham ishlab
chiqarish samaradorligini oshiradi.
Polimer materiallar va ularni payvandlash turlari sanoatning barcha tarmoqlarida,
ayniqsa, zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarida keng qo‘llanilmoqda. Bu materiallarning
xilma-xilligi, fizik-kimyoviy xossalarining turlicha bo‘lishi ularni ishlov berishda yondashuvlar
va texnologiyalarni chuqur o‘rganishni taqozo etadi. Ayniqsa, politexnikumlarda "Metal va
metalmas materiallarga gaz alangasida ishlov berish" fanining o‘rgatilishi jarayonida talabalarni
polimer materiallar bilan ishlashga tayyorlash — amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish,
zamonaviy texnologik usullarni egallash, ishlab chiqarish muhitiga moslashish imkonini beradi.
Gaz alangasida payvandlash va kesish texnologiyalari sanoatning asosiy ish
jarayonlaridan biri bo‘lib, ular bilan bog‘liq bo‘lgan xavfsizlik, sifat va texnik normalarga amal
qilish har bir mutaxassis uchun zarurdir. Shu sababli, ushbu mavzuni o‘rgatishda nafaqat texnik
bilim, balki kasb madaniyati, mehnat muhofazasi, atrof-muhitga nisbatan mas’uliyat hissi ham
shakllantirilishi muhimdir.
Xulosa qilib aytganda, polimer materiallarni to‘g‘ri tanlash, ularga ishlov berish
usullarini bilish, gaz alangasida ishlash jarayonlarini normalashtirish va xavfsizlik qoidalariga
qat’iy rioya etish orqali samarali va sifatli ishlab chiqarish faoliyatini ta’minlash mumkin.
Politexnikum o‘quvchilari uchun bu yo‘nalishdagi bilim va ko‘nikmalar mehnat bozorida
raqobatbardosh bo‘lishlariga asos yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Normurodov A., Sobirov S. Payvandlash texnologiyasi. – Toshkent: “Fan va texnologiya”,
2018. – 256 b.
2. Rajabov R., Yoʻldoshev H. Materiallarshunoslik va payvandlash asoslari. – Toshkent:
O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2020. – 192 b.
3. Mavlonov A.T. Payvandlash ishlarining xavfsizlik texnikasi. – Toshkent: TDPU nashriyoti,
2017. – 160 b.
4. Axmedov S., Eshmatov B. Polimer materiallar va ularni ishlash texnologiyasi. – Toshkent:
“Fan”, 2016. – 208 b.
5. Karimov B. Materialshunoslik asoslari. – Toshkent: “Iqtisod-Moliya”, 2020. – 284 b.
6. GOST 16037-80. Polimer materiallar – Payvandlash usullari – Umumiy talablar va sinov
usullari. – Moskva: Standartlar nashriyoti, 2022.
7. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, 2023-yil tahriri.
