Взаимодействие науки и общества –
путь к инновационному развитию
8
DORIVOR SARSABIL (ASPARAGUS OFFICINALIS L.)
O‘
SIMLIGINI
SHIFOBAXSH XUSUSIYATLARI VA XALQ TABOBATIDA
ISHLATILISHI
D.B. Berdibaeva
dotsent, Toshkent davlat agrar universiteti
D.A. Raimova
magistr, Toshkent davlat agrar universiteti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada sarsabil (sparja)
o‘
simligining kelib chiqishi
va tarqalishi hamda foydalanilishi haqida ma
’
lumotlar keltirilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
sparja (sarsabil), sabzavot, lolaguldoshlar, kaltabarg, k
o‘
p
yillik sarsabil novdalari, hosildorlik.
Annotatsion.
This scientific article provides extensive information about
Asparagus, it is biological composition, cultivation and propagation worldwide.
Keywords:
Asparagus, vegetable, Liliaceae, short leaf, perennial Asparagus
branches, productivity.
Dorivor sarsabil
(
Asparagus
offcinalis
L
.
)
–
lolaguldoshlar oilasiga mansub
sabzavot va manzarali dorivor
o‘
simlikdir [1, 2]. Uning Yevropa, Osiyo va Afrikada
150 turi bor.
Oʻzbekistonda 2 turi yovvoyi holda uchraydi. Kaltabarg sarsabil
(
A. Brachyphyllus
Turez.), persid sarsabil (
A. Persicus
Baker.
) koʻp yillik,
chirmashib oʻsadigan oʻt. Ikkala turi ham boshqa belgilari bilan bir
-biriga
oʻxshash, boʻyi 50
-
150 sm. Barglari mayda, barg qoʻltigʻida ninasimon koʻrinishda.
Shakli oʻzgargan shoxchalar –
kladodiylar hosil qiladi. Mevasi rezavor, rangi qizil.
May oyida gullab, iyunda meva beradi. Toʻqaylarda oʻsadi [3, 4].
Dorivor sarsabil (
A. offcinalis
) Yevropaning markaziy va janubiy qismida,
Kavkazorti va Shimoliy Kavkazda keng tarqalgan. Sabzavot sifatida ekiladi; uning
yosh novdalari ovqatga ishlatiladi. Tarkibida 2% oqsil, 2,4% uglevodlar
(klechatkadan tashqari), vitaminlar B, B
2
, PP, provitamin A mavjud. Sarsabildan
asparagin olinadi. Hosildorligi 30
–
35 s/ga. Sarsabil ekilgan maydonlardan
10
–
15 yil hosil olinadi. Sarsabil asparagus nomi bil
an manzarali oʻsimlik sifatida
ham oʻstiriladi [5].
Bahorda, qush gilosi gullaganda, quyoshli qumli yonba
g‘
irlarda,
o‘
rmonlarning chekkalarida, ustunlar bilan qoplangan, membranali tarozilar
bilan qoplangan suvli qushq
o‘
nmas kurtaklari paydo b
o‘
ladi
–
bular
o‘
zgartirilgan
barglar b
o‘
lib, ularning q
o‘
ltiqlarida kurtaklar mavjud. Ayniqsa u bo
g‘
da
yetishtirilganda uning poyalarining balandligi bir metrdan oshadi. Gullari mayda,
qoʻngʻiroqsimon, yashil
-sariq, mevasi sharsimon qizil rezavordir.
Взаимодействие науки и общества –
путь к инновационному развитию
9
Dorivor xomashyo ildiz va yosh kurtaklar, mevalardir. Ildiz va ildizlarda
asparagin va saponin, kurtaklarda
–
asparagin, karotin va B, C vitaminlari, yo
g‘
lar
va shakar mevalarda uchraydi.
Eng qizi
g‘
i, k
o‘
p mamlakatlarda sarsabil dorivor
o‘
simliklar sirasiga kiradi.
U arterial qon bosimini pasaytirib, yurak qisqaruvi ritmini sekinlashtiradi,
periferik tomirlarni kengaytiradi va charchoqni oladi. Qolaversa, sarsabil
organizmdan zararli moddalarni chiqarib tashlashga yordamlashadi, shuning
uchun u buyrak, yurak, bod, podagra va boshqa kasalliklarda tavsiya qilinadi.
Sarsabil vitamin va minerallarga boy, k
o‘
p miqdorda foliy kislotasiga ega. U
immunitetni mustahkamlash va k
o‘
rish qobiliyatini yaxshilashga xizmat qiladi.
Sarsabil qadimgi Misrda xudolar ozuqasi, deb hisoblangan b
o‘
lsa,
Fransiyada
“
sabzavotlar qiroli
”
deb atalgan. Uni iste
’
mol qilish borasida
Germaniya yetakchi hisoblanadi. Darvoqe, bu yerda oq sarsabilni iste
’
mol qilishni
afzal k
o‘
rishadi, boshqa k
o‘
p mamlakatlarda esa asosan, sarsabilning yashil,
shuningdek, kam uchraydigan binafsharang navi ommalashgan.
Sarsabil (sparja) foydali va juda xushta
’
m mahsulot hisoblanadi. Ushbu
sabzavotdan taom tayyorlash b
o‘
yicha k
o‘
plab reseptlarni topish mumkin, yangi
sarsabil (sparja) novdalari uchini xomligicha iste
’
mol qilsa b
o‘
ladi. Sarsabil
(sparja)dan tayyorlangan taomlar
o‘
ta tansiq sanaladi. Sarsabilni, shuningdek,
asosiy taom sifatida ham tanovul qilish mumkin.
O‘
simlik yalli
g‘
lanishga qarshi,
o
g‘
riq qoldiruvchi, qonni tozalovchi va tinchlantiruvchi ta
’
sirga ega.
Ildiz qaynatmasi revmatizm, b
o‘g‘
im o
g‘
ri
g‘
i, teri kasalliklari (toshmalar),
siydik pufagi va siydik y
o‘
llarining yalli
g‘
lanishi, siyish qiyinligi, buyrak
kasalliklari, tinchlantiruvchi vosita sifatida
–
epilepsiya yurak urishi uchun
ishlatiladi.
Sarsabildan tayyorlangan preparatlar qon tomirlarini kengaytiruvchi
ta
’
sirga ega. U yuqori qon bosimi uchun va yurak qisqarishini kuchaytiruvchi
vosita sifatida ishlatiladi [6]. Sarsabilning yashil qismlari ginekologik qon ketish,
nevrasteniya va
o‘
pka tuberkulozi uchun gemostatik vosita sifatida ishlatiladi.
Sarsabildan tayyorlangan preparatlar nefrolitiaz, sistit, prostatit, oshqozon
kasalliklari, siydik pufagidagi toshlar uchun ishlatiladi. Sarsabil preparatlari
antiaterosklerotik ta
’
sirga ega, metabolizmga ijobiy ta
’
sir k
o‘
rsatadi, xloridlar,
fosfatlar, siydik kislotasi va karbamidning tanadan chiqarilishiga yordam beradi.
Sarsabil uzoq vaqtdan beri diabet uchun parhez ovqatlanishda ishlatilgan.
Bolgariyada Sarsabil jigar serrozi, prostata adenomasini davolashda va laktojenik
vosita sifatida ishlatiladi. Sarsabil mevasi dizenteriya uchun ishlatiladi [7].
Sarsabilni qabul qilish qon bosimini pasaytiradi, yurak mushaklarining
qisqarishini oshiradi, yurak tezligini sekinlashtiradi, periferik tomirlarni
kengaytiradi va ekstrakti qon bosimining uzoqroq pasayishini ta
’
minlab beradi,
hech qanday noj
o‘
ya ta
’
sirlar kuzatilmaydi. Qushq
o‘
nmas qaynatmalari buyraklar
va siydik pufagi kasalliklarida foydalanish uchun tavsiya etiladi.
Взаимодействие науки и общества –
путь к инновационному развитию
10
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. SSSR dorivor
o‘
simliklar atlasi / Ch. ed. akad. N. V. Tsitsin. M.: Medgiz,
1962. S. 14-16. 702 b.
2. Gubanov, I. A. va boshqalar 342. Qushq
o‘
nmas officinalis L.
–
Officinalis
qushq
o‘
nmas // Markaziy Rossiya
o‘
simliklari uchun tasvirlangan q
o‘
llanma. 3 t.
M.: T-in ilmiy. ed. KMK, In-t texnologi. issl., 2002. V. 1. Paporotniklar, otquloqlar,
klub moxlari, gimnospermlar, angiospermlar (monokotlar). S. 452.
3. Dudchenko L. G., Kozyakov A. S., Krivenko V. V. Achchiq aromatik va achchiq
ta
’
mli
o‘
simliklar: Q
o‘
llanma / Ed. ed. K. M. Sytnik. K.: Ilmiy fikr. 1989. 304 b.
4. Elenevskiy A.G., M.P. Solovyova, V.N. Tixomirov // Botanika. Yuqori yoki
quruqlikdagi
o‘
simliklarning sistematikasi. M. 2004. 420 b.
5. Alekseychik N.I., Sanko V.A. Sparja lekarstvennaya. Darm lesov, poley,
lugov. Kultura i sport.
–
1994.
–
S.230-233.
6. Raupkin A. Sparja
–
podspore dlya dalnovidnogo fermera. Belorus.
selxozvo, 2017.
–
№2. –
2017.
–
S.74-76.
7. Safonov N.N. Sparja aptechnaya, sparja obiknovennaya. Domashnyaya
ensiklopediya polezntix rasteniy. MTOO, Transport.
–
1995.
–
S.136-137.
