46
отсутствует, что негативно сказывается на возможностях адвокатов
по эффективному осуществлению своих функций и на реализации
принципов реального обеспечения равноправия сторон и
состязательности процесса.
Список литературы:
1.
Норметова, Малика, and Жасур Неъматов. "Понятие и сущность
юридической помощи. Статус и роль адвокатов при оказании
юридической помощи." Общество и инновации 2.3/S (2021): 502-506.
2.
Неъматов, Жасур. "Методическое пособие по процессуальным
и тактическим основам проведения допроса участников уголовного
судопроизводства." in Library 19.1 (2019): 3-36.
Ф.З.МИРЗАЕВ
68
, А.А.ЮЛДОШБЕКОВ
69
ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАР ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИДА
ҲИМОЯЧИ ВАКОЛАТЛАРИ
Барчамизга маълумки, мамлакатимиз жиноят ва жиноят-
процессуал
қонун
ҳужжатларида
унинг
нормаларини
такомиллаштиришга,
жиноят
процессига
жалб
этиладиган
фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини сўзсиз таъминлаш
мақсадида илғор халқаро стандартлар ва хорижий амалиётни
имплементация қилишга қаратилган сезиларли ўзгаришлар юз берди.
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил
28 январдаги ПФ-60-сон Фармонига асосан тасдиқланган 2022-2026
йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси
15-мақсади сифатида Суд процессида томонларнинг ҳақиқий
тенглик ва тортишув тамойилларини рўёбга чиқариш белгилаб
ўтилган.
Жиноят ишини ҳал этишда суднинг олдидаги асосий масала
жиноий ҳодиса юзасидан ҳақиқатни тўғри аниқлашдир. Ҳақиқат эса
суд томонидан жиноий ҳодисанинг ҳақиқий ҳолатларини билиш
68
Бош прокуратура Академиясининг кафедра катта ўқитувчиси
69
Бош прокуратура академияси магистратураси тингловчиси
47
воситаси орқали қарор топади. Айрим олимларнинг фикрича, "..
.судланувчининг айблилиги тўғрисидаги суднинг хулосаси ҳаққоний
бўлиши билан бирга у аниқ, шубҳасиз ва асосли бўлиши лозим”.
Бизнингча, бу масала инсон онгининг билиш соҳасига бевосита
тааллуқли бўлгани учун судланувчининг тақдири бир судьянинг
хулосаси орқали ҳал қилинишидан кўра, кўпчиликни ташкил этувчи
ҳайъат судьяларининг хулосаси асосида ҳал этилиши адолат
меъзонига яқинроқ.
Жиноят процесси барча иштирокчилари учун ҳуқуқларнинг
тўлақонли тенглигини, энг аввало, исботлаш имкониятларини тўғри
таъминлаш учун тенг имкониятни (далилларни тўплаш, текшириш ва
баҳолаш) талаб қилади. Тортишув принципи томонлар ўртасида
келиб чиқадиган низоларни холисона ва жиноий таъқиб қилиш
органларидан бири бўлмаган, жиноий ишларни кўриб чиқиш
натижаларидан мутлақо манфаатдор бўлмаган суд томонидан ҳал
қилинишида тўлиқ намоён бўлади. Суднинг ваколатлари фақат суд
ҳокимиятининг мустақиллиги ва холислигига асосланиши керак.
Ҳозирги вақтда тарафларнинг тортишув тамойили ҳамма
давлатларининг
жиноят
процессида
ҳам
тенг
даражада
қўлланилмайди.
Тарафлар тортишуви тамойилининг хусусиятларини айрим
хорижий давлатларнинг жиноят процессуал амалиётида кўриб
чиқамиз.
Тортишувнинг энг аниқ белгилари Лнглия-Лмерика жиноий суд
тизимида намоён бўлади. Тарихан, жиноят ишларини суд тартибида
кўриб чиқишнинг бундай тури ўрта асрларда Лнглияда шакллана
бошлади. Кейин у илгари мавжуд бўлган инглиз колонияларининг
ҳамма жойида қўлланила бошлади. Ҳозирги вақтда суд ишларини
кўриб чиқиш шакли сифатида тортишув тамойилининг энг типик
кўринишини Англия, Америка Қўшма Штатлари, Канада, шунингдек
Лвстралиянинг жиноий ишларини юритиш жараёнида кузатишимиз
мумкин.
Жиноят процессининг ушбу шаклида дастлабки терговнинг
асосий органи жамоат тартибини сақлаш функцияларини бажарувчи,
шунингдек жиноятларни ўз ташаббуси билан ёки жабрланувчининг
шикояти билан ёхуд суд буйруғи билан тергов қилувчи полиция
ҳисобланади. Дастлабки тергов ҳаракатлари, гумон қилинувчини,
48
жабрланувчиларни ва гувоҳларни ушлаш ва сўроқ қилиш, шунингдек
айблов учун далиллар тўплаш полиция томонидан амалга
оширилади. Гумон қилинувчини ҳимоя қилиш тўғрисида далил
гумон қилинувчининг ўзи ёки унинг ҳимоячиси томонидан тақдим
этилади.
Шунингдек, АҚШда дастлабки тергов босқичида айбланувчига
қарши далиллар қонуний йўл билан олинган ва судда ушбу далилдан
фойдаланиш мумкин бўлса, айбланувчи ўзини айбдор деб ҳисоблаб,
тайинланадиган жазога рози бўлганда, ишлар судга ўтказилмайди.
АҚШ да 70% дан ортиқ жиноят ишлари судгача этиб бормасдан,
айбини тан олиш тўғрисидаги битимни тузиш йўли билан ҳал
қилиниб, мазкур жараёнларда ҳимоячи иштироки таъминланади.
Лнглия-Лмерика моделидаги тортишув принципи жиноий суд
ишларини амалга оширишда айблаш, ҳимоя тарафдорларининг реал
қаршиликларига асосланган. Бундай ҳолда, суд айблов ва ҳимоя
ўртасидаги объектив баҳо берадиган характерга эга. Лйблов ёки
ҳимоя тарафнинг бундай мунозарани давом эттиришдан воз кечиши
суднинг амалда тўхтаганлигини англатади. Масалан, прокурор
айбловни рад этиши судни автоматик равишда жиноят ишини
тугатишини талаб қилади, аксарият ҳолларда, айбдорлигини тан
олган айбланувчига бошқа барча далилларни ўрганмасдан туриб,
айблов эълон қилинишига олиб келади.
Шу билан бирга, жиноий иш юритиш жараёнида тарафлар тенг
ҳуқуқларга эга ва судьялар далилларни кўриб чиқишда пассив бўлиб,
далилларни тўплаш имкониятлари чекланган. Айблов ва оқлов учун
далиллар судья томонидан эмас, айблов ва ҳимоя томонидан тақдим
этилади. Айблов ва ҳимоя томон ўзларининг айблов ва оқлашга доир
хулосаларини ўқиб эшиттирадилар. Анъанавий қитъа ҳуқуқ
тизмидан фарқли равишда, судьялар гувоҳларни сўроқ қилмайдилар,
томонларни биринчи бўлиб саволга тутмайдилар
70
. Суд айблов ва
ҳимоя томонидан тўпланган далилларни текшириб чиқиб, ишни ҳал
қилади. Бунда суднинг ишни юритишда холислиги таъминланади.
Суднинг прокурор, терговчи ва суриштирувчи билан манфаатлари
бир хил бўлиши олди олинади. Шу билан бирга, суд жараёни
давомида томонларнинг тенглиги тортишув жараёнининг асосий
70
William T. Pizzi, The American "Adversary System"?, 100 W. Va. L. Rev. 847 (1998),
available at http://scholar.law.colorado.edu/ articles/647
49
белгиларидан бири бўлиши кераклиги ҳам белгилаб қўйилган.
Англия-Америка
жиноят
процессининг
моделлари
ривожланишнинг ҳозирги тенденцияларида жиноят процессида
суднинг ваколатларини сезиларли даражада кенгайтиришни талаб
қилади. Масалан, ҳозирда бундай ваколатларга қуйидагилар киради:
исботлашда қонунийлик, асослилик ва албатта, ҳукмларнинг
адолатли бўлишини таъминлаш.
Бундай суд муҳокамасининг моделлари суд ишларини кўриб
чиқишнинг классик тортишув моделлари билан алмаштирилади,
яъни суднинг фаол ҳаракатларни амалга ошириши унинг айблов
вазифасини бажариши учун эмас, балки фақат судда иштирок
этаётган фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини
ҳимоя қилишни таъминлаш учундир.
Юқоридагилардан фарқли равишда Франция ва Италия каби
давлатларда дастлабки тергов суд миқёсидаги мансабдор шахс, яъни
тергов судьяси томонидан олиб борилишининг процессуал ҳолати
мунозарали. Чунки, тергов судьяси ташкилий жиҳатдан суд
инстанцияларининг бўйсинувида бўлса ҳам ўз функцияларини
бажаришда прокуратурага боғлиқ бўлиб, уларнинг кўрсатмалари
доирасида ҳаракат қилади. Тергов судьялари муносабатларининг
мураккаб шакли ва ҳолатининг иккиёқламалиги, кўпроқ мустақил
институт сифатида тўла ҳуқуқли айблов субъекти бўлишга
даъвогарлик қила олмайдиган дастлабки терговнинг лойиҳавий
носозлигини ифодалайди
71
. Шунинг учун терговчи фаолиятига
дастлабки терговга қўшимчалар киритиш ва айбланувчининг,
ҳимоячининг ҳуқуқларини кенгайтириш йўли билан тортишув
ифодасини бериш учун қилинган барча уринишлар бесамар
кетаверади. Узоқ Шарқ давлатлари узоқ вақт давомида Европадаги
жиноят процессининг ҳар иккала моделидан бирини танлаб олиб,
тажриба ҳосил қилдилар. Масалан, Японияда жиноят процессининг
немис (тергов ва айблов) модели қўлланилади. Инглизча, тортишув
моделлар, асосан, Гонконг ва Сингапур каби давлатлардаги жиноий
суд ишларида қўлланилади. Бу айниқса, Болтиқбўйи мамлакатлари,
шунингдек, Молдова ва Грузияни жиноят процессида яққол намоён
71
French Code of Criminal Procedure of 1958 (as amended and additional on January 1, 1966)
50
бўлади. Юқоридаги давлатларнинг жиноят-процессуал кодекслари
Европа жиноят процессуал стандартлари билан деярли бир хил.
Тарафларнинг тортишув жараёнини амалга оширишда адолатга
асосланган жиноий процедурадан фойдаланиш тенденциялари
ҳозирги кунда Грузия ва Молдовада учрамоқда
72
.
Хулоса қилиб айтганда, жиноят процессида адолатнинг
таъминланиши асосан, дастлабки тергов органларининг фаолияти
устидан суд назорати ўрнатилганлиги ва шахсларнинг суриштирувчи,
терговчи, прокурорнинг ҳатти-ҳаракати ва қарорлари устидан
келтирилган шикоятларни кўриш жараёнида намоён бўлади. Шу
билан бирга, илғор мамлакатларда жиноий таъқиб субъектлари
қонунда тақиқланмаган ҳар қандай усуллар билан жиноят аломатлари
ва айбланувчининг айби тўғрисидаги маълумотларни тўплайдилар.
Бунда ҳимоя томони ҳам ўзининг ҳар бир мулоҳазасини исботлаб
бера олади ва исботлашда айблов томони билан бир хил ҳуқуққа эга
бўлиб, далилларни тўплайди. Судда иш юритиш босқичида тортишув
принципи суд муҳокамасида суднинг пассив роли, тарафлар ўз
позицияларини билдиришида тенглиги билан аниқ намоён бўлади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1.
Неъматов, Жасур. "К проверке и оценке доказательств при
применении института соглашения о признании вины в уголовном
судопроизводстве." in Library 20.3 (2020): 75-76.
2.
Неъматов, Ж. "Уголовно-правовые проблемы борьбы с
организованной преступностью по законодательству Республики
Узбекистан." Российская юстиция 8 (2006): 64-66.
3.
Жасур, Н. Е. Ъ. М. А. Т. О. В., and Феруза СИДИКОВА.
"ЖИНОИЙ ИШЛАР БЎЙИЧА СУД ЖАРАЁНИДА СЎРОҚ ҚИЛИШ
УСЛУБИЯТИНИНГ МАҚСАДИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ." ЮРИСТ
АХБОРОТНОМАСИ 1.1 (2020): 95-103.
72
Гуценко К.Ф. Уголовный процесс западных государств. М.: Зерцало-М, 2001. С. 329.
