190
References
1. Norrick, N. R. (1985). How Proverbs Mean: Semantic Studies in English Proverbs. Mouton
Publishers.
2. Dundes, A. (1975). On the Structure of the Proverb. The Wisdom of Many: Essays on the
Proverb.
3. Mieder, W. (2004). Proverbs: A Handbook. Greenwood Press.
4. Taylor, A. (1931). The Proverb. Harvard University Press.
5. Arora, S. K. (1984). Proverbs as Linguistic Expressions of Worldview. The Journal of American
Folklore, 97(384), 371-388.
6. Milner, G. B. (1969). Quadripartite Structures in Proverbs. The Journal of American Folklore,
82(326), 379-391.
7. Norrick, N. R. (1987). Proverbial Wisdom and Popular Errors: Proverbs in a Speech
Community. University of Kentucky Press.
8. Honeck, R. P. (1997). A Proverb in Mind: The Cognitive Science of Proverbial Wit and
Wisdom. Lawrence Erlbaum Associates.
9. Dundes, A. (1999). International Folkloristics: Classic Contributions by the Founders of
Folklore. Rowman & Littlefield Publishers.
10. Mieder, W. (2008). Proverbs Speak Louder Than Words: Folk Wisdom in Art, Culture,
Folklore, History, Literature and Mass Media. Peter Lang Publishing.
RUS PAREMIOLOGIYALÍQ IZERTLEWLERI HAQQÍNDA QÍSQASHA
Esemuratova Nargiza,
Ózbekstan Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi
Qaraqalpaq gumanitar ilimler ilim izertlew institutı tayanısh doktorantı
Paremiyalogiya ‒ tildiń óz aldına bir tarawı bolıp, onda naqıl-maqallar arnawlı túrde
úyreniledi. Rus til biliminde paremiologiyalıq izertlewler dúnyanıń basqa tillerine salıstırmalı
túrde ádewir tereń izertlengen. Biz bul maqalamızda olardıń ayırımlarına toqtalıp ótemiz.
Rus til bilimindegi paremiologiyalıq izertlewler haqqında sóz barǵanda birinshilerden
bolıp Permyakovtıń atın tilge alıw orınlı. Grigoriy Permyakov ‒ belgili rus alımı, paremiolog,
folklorshı, semiolog. Kóplegen dúnya xalıqları naqıl-maqalları toplamları tayarlanıwında úles
qosqan ilimpaz. Onıń redaktorlıǵı astında “Shıǵıs xalıqlarınıń naqıl hám maqalları” miyneti baspa
júzin kórgen. Permyakov “Paremiologiyalıq toplam”, “Paremiologiyalıq izertlewler” sıyaqlı
birqatar kollektivlik monografiyalardıń dúziwshisi boldı. Sonday-aq, ilimpaz “Strukturalıq
paremiologiya tiykarları”, “Naqıldan ertekke shekem” sıyaqlı miynetlerin dóretti. Alımnıń
miynetleri paremiologiyada salmaqlı orınǵa iye bolıp, olardıń basım kópshiligi shet tillerge
awdarmalanǵan. Permyakov turaqlı túrde Xelsinkide basılıp shıǵatuǵın “Proverbium” xalıqaralıq
paremiologiyalıq jurnalında óziniń izlenisleriniń nátiyjelerin, alǵan ilimiy juwmaqların járiyalap
turǵan. Bul jurnaldıń 1981-jılǵı 2-sanı Permyakovtıń húrmetine baǵıshlanǵan. Bulardan kórinip
turǵanınday, ilimpaz paremiologiyada iz qaldırǵan, óz ornına, pikirine iye, salmaqlı miynetlerdiń
avtorı sıpatında tariyxta qaldı. Sol sebepten rus paremiologiyalıq izertlewleri haqqında sóz
barǵanda onıń miynetlerine ayrıqsha toqtalıp ótiw zárúr. Ilimpazdıń “Strukturalıq paremiologiya
tiykarları” kitabı Moskvada, 1988-jılı basıladı [4]. Kitapta naqıllardıń logikalıq
191
transformaciyalanıw sisteması, paremiologiyalıq omonim hám sinonim, tildiń paremiologiyalıq
dárejesi hám rus paremiologiyalıq minimumı haqqında áhmiyetli ilimiy juwmaqlar beriledi.
Permyakov usınǵan paremiologiyalıq minimumı naqıl-maqallar, jumbaqlardı óz ishine qamtıǵan
bolıp, tiykarınan, Moskva qalası hám Moskva wálayatı turǵınlarınıń awızeki sóylew tili tiykarında
islengen. Dáslep ol 1971-1972-jıllarda ǵalabalıq paremiologiyalıq eksperiment ótkerip, onıń
nátiyjelerine bola, eń kóp qollanılatuǵın mıń naqıl, aforizm hám jumbaqlardıń dizimin dúzgen.
Onnan soń tildiń eń kóp qollanılatuǵın 500 birliklerinen ibarat “paremiologiyalıq fond”ın ajıratıp
alǵan. Fond tiykarında sóylewshilerge tanıs paremiyalardan 300 birlikti saylap “paremiologiyalıq
minimum”dı dúzgen. Permyakovtıń paremiologiyalıq minimumı házirgi kúnge shekem ilimpazlar
arasında keń en jayǵan eń jetik islep shıǵılǵam minimum sıpatında tán alınadı.
Rus kórkem shıģarmaları tilinde qollanılǵan naqıl-maqallardı arnawlı túrde izertlegen
ilimpaz L.B.Savenkova 2002-jılı “Rus naqılları funkcional sistema sıpatında” temasında doktorlıq
dissertaciyasın jaqlaydı. Ol shıǵarmada qansha naqıl-maqal qollanılıwı dóretpeniń kólemine
tikkeley baylanıslı degen pikir bildiredi [6]. Jumıstıń III babı “Ádebiy tilde paremiyalardıń
funkciyası” dep atalıp, ilimpaz bul baptaǵı izlenislerinde lirika, epika, dramada naqıllardıń
jumsalıwına birme-bir toqtalıp ótedi. Onıń pikirinshe, lirikalıq dóretpelerde, kishi epikalıq
shıǵarmalarda naqıl-maqallar miynettiń tiykarǵı ideasın ashıp beredi yaki onıń teması (ataması)
xızmetinde keledi. Al, dramada bolsa, kóbinese, personajdıń ómirlik poziciyasın sáwlelendiredi.
Jumısta tek ǵana kórkem tekstte naqıl-maqallardıń jumsalıwı emes, al gazeta tekstlerinde
naqıllardıń paydalanılıwı boyınsha da tujırımlı pikirler bildiriledi. Jumıstıń IV babı “Gazeta
betlerindegi paremiyalar” dep atalıp, bul bapta gazeta betlerinde naqıllardıń qollanılıwı ‒
zamanagóy jámiyettiń qádiriyatları ústinligin kórsetiwshi tiykar sıpatında qaraladı. Sonday-aq,
naqıl-maqallar gazeta tekstiniń adresatına tásir qılıwshı qural esabında úyreniledi. Avtor tárepinen
kórkem tekst hám gazeta tilinde naqıllardıń qollanılıwı ortasındaǵı birneshe ózgeshelikler kórsetip
ótiledi: Eger naqıl kórkem tekstte paydalanılsa, ol avtordıń, yaǵnıy jeke bir shaxstıń maqsetin
ámelge asıradı. Al gazetada qollanılǵan naqıllar bolsa málim bir topardıń mentallıq hám tillik
portretin sáwlelendiredi. Óytkeni, gazetanıń bir sanında birneshe jurnalistlerdiń materialları
járiyalanadı. Sonlıqtan-da, gazeta tek bir shaxstıń emes, al málim bir jámiyettiń qádiriyatlar
sistemasın ózinde jámlestiredi.
XX ásirdiń aqırında rus tilshileri zamanagóy til processlerin úyrener eken,
transformaciyalanǵan naqıl-maqallarǵa da ayrıqsha qızıǵıwshılıq penen qarap, úlken itibar
qaratqan.
E.N.Savvina sóylew járayanında naqıl-maqallardıń qollanılıwın jaqınnan úyrengen ilimpaz
[5]. Izertlewler barısında toplanǵan materiallarǵa súyengen halda naqıl-maqallardıń
transformaciyalanıwın tómendegishe klassifikaciyalaydı:
1. Qandayda bir tanıs emes elementlerdiń qosılıwı;
2. Qaysıdur elementtiń alıp taslanıwı (túsirilip qaldırılıwı) yaǵnıy qısqarıwı;
3. Elementler ornına basqa elementlerdiń qollanılıwı;
4. Elementlerdiń ózara orın almasıwı.
Savvina “element” degende naqıl-maqallardıń bir sıńarın yaǵnıy komponentin názerde
tutadı. Ilimpazdıń pikirinshe, naqıllardı transformaciyawda bunnan basqa usıllar joq. Eger bar
bolsa, bul joqarıdaǵı keltirilgen usıllardıń kombinaciyası, yaǵnıy aralas túrde
transformaciyalanıwı.
192
2001-jılı E.M.Beregovskaya “Kvazi: ózgeniń teksti sóz oyını materialı sıpatında”
atamasındaǵı maqalasın járiyaladı [1]. Maqalada tekstlerdiń transformaciyası haqqında sóz ete
otırıp, naqıllardıń transformaciyalanıwına qarata “kvazinaqıl” (квазипословица) terminin
qollanadı. Ilimpaz óz pikirin: tanımalı hám keń qollanılatuǵın naqıllardıń transformaciyalanıwı
nátiyjesinde yumorlıq xarakterdegi birlikler, kvazi naqıllar júzege keledi dep túsindiredi. Yaǵnıy,
Beregovskaya transformaciyalanǵan naqıl-maqallarda yumorlıq mazmun bar degen pikirdi alǵa
súredi. Ol naqıllar transformaciyalanıwınıń tómendegi usılların ajıratıp kórsetedi:
1. Komponentlerdiń orın almasıwı;
2. Komponent qosılıwı;
3. Kontaminaciya;
4. Komponentlerdiń orın almasıwı;
5. Semantika-grammatikalıq transformaciya. Ilimpazdıń pikirinshe, transformaciyalanǵan
naqıl-maqallar sóz oyınında eń utımlı qollanılatuǵın
birlikler sanaladı.
2005-jılı Sank-Peterburgta X.Valter hám V.M.Mokienko avtorlıǵında “Антипословицы
русского народа” (Rus xalıq anti naqıl-maqalları) kitabı baspadan shıǵadı [2]. “Anti naqıl-
maqallar” terminin kitap avtorları nemis tilindegi “Antisprichwörter” termininiń tuwrıdan-tuwrı
awdarması sıpatında táriypleydi. Bunnan basqa da, transformaciyalanǵan naqıl-maqallar miynette
“anti fraza”, “anti aforizm”, “anti paramiya” terminleri menen júritiledi.
Sońǵı jıllarda alıp barılǵan paremiologiyalıq izertlewler haqqında sóz barǵanda
K.N.Vasilevnanıń kandidatlıq dissertaciyasın aytıp ótiwimiz zárúr. Ol 2022-jılı “Internet-
kommunikaciyada transforma-paremiyalar: strukturası, semantikası, tematikalıq toparlar”
temasında kandidatlıq jumısın jaqlaydı [3]. Jumısta transformaciyalanǵan naqıl-maqallar arnawlı
túrde úyreniledi. Avtor transformaciyalanǵan naqıl-maqallardı “transforma” termini menen atap,
transformalardıń jasalıwındaǵı tómendegi usıllardı kórsetip ótedi:
1. Naqıl komponenti quramınıń keńeyiwi;
2. Komponentlerdiń orın almasıwı;
3. Aralas struktura-semantikalıq túrdegi transformaciya (kombinaciya);
4. Naqıllardıń eki sıńarınıń da transformaciyalanıwı.
Qullası, rus til biliminde bul másele sheńberinde islengen ilimiy izertlewler júdá kóp.
Olardıń tiykarında qaraqalpaq til biliminde de úyreniwler alıp barıw aldımızdaǵı baslı maqsetimiz
sanaladı. Paremiologiyada óz sheshimin kútip turǵan máseleler barshılıqtı quraydı. Sonlıqtan-da,
til biliminde paremiologiyalıq birliklerdi keń masshtabda úyreniwimiz zárúr.
Paydalanılģan ádebiyatlar:
1. Береговская, Э. М. Квази: чужой текст как материал для языковой игры //
Лингвистические исследования. К 75-летию профессора В. Г. Гака. - Дубна: Феникс+, 2001.
2. Вальтер Х., Мокиенко В.М. Антипословицы русского народа. СПб.: Издательский
дом «Нева», 2005.
3. Васильева К.Н. Паремии-транформы в интернет-коммуникации: структура,
семантика, тематические группы// Дисс. канд. филол.наук. ‒ Москва, 2022.
4. Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. Главная редакция восточной
литературы, Москва, - 1988.
193
5. Саввина, Е. Н. О трансформации клишированных выражений в речи / Е. Н. Саввина
// Паремиологические исследования: сб. ст. / сост. Г. Л. Пермякова; АН СССР. Ин-т
востоковедения. - М., 1984.
6. Савенкова Л.Б. Русские паремии как функционирующая система// Дисс. докт.
филол. наук. ‒ Ростов-на-Дону, 2002.
KOREYS TILIDA SINONIMIK XUSUSIYATGA EGA MURAKKAB FE'LLAR
G’afforaliyeva Madina
O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti,
Lingvistika(koreys tili) magistratura bosqichi 2-kurs talabasi
Ilmiy rahbar: Kim Olga Anatolyevna
Annotatsiya:
Ushbu maqola koreys tilidagi sinonimik xususiyatga ega murakkab fe’llarning
tuzilishi, semantik jihatlari va qo‘llanilish xususiyatlarini tahlil qilishga bag‘ishlangan.
Tadqiqotda murakkab fe’llarning tarkibiy tuzilishi va sinonimlik darajasi o‘rganilib, ularning
nutqdagi funksional roli aniqlanadi. Shuningdek, maqolada sinonimik murakkab fe’llarning
asosiy guruhlari ajratilib, ularning semantik o‘ziga xosliklari tahlil qilinadi. Koreys
tilshunosligidagi ilmiy manbalar asosida sinonimik fe’llarning lingvistik xususiyatlari, ularning
ma’no ifodalashdagi o‘rni va qo‘llanilish sohalari yoritiladi. Tadqiqot natijalari sinonimik
murakkab fe’llarning koreys tilida qanday semantik o‘zgarishlarga uchrashini tushunishga
yordam beradi va ularning tarjimada to‘g‘ri qo‘llanishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Kalit so’zlar:
Murakkab fe’llar, sinonimik xususiyat, koreys tili, semantik tahlil, tuzilma va
qo‘llanilish, lingvistik tadqiqot, sinonimik fe’llar guruhi, nutqdagi funksional rol, tarjima
jarayoni, semantik o‘zgarishlar.
Koreys tilidagi murakkab fe’llar sinonimik xususiyatlari bilan lingvistik tadqiqotlarda
muhim o‘rin tutadi. Ushbu hodisa tilshunoslar tomonidan morfologik, semantik va sintaktik
jihatdan batafsil o‘rganilgan bo‘lib, ularning tadqiqotlari orqali murakkab fe’llarning tuzilishi,
ishlatilishi va sinonimlik tabiati chuqur yoritiladi.
Murakkab fe’llar ikki yoki undan ortiq komponentdan iborat bo‘lib, har bir komponent
o‘ziga xos semantik yuklama bilan keladi. Ko‘pgina tadqiqotchilar, jumladan, Li & Thompson
(1981), Choi (2007) hamda Kang (2015) kabi olimlar, murakkab fe’llarning hosil bo‘lish
jarayonini, ularning kontekstga bog‘liq ravishda qanday ma’no o‘zgarishiga ega ekanligini tahlil
qilganlar. Ularning tadqiqotlariga ko‘ra, sinonimik murakkab fe’llar ma’lum kontekstda bir-birini
to‘ldiruvchi yoki o‘rnini bosuvchi ma’no nuanslariga ega bo‘lishi mumkin.[1]
1.
Misol tariqasida koreys tilidagi “
보다
” (boda – “ko‘rmoq”) fe’li bilan hosil qilingan
murakkab fe’llarni keltirish mumkin:
2.
쳐다보다
(chyeodaboda) – yuqoriga qarab ko‘rmoq, sinchiklab qaramoq
a.
Misol:
그는
하늘을
쳐다보았다
.
b.
O‘qilishi: Geuneun haneureul chyeodaboatda.
c.
Tarjimasi: U osmonga qaradi.
3.
바라보다
(baraboda) – uzoq qarab turmoq, kuzatmoq
