145
This approach applies to non-technical subjects as well. When learning to paint, I made
heavy use of video tutorials where I worked on the same painting as the instructor. I’d usually
watch the video through once, then work alongside the instructor on a second pass.
Cognitive Load Theory provides a valuable framework for understanding how we learn
and process new information. It highlights the limitations of working memory and explains why
some subjects require extensive effort while others are acquired naturally. Effective learning
strategies, such as using worked examples, goal-free problems, and self-explanation, can help
manage cognitive load and improve retention. By applying these principles, educators and learners
can create more efficient and accessible learning experiences.
References
1.Sweller, J. (1988). Cognitive Load During Problem Solving: Effects on Learning. Cognitive
Science, 12(2), 257–285.
2.Sweller, J., Ayres, P., & Kalyuga, S. (2011). Cognitive Load Theory. Springer Science &
Business Media.
3.Kirschner, P. A., Sweller, J., & Clark, R. E. (2006). Why Minimal Guidance During Instruction
Does Not Work: An Analysis of the Failure of Constructivist, Discovery, Problem-Based,
Experiential, and Inquiry-Based Teaching. Educational Psychologist, 41(2), 75-86.
METAFORALAR VA ULARNING BADIIY MATNLARDAGI ROLI
Ahatova Dilshoda,
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti talabasi
Annotatsiya:
Metaforalar badiiy adabiyotda asarlar va sheʼrlarning yanada taʼsirchan boʻlishini,
barcha soʻzlarni mahorat bilan qoʻllay olish mumkinligi shuningdek oʻquvchilar diqqatini tortishi
bilan boshqa til uslublaridan farq qiladi.Ushbu maqolada badiiy adabiyotda qoʻllangan
metaforalarning tahlili bilan tanishib chiqishingiz mumkin.
Kalit so‘zlar:
metafora, badiiy adabiyot, til uslublari, asarlar, sheʼrlar, tahlil.
Metafora (yunoncha “metaphora” – ko‘chirish) – biror predmetning belgisini, harakatini
yoki holatini boshqa narsa bilan o‘xshashlik asosida bog‘lash natijasida hosil bo‘ladigan majoziy
ma’no ifodasidir. Metafora natijasida so‘z yoki iboraning ma’nosi kengayib, yangi ma’no tusini
oladi. Quyida biz metaforada ma’no ko‘chish holatini ko‘rib chiqamiz:
Inson a’zolarining nomi
narsalarga ko‘chish oraqali metafora hosil bo‘ladi. Masalan:
ko‘z
(odamning ko‘zi) →
buloqning ko‘zi
.
“Ko‘z”
so‘zi dastlab insonning ko‘rish a’zosi sifatida
tushunilsa, u
“buloqning ko‘zi”
iborasida suv chiqadigan joyni anglatadi. Bu yerda
ko‘z
so‘zi
“manba”, “boshlanish nuqtasi” ma’nosida ishlatilgan.
Inson kiyimlari qismlarining nomlari va hayvon a’zolari nomlari ham o‘xshashlik asosida
boshqa narsalarga ko‘chadi va yangi ma’nolar hosil qiladi.
Inson kiyimlari qismlarining nomi
narsalarga ko‘chishi:
yeng
(ko‘ylakning yengi) →
daryoning yengi
.
Qush, parranda, hayvon a’zolari nomi
narsalarga ko‘chishi:
oyoq
(insonning oyoqlari)
→
stolning oyoqlari
.
146
Undan tashqari,
harakat-holat (fe’l), belgi-xususiyat (sifat)lar
ham o‘xshashlik asosida
metafora orqali ma’no ko‘chiradi. Masalan:
Achchiq
:
Achchiq qalampir
(o‘z ma’nosida) →
Achchiq so‘z
(metafora orqali ma’no ko‘chishi);
Chiroyli
:
Chiroyli guldasta
(o‘z ma’nosida) →
Chiroyli muomala
(metafora orqali ma’no
ko‘chishi);
Qurimoq
:
Ko‘l quridi
(o‘z ma’nosida) →
Iz quridi
(metafora orqali ma’no ko‘chishi).
Tilshunoslik va adabiyotshunoslikda metaforalar fikr ifodalashning samarali vositasi
sifatida qadrlanadi. Aristotel metaforani “fikrni o‘tkirlashtiruvchi vosita” deb ta’riflagan bo‘lsa, I.
A. Baudouin de Courtenay uni tilning asosiy semantik harakat mexanizmlaridan biri deb
hisoblagan. G. Lakoff va M. Jonson esa metaforalarni nafaqat badiiy tasvir vositasi, balki inson
tafakkurining asosiy mexanizmlaridan biri sifatida tushuntirgan. Ularning fikricha, “til
metaforalarga asoslangan va biz dunyoni ularning yordamida anglaymiz” (Lakoff & Johnson,
1980).
Metaforalar badiiy asarlarda tasviriy ifodalilikni oshirish, hissiy ta’sirni kuchaytirish va
asarning estetik qiymatini oshirish uchun muhim stilistik vosita sifatida xizmat qiladi. Quyida
ayrim adabiy asarlardagi metaforalarga misollar keltiriladi:
“Shu bevafo dunyoga bir ish qilamiz, Qobilboy”
(A. Qodiriy,
Mehrobdan chayon
).
Bu yerda
bevafo dunyo
atamasi hayotning o‘tkinchiligi va ishonchsizligini tasvirlash uchun
qo‘llangan.
“Tollarning ko‘m-ko‘k sochpopuklari qizlarning mayda o‘rilgan kokillariday selkillab
tushmoqqa boshladi”
(A. Cho‘lpon,
Kecha va kunduz
).
Bu metafora orqali daraxtlarning yosh novdalari qizlarning o‘rilgan sochlariga
o‘xshatilgan, bu esa tabiatning yangilanishi va go‘zalligini tasvirlashga xizmat qiladi.
“Chinor” romani
(A. Muxtor). Ushbu asarda
chinor
obrazi uzoq umr, barqarorlik va
xalqning tarixiy xotirasini ifodalaydi. Qahramon Ochil buva chinorni
“dono suhbatdosh”
deb
ataydi, bu esa chinorning insonlar uchun qadrli va aziz ekanligini ko‘rsatadi.
“Uylar to‘la non, och-nahorim bolam, Ariqlar to‘la suv, tashnayi zorim, bolam”
(A.
Qahhor,
Anor
hikoyasi). Ushbu epigraf o'tmishdagi farovonlik va hozirgi qiyinchiliklar o‘rtasidagi
ziddiyatni aks ettiradi.
Har bir til va madaniyat o‘ziga xos metaforik tizimga ega. Masalan:
Ingliz tilida keng tarqalgan metaforalardan biri:
“Time is money.”
(Vaqt – bu pul.) Ushbu metafora
vaqtni tejamkorlik bilan ishlatish kerakligini ta’kidlaydi.
Arab tilida
qalb
bilan bog‘liq metaforalar keng tarqalgan:
“Qalbim quyosh kabi nur sochadi.”
XX asrga kelib, metaforalar nafaqat adabiy tanqid, balki lingvistika va psixologiyada ham
chuqur o‘rganila boshlandi. Ayniqsa, kognitiv lingvistika metaforalarni inson tafakkurining
ajralmas qismi sifatida tushuntirdi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, metaforalar inson ongi dunyoni
qanday tushunishini shakllantiruvchi asosiy konseptual vositalardan biridir.
Neyropsixologiya tadqiqotlari ham shuni tasdiqlaydi: metaforalar inson miyasi mavhum
tushunchalarni aniq va vizual model orqali tushunishiga yordam beradi (Deignan, 2015).
Metaforalar tilning ajralmas qismi bo‘lib, ular adabiy asarlar, kundalik muloqot, reklama
va ilmiy tafakkurda muhim rol o‘ynaydi. Ular dunyoni idrok qilishimizni shakllantiradi va inson
tafakkurining chuqurligini ochib beruvchi vosita hisoblanadi. Shu sababli, metaforalarni tahlil
qilish nafaqat adabiyotshunoslik, balki psixologiya, sotsiologiya va madaniyatshunoslik kabi
fanlar uchun ham muhimdir.
147
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Aristotel. (1983). Poetika. Moskva: Nauka.
2.
Baudouin de Courtenay, I. A. (1895). Izbrannye trudy po obshchemu yazykoznaniyu.
Moskva: Nauka,
3.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980).
Metaphors We Live By.
University of Chicago Press.
4.
Deignan, A. (2015).
Metaphor and Corpus Linguistics.
John Benjamins Publishing.
5.
Abdulla Qodiriy (2022). Mehrobdan chayon (Toshkent). Yangi kitob nashri. 282-bet.
6.
Abdulhamid Choʻlpon – Kecha va kunduz( Toshkent) (2022, 4-bet), "Yangi kitob" nashri .
7.
Asqad Muxtor – Chinor (Toshkent ) (2024)," Oltin qalam" nashriyoti .
8.
Abdulla Qahhor – Anor hikoyasi (Toshkent )(2022,72-bet). Gʻafur Gʻulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
9.
Soatov, I., & Temirova, M. (2024). Perceptions and challenges encountered by teachers who
are currently struggling to implement English as a medium of instruction at denau institute of
entrepreneurship and pedagogy. News of the nuuz, 1(1.4), 183-186.
10.
Temirova, M. A., & Maxsumov, R. M. (2024). Linguо-сulturаl аnаlysis оf the texts оf
trаditiоnаl English аnd Uzbek сhildren's роems.
Current research journal of philological
sciences
,
5
(05), 81-85.
11.
Khidirova, M. A., & Temirova, M. A. K. (2019). Translation problems of proverbs formed
with professions from English into Uzbek.
Развитие и актуальные вопросы современной
науки
, (6), 29-31.
O‘ZBEK MAQOLLARINING ETNOLINGVISTIK TADQIQI (DEHQONCHILIK
ASBOBLARI NOMLARI ASOSIDA)
Axmadjanova Muxlisa Abdumalikjon qizi
Denau Tadbirkorlik va Pedagogika Instituti talabasi
Ilmiy rahbar:Makhsumov Rustam Makhamadiyevich
Annotatsiya.
Mazkur maqolada o‘zbek maqollarining etnolinguvistik xususiyatlari dehqonchilik
asboblari nomlari asosida o‘rganiladi. Tadqiqotda maqollarda uchraydigan dehqonchilik
asboblariga oid leksik birliklarning kelib chiqishi, semantik o‘zgarishlari va ularning xalq
ongidagi ramziy ma’nolari tahlil qilinadi. Shuningdek, ushbu maqollar orqali o‘zbek xalqining
turmush tarzi, madaniyati va etnomadaniy dunyoqarashi aks ettirilishi ko‘rsatib beriladi.
Tadqiqot natijalari o‘zbek xalq ijodiyoti va tilining madaniy kodlarini órganishda yangi
yónalishlarni belgilashga yordam beradi.
Kalit so‘zlar:
o‘zbek maqollari, etnolingvistika, dehqonchilik asboblari, xalq og‘zaki ijodi,
madaniy kodlar.
Maqollar xalqning ko‘p asrlik hayotiy tajribasi, dunyoqarashi va madaniy qadriyatlarini
o‘zida aks ettiruvchi boy og‘zaki ijod namunalari hisoblanadi. Ular xalq tilidagi turli tushunchalar,
hodisalar va an’analarni obrazli tarzda ifodalash orqali milliy madaniyatning ajralmas qismiga
aylangan. Etnolingvistika esa til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rganuvchi fandir.
