27
shared their experiences of their own object or photograph in peer groups before doing their own
writing using a series of questions as a guide. As a post-writing activity, after the teacher had read
and commented on the students’ writing, these pieces were revised and ‘‘published’’ in booklets
which were put on display in class, and students were encouraged to read and write comments on
each other’s writing in their free time. The other topics followed similar patterns, and thus the
new programme tried to make strong connections between writing and the students’ own
experiences, while encouraging sharingbetween teacher and students and among the students
themselves. The overarching aim was to make the whole writing experience more collaborative,
meaningful, purposeful, and motivating for the students.
References:
1.
David Myers “Strategies for teaching writing” 2006. London
2.
Frank Hawkins Teaching exploring tasks. New York: Palgrave Macmillan, 2005
3.
EdwardDeci and Richard Ryan Constant Comparison Method: A Kaleidoscope of Data.The
Qualitative Report, 4, 1-2. Available:
http://www.nova.edu/sss/QR/QR3-4/dye.html
4.
Khadjieva D, Jumamuratova M Designing communicative activities on grammar to young
learners academicia An International Multi disciplinary Research Journal ISSN: 2249-7137
Vol. 11, Issue 3, March 2021 DOI: 10.5958/2249-7137.2021.00897.1
YOSH AVLODGA INGLIZ TILINI O’RGATISHDA MADANIYATLARARO MULOQOT
MASALALARINING O’RNI VA AHAMIYATI
Begdullaeva Uldaulet Xamidulla qizi,
Nukus Innovatsion instituti talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqola orqali bugungi kunda xalqaro til maqomiga ega bo’lgan ingliz tilini
o’rgatishda madaniyatlararo muloqot masalalariga e’tibor qaratilgan.
Ma’lumki, madaniyatlararo muloqot - bu turli madaniyatlar va ijtimoiy guruhlar o'rtasida
ma'lumot almashishga qaratilgan muloqot shakli hisoblanadi. Shuningdek, maqolada til va
madaniyat o’rtasidagi bog’liqlikni ilmiy jihatdan tahlil qilishgayondoshilgan.
Kalit so’zlar:
til, muloqot, madaniyat, urf-odat, millatlararo, adaniyatlararo munosabatlar,
kommunikatsiya, intelektual salohiyat, kreativ yondashuv, millat
Zamon shiddat bilan rivojlanayotgan bir vaqtda, chet el fuqarolari bilan iqtisodiy, madaniy,
fan va ta’lim yo’nalishlarida hamkorlik munosabatlarini o’rnatishga bo’lgan ehtiyoj tobora
ortmoqda. Bu esa o’z navbatida xalqaro miqiyosida chet tilini o’rganishga bo’lgan talabni
ortishiga, jamoalar kundan -kunga ko'p tilli va ko'p madaniyatli bo'lib borishiga va
madaniyatlararo muloqot ko'nikmalarini shakillanishiga sabab bo'lmoqda. Har qanday ta'lim
yo'nalishida tahsil olayotgan talabalar o'rganayotgan tilining madaniyati va xalqlarining urf-
odatlari
haqida
ma'lumotga
ega
bo'lsalargina
muloqotga
kirishganda
to'siq
va
tushinmovchiliklarga duch kelishmaydi. Ahamiyatlisi, o'zga til vakillari bilan munosabat
o'rnatishdan
avval
madaniyatlararo
aloqa
bo'shliqlari
natijasida
yuzaga
keladigan
munosabatlarning buzilishining oldini olish uchun mavjud bo'lgan madaniy farqlarni to'liq
tushunish juda muhimdir. Biz har doim bilishimiz kerakki, har qanday guruhning me'yorlari,
28
e'tiqodi, amaliyoti va tili statik emas, balki dinamikdir. Lingvistik jihatdan nazar soladigan bo'lsak,
madaniyat chet tilini o'qitish va o'rganishda muhim o'rin egallaydi.
Dunyo hamjamiyatida xalqaro til maqomiga ega bo’lgan ingliz tili, butun dunyo hayotining
intellektual, iqtisodiy, tijorat va madaniy jihatlarda foydalanuvchilari yuqori darajadagi tillar
sirasiga kiradi. Bu tilni o'rganish millatlararo madaniyat munosabatlarni o’rnatishda, xalqaro
turizm salohiyatini oshirishda, ommaviy axborot vositalari orqali ma’lumot yetkazishda va nihoyat
ta'lim tizimini rivojlantirishda juda muhim hisoblanadi. Ta'lim sharoitida, mintaqaviy va global
miqyosida samarali muloqot qilish istagi bo'lgan o'qituvchi va talabalar, birinchi navbatda,
suhbatdoshining tili va madaniyatini yetarli darajada o'rganishi lozim.
Madaniyatlararo muloqot - bu turli madaniyatlar va ijtimoiy guruhlar o'rtasida
ma'lumot almashishga qaratilgan muloqot shakli. Ushbu muloqot turli diniy, ijtimoiy, etnik
va ta'lim oluvchi shaxslardan tashkil topgan tashkilot yoki ijtimoiy kontekstda tabiiy ravishda
paydo bo'ladigan muloqot jarayonlari va muammolarining keng doirasini tasvirlash uchun
ishlatiladi. Madaniyatlararo muloqot ba'zan madaniyatlararo aloqa bilan sinonim sifatida
ishlatiladi. Bu atama o'ziga xos muammolarni, boshqaruv texnikasini va turli madaniyatli odamlar
o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga bag'ishlangan akademik tadqiqotlarni tasvirlash uchun
ishlatilgan. Madaniyatlararo muloqotning turli jihatlari mavjud, masalan, lingvistik tafovutlar,
turlicha stereotiplar, ijtimoiy rollar va e'tiqod tizimlari tushunmovchilik va nizolarga olib keladi
va shu tariqa hal qilishni osonlashtirish maqsadida ko'rib chiqiladi.[1]
Ma’lumki, chet tillarini o‘qitishda muvaffaqiyat ta’lim jarayonini to‘g‘ri tashkil etish bilan
belgilanadi. Maktab o'quvchilarini darsda faol nutq faoliyatiga jalb qilish o'qituvchining
vazifasidir. SHuning uchun o'quvchilarning ijodiy salohiyatini yuzaga chiqarishning eng samarali
vositalaridan biri bu muloqotga o'rgatishdir. O'quv jarayoni sharoitida o'quvchilarni chet tilida
tabiiy ravishda muloqot qilishga o'rgatish qiyin masala.Muloqotda faoliyatning turli shakllari
(o'quv va kognitiv, ijtimoiy-siyosiy, mehnat, sport, san'at, maishiy) amalga oshiriladi.
Muloqotning mazmuni muammo bo'lib, uning asosi muhokama predmetlari hisoblanadi. Sinfda
muloqotning real nutqiy vaziyatlarini modellashtirish chet tilini o'rganishda asosiy
kompetensiyalarni shakllantirishga yordam beradigan texnologiyadir. U ingliz tilini o'qitishning
turli bosqichlarida qo'llanilishi mumkin va nutq va yozish ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam
beradi, talabalarning so'z boyligi va lingvistik ufqlarini kengaytiradi
Passov E.I. vaziyatlarning bir necha turlarini ajratadi:
• Ijtimoiy va maqom munosabatlarining vaziyatlari. (Dars-telekonferensiya, boshqa davlat
fuqarolarining huquq va majburiyatlarini muhokama qilish, chet elliklar bilan o'rganilayotgan til
mamlakatining an'analari, urf-odatlari, hayoti haqida suhbat)
• Rol munosabatlarining holatlari. (og'zaki muloqot sharoitida norasmiy rollarni o'ynash
bolalar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshiroq bilishga yordam beradi, o'quvchilarning shaxsiy
fazilatlariga ta'sir qiladi, ularning tilni o'rganish motivatsiyasiga ta'sir qiladi)
• birgalikdagi faoliyat munosabatlarining holatlari. (Tajriba almashish, guruhda ishlash)
• Axloqiy munosabatlarning holatlari.
Haqiqiy vaziyatlar hayotga imkon qadar yaqin bo'lgan holatlardir. Tarbiyaviy nutqiy
vaziyatlarni imkon qadar real muloqot sharoitlariga yaqinlashtirish uchun ma’ruzachilar suhbat
mazmuni va ushbu suhbatni chet tilida olib borish zarurati bilan qiziqishlari kerak.
Muloqotning haqiqiy nutq holatlarini modellashtirishning asosiy parametrlari:
• motivatsiya
29
• maqsadlilik
• aloqa jarayonining informatsionligi,
•yangilik
• vaziyatlilik
• muloqot qiluvchilarning o'zaro ta'sirining tabiati
• nutq vositalari tizimi.
Haqiqiy nutqiy muloqot holatlarini yaratish shartlari:
• Talabaning shaxsiyati va hayoti bilan bog'liq bo'lgan, uning hissiy va intellektual sohalariga
ta'sir qiladigan muloqot vazifalarini belgilash;
• turli yoshdagi maktab o‘quvchilarining xususiyatlarini, ularning bilim, ko‘nikma va
malakalari darajasini hisobga olgan holda turli rag‘batlantirish vositalaridan foydalanish;
• O‘quvchilarni tinglagan, ko‘rgan, o‘qiganlariga munosabat bildirishga undash
Sinfdagi ingliz tilidagi real nutqiy muloqot holatlarini simulyatsiya qilish, ular bilan tilni
tabiiy sharoitlarga o'rgatish, tassavvurni uyg'otish, o'z fikr va his-tuyg'ularini chizishga majbur
qilish xorijiy til vositalari og'zaki formulani, har kuni, kundalik so'z boyligini faollashtirishga
imkon beradi. grammatik tuzilmalar, ularning e'tiborini ularga qaratmaslik.[2]
Bugungi kunda kasbiy vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun faqat bilimli biznes
mutaxassisi bo‘lishning o‘zi kifoya qilmaydi. Belgilangan vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish
uchun siz chet tillarini ham bilishingiz kerak. Bu bilim yangi yutuqlarni, dunyodagi o‘zgarishlarni
kuzatib borish, xalqaro simpoziumlar, konferensiyalarda qatnashish, do‘stlik aloqalarini o‘rnatish
va transmilliy jamoalarda ishlashga yordam beradi. Shu munosabat bilan talabalarga kasbiy
yo‘naltirilgan til ta’limining dolzarbligi ortib bormoqda. U yoki bu tilni bilish, og‘zaki va yozma
tilni tushunish, o‘z fikringizni chet tilida bayon etish, balki ona tili bilan aloqa o‘rnatish ham birdek
muhim ahamiyatga ega. Boshqa madaniyat so‘zlovchilari, bir sohada ishlaydigan, ammo boshqa
jamiyatni ifodalovchi xorijiy hamkasblar bilan o‘zaro tushunishga erishadilar. Bunda ular
madaniyatlararo muloqot ko‘nikmalarini egallashga va ularni amaliyotda muvaffaqiyatli qo‘llash
qobiliyatiga yordam berishi mumkin. Bunday ko‘nikmalarni egallash uchun talabalarga chet tilini
kasbiy yo‘naltirilgan holda o‘rgatish bo‘yicha maxsus kurslar talab qilinadi. Bunday kurslarning
maqsadi chet tilini og‘zaki va maxsus nutqning amaliy ko‘nikmalarini ijro etish uchun yozma va
og‘zaki shaklda rivojlantirishdan iborat. Madaniyatlararo muloqot qobiliyatlari turli kasb
vakillariga muhtoj edi. Chet til madaniyati vakillari bilan muvaffaqiyatli muloqot qilish qobiliyati,
masalan, qayiq ustalari uchun juda zarurdir, chunki u kema xavfsizligini ta’minlaydi, atrof-muhit
ifloslanishining oldini oladi, xalqaro va milliy qonunchilikka rioya qilishga yordam beradi, suv
harakatini tashkil etish va boshqarishda yordam beradi.Majburiy chet tili kursi doirasida
talabalarning chet tili madaniyatlararo kompetensiyasini rivojlantirish vazifasi qiyin bo‘lib
tuyuladi, ammo qo‘shimcha tillarni o‘qitish uchun mavjud imkoniyatlar (masalan, til o‘rganish
markazida) amalga oshirib bo‘lmaydigan darajada qolmoqda. Xalqaro aloqalarni kengaytirish
kontekstida turli sohalarda boshqa lingvosium vakillarining mentaliteti, turmush tarzi va axloqiy
qadriyatlarini chuqurroq tushunish zarur, bu zamonaviy odamlarning madaniyatlararo
kommunikativ kompetensiya darajasini oshirishni o‘z ichiga oladi. Bu umumiy ta’lim natijalari
nafaqat aniq fanlar bo‘yicha bilimlarda namoyon bo‘lsa, balki kompetensiya xarakteriga ham ega
bo‘lsagina mumkin bo‘ladi. Maktab o‘quv dasturining deyarli har bir predmeti o‘quvchilarning
madaniyatlararo kommunikativ kompetensiyasini shakllantirishga ma’lum hissa qo‘shadi. Bu
jarayonda “xorijiy til” fani muhim o‘rin tutadi, chunki aynan madaniyatlararo kommunikativ
30
kompetensiyani shakllantirish ushbu fanni o‘qitishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Chet tilini
boshqa barcha maktab fanlaridan ajratib turadigan bir qator xususiyatlar buni belgilaydi.
Birinchidan, chet tili o‘z ona xalqi madaniyatining muhim elementi bo‘lib, uni boshqa xalqlarga
yetkazish vositasi hisoblanadi. Bu o‘quvchiga dunyoning ajralmas rasmini yaratishga imkon
beradi, bu keyinchalik o‘quvchilarda ikkilamchi til shaxsiyat xususiyatlarini shakllantirishga va
ularning doimiy o‘zgaruvchan ko‘p madaniyatli, ko‘p tilli dunyo sharoitlariga ijtimoiy
moslashishiga yordam beradi. Ikkinchidan, “xorijiy til” fani sub’yektlararo xususiyatga ega bo‘lib,
u chet tilidagi nutq mazmuni turli fanlardan: tarix, geografiya, adabiyot va hokazolardan ma’lumot
bo‘lishi mumkinligidan iborat. Uchinchidan, chet tili ko‘p funksional, chunki u nafaqat
sub’yektlardan biri, balki turli xil bilim sohalaridan ma’lumot olish va aloqa vositasi sifatida ham
ishlaydi. Madaniyatlararo kommunikativ kompetensiyani shakllantirish, agar chet tili o‘quv
predmeti sifatida boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lsa, ular bilan umumiy – fanlararo –
didaktik makonni shakllantirsa, sezilarli darajada kuchayadi. U o‘rganilayotgan tilning
strukturaviy va funksional xususiyatlari haqidagi bilimlarnigina emas, balki boshqa g‘oyalarning
keng doirasini ham o‘z ichiga oladi. Ushbu tilda muloqot qilish jarayonida “inson omili”ni,
muloqotning turli sohalari va vaziyatlarining xususiyatlarini hisobga olish kerak, ular ko‘plab
ijtimoiy, madaniyatlararo, psixologik, sotsial-madaniy parametrlarni o‘z ichiga oladi.
Madaniyatlararo muloqot parametrlarining murakkabligi va integrativ xarakteri lingvodidaktikada
madaniyatlararo yo‘nalish pozitsiyalarining mustahkamlanishi munosabati bilan chet tilini
o‘qitishning alohida maqsadini ilgari surish zaruratini oldindan belgilab berdi.[3]
Til madaniyatning asosiy vositasi sifatida ishlatiladi. Chet tillarni o'rganish va o'qitishda
madaniyatlararo muloqot nima ekanligini tushunish uchun birinchi madaniyatning sof
tushunchasini hisobga olish kerak. Ko'pincha talabalarga til qoidalari o'rgatiladi, lekin ular yetarli
darajada muloqot qila olmaydilar. Bu masalani inobatga olgan holda, talabalarning boshidanoq
o'rganilayotgan til madaniyati haqida ma'lumotga ega bo'lishi juda muhim hisoblanadi. Shuning
uchun dastlab muloqat qilayotgan mamlakatning madaniyatini urf-odatlarini o’rganib chiqish
kerak. Lekin inson o’z tilini, madaniyatini, urf-odatini bilmastan turib boshqa millatning
madaniyatini tushuna olmaydi.
References
1. Yosh avlodga Ingliz tilini o’rgatishda madaniyatlararo muloqot masalalarining o’rni va
ahamiyati. Narmurodova Gulnoza Ilhom qizi.International scientific-practical conference on the
topic of “Problems and perspectives of modern technology in teaching foreign languages
2.Ingliz tili darslarida madaniyatlararo muloqotning turli darajadagi vaziyatlarini simulyatsiya
qilish. Inomidinova Dildorxon Ikramovna. Mеханика ва технология илмий журнали, махсус
сон 2022, № 1 (1)
3.Talabalarni ingliz tilida madaniyatlararo muloqot kompetensiyasini rivojlantirishning didaktik,
pedagogik, psixologik omillari. Fotimakhon Tajiboeva Жамият ва инновациялар – Общество и
инновации – Society and innovations Issue – 5 № 1 (2024) / ISSN 2181-1415
