313
QARATPA AǴZALARDIŃ STILLIK QOLLANILIW ÓZGESHELIKLERI
E.Z.Tajekeeva,
Mırza Uluǵbek atındaǵı Ózbekstan Milliy Universiteti studenti
Annotaciya.
Bul maqalada házirgi kúnde til biliminde áhmiyetli bolǵan qaratpa aǵzalar hám
olardıń izertleniwi, qollanılıw ózgeshelikleri, shayır shıǵarmalarında qollanılıw stili sóz etiledi.
Gilt sózler.
Qaratpa aǵza, kiris sóz, kiris aǵza, emocionallıq máni, obrazlılıq, jeke stil,
kórkemlilik.
Qaratpa aǵzalar orıs til bilimi hám tyurkologiyalıq ádebiyatlarda ádewir waqıttan berli
sintaksislik kategoriya retinde qaralıp kelmekte. Bul sintaksislik kategorya F.I.Buslaevtıń
1
miynetinde «gáp aǵzaları menen grammatikalıq baylanısı joq sózler» toparına kirgizilip, gáp
aǵzası dep esaplanbaydı.
Sońǵı waqıtları orıs til biliminde qaratpa sózler tuwralı tómendegishe hár qıylı pikirler
bildirilgen. Máselen, A.G.Rudnev qaratpalardı ózine tán grammatikalıq mánisine, morfologiyalıq
belgisine qaray ayrıqsha gáp aǵzası dep esaplaydı. Sonıń menen qatar qaratpalardıń gáptiń basqa
aǵzaları menen mánilik baylanısın esapqa alıp, hárqıylı sezimlerdi baylanıstıratuǵının atap ótedi.
Túrkiy tilleriniń kópshilik grammatikalıq ádebiyatlarında qaratpa sózlerdi tradiciyalıq
úyreniw boyınsha gáp aǵzaları menen grammatikalıq baylanısı joq sózler toparına kirgizip, gáp
aǵzası bola almaydı dep qaraydı.
50-jıllardıń II yarımı hám 60-jıllardıń ishinde basılıp shıqqan bir qatar ilimiy miynetlerde kiris
hám qaratpa sózlerdi gáp aǵzası dep qaraw yamasa gáp aǵzasına bir qansha jaqınlıq táreplerin
sóz etiwge usaǵan birqansha pikirler orın aldı. Máselen, A.N.Kononovtıń
2
miynetinde «kiris
sózler», «gáptiń kiris aǵzaları» termini menen qollanıladı, al «qaratpalar» gáp aǵzası dep anıq
kórsetilmegen menen, kiris aǵzalardan keyin, sol «gáp aǵzaları» quramında qaraladı.
Túrkiy tillerinde bul sintaksislik kategoriyalardı gáp aǵzası dep esaplaw 60-jıllardıń
ishinde basılıp shıqqan ilimiy miynetlerde ayqın kórinedi.
Máselen, M.Z.Zakiev, A.R.Sayfullaevtıń miynetlerinde hám «Házirgi ózbek ádebiy tili» (II,
sintaksis, 1966) kitabında qaratpa sózler belgili gáp aǵzası retinde qaraladı. M.Z.Zakiev
3
qaratpalardıń mánilik jaqtan gápler menen ortaq baylanısta keletuǵın, modallıq qatnas bildiriwshi
gáptiń tolıq aǵzası bola aladı dep esaplaydı. Solay etip, bul miynette qaratpa sózler tiykarǵı
mánisine hám sintaksislik baylanıs xarakterine qaray, óz aldına gáp aǵzası retinde modal
aǵzalardıń quramında qaraladı. A.R.Sayfullaev qaratpa aǵza haqqındaǵı A.G.Rudnevtıń pikirin
quwatlaydı. «Qaratpalar gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzaları menen muwapıqlasıw arqalı
baylanısqa kiredi. Usı sıyaqlı ózgesheligin esapqa alıp, olardı gáp aǵzası dep qaraw múmkin.
Qaratpalar ulıwma gáp aǵzaları menen grammatikalıq jaqtan baylanıspaǵan aǵza - «gáptiń
úshinshi dárejeli aǵzaları» dep júritilse maqsetke muwapıq bolar edi» – degen pikirde boladı.
Qaraqalpaq tilinde qaratpa sózler mektep grammatikasında sóz etilgeni bolmasa, házirge
deyin izertlew obyektine alınǵan joq. Tek ǵana M.Dáwletovtıń
4
miynetinde sóz etiledi.
1
Ф.И.Буслаев. Историческая грамматика русского языка. М. 1973.
2
Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. Москва, Ленинград, 1956.
3
Закиев М. Ҳәзирги татар әдебий тили синтаксиси ҳәм пунктуатциясы. Казан, 1984.
4
Дәȳлетов М, Ҳәзирги қарақалпақ тилинде қоспаланған жай гәплер. Нөкис, 1976.
314
Sóylеwshiniń sózi qаrаtılǵаn аdаm yamаsа bаsqа bir prеdmеt, tábiyat qubılıslаrın bildirеtuǵın
sózlеrgе gáptiń qаrаtpа аǵzаsı dеlinеdi.
Qаrаtpаlаr аytılаjаq pikirgе ya хаbаrlаrǵа tıńlаwshınıń dıqqаtın аwdаrıw ushın, jay qaratıw
maqsetinde qоllаnılаdı. Оlаr, kóbinеsе аtаw sеplik fоrmаsındаǵı аtlıq sózlеr аrqаlı bildirilеdi.
Qаrаtpаlаr gáptiń tiykаrǵı аǵzаlаrı mеnеn sintаksislik bаylаnısqа túspеydi. Оlаr gáptiń
uluwmаlıq mаzmunı yaki оnıń bir аǵzаsınа mánilik jаqtаn qаtnаslı bоlаdı. Gáptiń qurаmındа
intоnаtsiyalıq ózgеshlikkе iyе bоlıp, gáptiń bаsqа аǵzаlаrınаn bólinip аytılаdı.
Qаrаtpаlаr kórkem shıǵarmalarda tábiyat qubılıslаrınа, gеоgrаfiyalıq аtаmаlаrǵа, ǵаlаbаlıq
аtаmаdаǵı prеdmеtlеrgе qаrаtılаdı. Jаnsız prеdmеt mánisindеgi qаrаtpаlаr аrqаlı sóylеwshiniń
sóziniń hár túrli mоdаllıq-eksprеssivlik sıpаtqа iyе mánilеri аńlаtılаdı. Sóylewshi jansız
predmetlerdi qaratpa mánisinde qollanıwı arqalı óziniń arzıw-ármanın, maqsetin, shadlıǵı
yamasa qapalıǵın sol qaratpalar arqalı bildiredi. Shayır K.Raxmanov poeziyasında qaratpalar
ónimli qubılıs esaplanadı hám biz onıń qosıqlarınan mısallar arqalı analizlewge háreket ettik.
Jansız predmet hám tábiyat qubılıslarına qatnaslı qaratpalar tómendegi mánilik túrlerge bólinedi:
1)Watanǵa, tuwılǵan jerge qatnaslı aytılǵan qaratpalar:
Usı qutlı mákan dáwranlı elden,
O, quyash úlkesi
, ákeldik sálem.
Bir bóbek besiksiz jılasa eger de,
Tek, men ayıplıman, jazala,
Watan
!
2) Belgili kúnlerdi, sánelerdi bildiriwshi qaratpalar:
Ássalam,
Oktyabr
! Xalıqlar baxtınıń
Ullı Gimalayı-náwpir saǵası!
Jasa,
Birinshi may
- báhár quyashı,
Nurlı tilekleslik simfoniyası!
3) Orındı, mákándi bildiriwshi qaratpalar:
Basında seksewil, mayalısh, sheńgel,
Jıńǵılıń taǵı bar, seniń
Qızıl qum
.
Oylaǵandı qoydım ishqı tuwralı,
Endi men,
Ámiwim,
saǵan ashıqpan.
Sonday-aq, qálegen shayır bolsın, meyli jazıwshı bolsın ana Watanın táriyplemey,
maqtanısh etpey qoymaydı. Mine, usınday sezimlerdi qaratpalar járdeminde ámelge asıradı:
Tınıshlıq – ashıq aspanıń,
Mártebeń – biyik asqarıń.
Qanat qomlap párwazlay ber,
Qaraqalpaqstanım,
Qaraqalpaqstanım!!!
Mısalda shayır tuwılǵan jerge yaǵnıy jansız predmetke qarata ishki sezimlerin bildirgen.
Tuwılǵan jerdiń ata-babalarımızdan qalǵan miyras ekenligin, onıń qásterli, qádirli mákán
ekenligin, óziniń hár túrli modallıq-ekspressivlik tuyǵı sezimleri arqalı jetkerip bergen. Sonday-
aq:
Dúnya,
saǵan kelgenim joq ermekke,
Sorayman ańsat joldı ber dep te.
Ózim esigimnen kire almasam da,
315
Qosıqlarım turǵay mudam tór bette.
Dúnya
, saǵan kelgenim joq qonaqqa,
Turǵanım joq qıdırıspa sorap ta.
Ózim kóp ellerge bara almasam da,
Qosıqlarım ketkey túrli elatqa. (K.Raxmanov)
Bul qatarlarda da shayır
dúnya
qaratpa sózi arqalı óziniń ishki keshirmelerin súwretlep
berip, oqıwshınıń dıqqatın sol qaratpa aǵzaǵa qarata alǵan.
Qullası, shayır dóretiwshiliginde jansız predmetlerge, tábiyat qubılıslarına qatnaslı
qaratplar jiyi qollanılǵan. Olardıń hár birinde onıń ishki keshirmeleri, watanǵa bolǵan
muhabbatı, jansız nársege jan endirip súwretlewleri ayqın kórinip tur. Bul da shayırdıń jeke
jetiskenligi, ózine tán stiliniń bar ekenliginde kórinedi.
PAYDALANǴAN ÁDEBIYATLAR:
1. Ф.И.Буслаев. Историческая грамматика русского языка. М. 1973.
2. Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. Москва,
Ленинград, 1956.
3. Закиев М. Ҳәзирги татар әдебий тили синтаксиси ҳәм пунктуатциясы. Казан, 1984.
4. Дәȳлетов М, Ҳәзирги қарақалпақ тилинде қоспаланған жай гәплер. Нөкис, 1976.
