“
Global lingvistika: yangi yondashuvlar va tadqiqotlar”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
~ 241 ~
MADANIYATGA OID SO‘ZLAR TARJIMASI
Quvvatova Mehribon, Hamroqulova Mohiniso
O‘zDJTU, Tarjimonlik fakulteti, 1-kurs talabalari
hamroqulovamohiniso7@gmail.com
Ilmiy rahbar:
Xodjayeva S.S.
Annotatsiya:
Ushbu maqolada madaniyatga oid so‘zlarning tarjima
jarayonidagi o‘rni, ularning semantik va madaniy yuklamalari, shuningdek, tarjimada
uchraydigan muammolar hamda ularni bartaraf etish yo‘llari yoritilgan. Maqolada
turli tillardagi madaniy tushunchalarning o‘ziga xosligi misollar asosida tahlil qilinib,
tarjimonning
madaniyatlararo
kommunikatsiyadagi
mas’uliyati ta’kidlanadi.
Shuningdek maqola tarjimonlar uchun nazariy va maliy jihatdan foydali tavsiyalarni
ham o‘z ichiga oladi.
Kalit so‘zlar:
madaniyatga oid so‘zlar, tarjima jarayoni, madaniyatlararo
kommuniktasiya, semantik yuklama, tarjima muammolari, milliy kolorit,
ekvivalentlik, komtekst.
Til inson tafakkurining mahsuli bo‘lib, u nafaqat aloqqa vositasi, balki xalqning
madaniyati, qadriyatlari, an’analari, va tarixiy xotirasining ham ifodasidir. Har bir til
o‘zida o‘sha millatga xos dunyoqarash, yashash tarzi va madaniy xilma - xilliklarni
mujassam etadi. Aynan shu jihatdan qaralganda, tarjima - bu ikki til o‘rtasidagi oddiy
so‘z almashtirish emas, balki ikki madaniyat o‘rtasidagi murakkab ko‘prikdir.
Tarjimada madaniyatga oid so‘zlar - realiyalar, milliy urf - odatlar, taomlar,
kiyim-kechaklar, diniy yoki tarixiy tushunchalar kabi birliklar - alohida e’tiborni
talab qiladi. Bu so‘zlar ko‘pincha boshqa tilda to‘liq ekvivalentga ega bo‘lmagani
uchun, tarjimon ularni to‘g‘ri anglab, kontekstga mos holda yetkazishi lozim. Aks
holda, matnning asl ruhi, milliy kolorit va ma’naviy mazmuni yo‘qolishi mumkin.
Ushbu maqolada madaniyatga oid leksik birliklarning tarjimada tutgan o‘rni, tarjima
jarayonida yuzaga keladigan asosiy muammolar, ularga nisbatan qo‘llaniladigan
strategiyalar va usullar tahlil qilinadi. Shuningdek, aniq misollar asosida madaniy
so‘zlarning to‘g‘ri va samarasiz tarjimalari solishtirilib, tarjimonlar uchun amaliy
tavsiyalar keltiriladi.
Har bir til o‘ziga xos madaniyat, tarix va mentalitetni aks ettiradi. Shu boisdan
ham tarjimon faqat so‘zlarni emas, balki, ular ortidagi madaniy mazmun – mohiyatni
ham to‘laqonli ravishda anglay olishi, tushunishi, tinlovchi va so‘zlovchi o‘rtasida
yoxud bir aloqa vositasi, ko‘prik vazifasini bajarishi kerak. Ayniqsa, ikki xil
madaniyat vakillari o‘rtasidagi aloqa jarayonida madaniy tafovutlar, turlicha
“
Global lingvistika: yangi yondashuvlar va tadqiqotlar”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
~ 242 ~
qarashlar kelib chiqishi tabiiy hol, albatta. Tarjimani bir so‘z bilan aytda
transformatsiya jarayoni deya olish mumkin.
24
Tilni bilish kerak, nafaqat bilish, balki juda yaxshi bilishingiz kerak. Biroq,
tarjimonning samarali madaniyatlararo muloqotni ta’minlaydigan zarur sifatlari bu
bilan tugamaydi. Asosiy narsa - ichki sezgi, ya’ni intuitsiya “tarjima mahorati”
mavjudligi, omadning kichik bir qismi mavjudligi, tashqi dunyodan ajralib chiqish
qobiliyati.
Tarjima jarayonida tilshunoslikning eng murakkab jihatlaridan biri bu
madaniyatga oid birliklarni to‘g‘ri anglash va boshqa tilga adekvat tarzda
yetkazishdir. Har bir tilda madaniy komponentlar muhim o‘rin tutadi va ular orqali
xalqning urf-odatlari, qadriyatlari, ijtimoiy hayoti va tafakkuri aks etadi. Tarjimada
aynan shu turdagi birliklar ko‘p hollarda so‘zma-so‘z tarjimaga bo‘ysunmaydi,
chunki ular boshqa madaniyatda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalaydi.
Madaniyatga oid birliklar quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi:
1. Realiyalar – ma’lum bir xalq hayotiga xos bo‘lgan aniq predmetlar yoki
tushunchalar (masalan, kimono – yaponcha an’anaviy kiyim, somsa – o‘zbek milliy
taomi).
2. Diniy va tarixiy tushunchalar – muayyan dinga yoki tarixiy voqealarga
aloqador birliklar (masalan, Ramazon, Christmas, Navro‘z).
3. Ijtimoiy-madaniy hodisalar – bayramlar, marosimlar, urf-odatlar (masalan,
to‘y, thanksgiving, chilla).
4. Milliy timsollar va obrazlar – xalqona iboralar, maqollar, afsona
qahramonlari, xalq og‘zaki ijodi namunalaridagi obrazlar.
Bunday birliklarni tarjima qilishda oddiy semantik ekvivalent topishning o‘zi
yetarli bo‘lmaydi, balki ularning madaniy konnotatsiyasi va kontekstdagi o‘rni ham
inobatga olinishi lozim. Shu sababli, tarjimon nafaqat til, balki madaniyatlararo
tafakkurga ham ega bo‘lishi kerak. Madaniyatga oid so‘zlar tarjima jarayonida eng
ko‘p muammolar tug‘diradigan birliklardandir. Buning sababi shundaki, bu so‘zlar
ko‘pincha boshqa til va madaniyatda to‘g‘ridan-to‘g‘ri muqobiliga ega bo‘lmaydi
yoki ular ifodalaydigan tushuncha boshqa tilda mavjud bo‘lmasligi mumkin. Natijada
tarjimon bir vaqtning o‘zida til va madaniyat o‘rtasidagi tafovutni bartaraf etishga
harakat qiladi.
Quyida asosiy muammolar ko‘rib chiqiladi:
1.Ekvivalentlik muammosi. Har bir madaniyat o‘ziga xos realliklarga ega
bo‘lgani sababli, ayrim so‘zlar boshqa tillarda mavjud bo‘lmasligi mumkin. Masalan,
“sumalak” so‘zining ingliz tilidagi aniq ekvivalenti yo‘q. Shuning uchun bu kabi
so‘zlar izoh bilan berilishi yoki asl holida saqlanishi kerak bo‘ladi.
24
Rajabov S. et al. Tasavvurli, umumiy-tasavvurli va raqamli-tasavvurli qoidalarni tahlil //Science and Education. -
2024. - Т. 5. - №. 5. - С. 262-268.
“
Global lingvistika: yangi yondashuvlar va tadqiqotlar”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
~ 243 ~
Kontekst muammosi. So‘zning ma’nosi uni ishlatish kontekstiga qarab
o‘zgarishi mumkin. Tarjimon madaniy birlikni faqat lug‘aviy emas, balki
muloqotdagi vaziyat, muallifning niyati va matnning umumiy uslubini hisobga olgan
holda tarjima qilishi zarur.
Milliy koloritning yo‘qolishi. Ba’zida tarjimon oson yo‘lni tanlab,
madaniyatga oid so‘zni umumlashtirib yuboradi. Bu esa matnning milliy ruhi,
koloritini yo‘qotadi. Masalan, “palov”ni “rice” deb tarjima qilish — bu taomga xos
o‘ziga xoslikni butkul yo‘qqa chiqaradi.
O‘quvchi uchun tushunarsizlik. Tarjimaning asosiy maqsadi — o‘quvchiga
matnni tushunarli qilish. Ammo ba’zan madaniy birliklar to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima
qilinsa ham, o‘quvchi uchun noma’lum bo‘lishi mumkin. Bu holatda tarjimon izoh,
tushuntirish yoki kontekstual tavsiflardan foydalanishga majbur bo‘ladi
Shu
muammolarni
yengib
o‘tish uchun tarjimon madaniyatlararo
kompetensiyaga ega bo‘lishi, madaniyatlar farqini chuqur anglay olishi va zarur
hollarda ijodiy yondashuvni qo‘llay olishi kerak. Madaniyatga oid so‘zlarni tarjima
qilishda yagona yondashuv yo‘q. Har bir madaniy birlik o‘ziga xos bo‘lgani sababli,
tarjimon konkret vaziyat, matnning janri, maqsadli auditoriya va madaniyatlararo
tafovutlarni hisobga olib harakat qilishi kerak. Shu bois bu so‘zlarni tarjima qilishda
turli strategiya va usullar qo‘llaniladi. Quyida eng ko‘p uchraydigan va amaliy
jihatdan foydali bo‘lgan tarjima usullari keltirilgan:
❖
Transkripsiya.
So‘zning asl tovush shaklini saqlagan holda boshqa tilda
yozilishi. Bu usul ko‘proq ismlar, toponimlar va brendlar tarjimasida ishlatiladi.
Masalan: kimono, sari, Navro‘z.
❖
Transliteratsiya.
Asl so‘z harflarini boshqa alifboga moslashtirish orqali
tarjima qilish. Bu ko‘proq fonetik o‘xshashlikni saqlashga yordam beradi.
❖
Izohli tarjima (deskriptiv tarjima).
So‘zga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ekvivalent
topilmasa, u holda ma’nosini izohlab tarjima qilinadi. Masalan: sumalak – traditional
Uzbek dessert made from sprouted wheat.
❖
Muqobil ekvivalent topish.
Madaniy funksiyasi jihatidan o‘xshash, lekin
boshqa madaniyatga tegishli so‘z yoki iborani tanlash. Masalan, o‘zbekcha “to‘y”
so‘zi ingliz tilida “wedding ceremony” sifatida berilishi mumkin.
❖
Asl holicha qoldirish.
Ba’zida so‘zni umuman tarjima qilmasdan, asl
ko‘rinishda qoldirish maqbul bo‘ladi, ayniqsa u milliy koloritni beradi va tushunarli
bo‘lishi uchun izoh bilan ifodalanadi. Masalan:
pilaf (palov), mahalla, aitysh (qirg‘iz
xalq ijodi).
❖
Madaniy moslashtirish (adaptatsiya).
O‘quvchi uchun tanishroq bo‘lgan
tushuncha bilan almashtirish. Masalan: “Thanksgiving” so‘zini “shukronalik kuni”
deb berish.
“
Global lingvistika: yangi yondashuvlar va tadqiqotlar”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
~ 244 ~
Tarjimon bu usullardan birini yoki bir nechtasini birgalikda qo‘llashi mumkin.
Muhimi - matnning mazmuni, uslubi va madaniy ruhi saqlanib qolishi kerak.
Madaniyatga oid so‘zlarning tarjima jarayonida qanday strategiyalar qo‘llanishini
yaxshiroq tushunish uchun amaliy misollarni tahlil qilish muhimdir. Quyidagi
misollar orqali turli tarjima usullarining afzalliklari va kamchiliklarini ko‘rish
mumkin. Masalan, “
Navro‘z
” so‘zining tahlilini ko‘radigan bo‘lsak, ingliz tiliga
o‘girayotganimizda tarjimalari quyidagicha bo‘ladi:
➢
Navruz (Persian New Year)
➢
Spring equinox celebration
➢
New Year
“New Year” oddiy tarjima bo‘lsa-da, bu Navro‘zning madaniy-falsafiy
mazmunini yetarli darajada ifodalay olmaydi. “Persian New Year” yoki “Spring
equinox celebration” kabi izohli variantlar madaniy kontekstni saqlaydi va o‘quvchi
uchun tushunarliroq bo‘ladi. Endi esa, “
kimono
” so‘zining tarjimasini ko‘rib
chiqamiz: O‘zbekcha tarjimasi:
Yaponcha milliy kiyim
Kimono (milliy kiyim)
Bu holda “kimono” so‘zining o‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q, shuning uchun uni
asl ko‘rinishda saqlab, izoh bilan berish eng maqbul usul hisoblanadi.
Madaniyatga oid so‘zlarning tarjima jarayonidagi o‘rni nihoyatda muhim bo‘lib,
u nafaqat tilshunoslik, balki madaniyatshunoslik nuqtayi nazaridan ham chuqur
o‘rganilishi kerak bo‘lgan masaladir. Bunday birliklarni tarjima qilishda oddiy
lug‘aviy tenglikni emas, balki madaniy mazmun, konnotatsiya va kontekstni ham
inobatga olish zarur. Tarjimon madaniy so‘zlarga yondashishda faqatgina til bilimiga
emas, balki madaniyatlararo kompetensiyaga ham ega bo‘lishi kerak. U matn
muallifining maqsadini, o‘quvchi kutganini va ikki madaniyat o‘rtasidagi farqni
anglab, o‘ziga xos ijodiy yondashuv bilan harakat qilishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, madaniyatga oid so‘zlarning tarjimasi - bu til va
madaniyatning chuqur o‘rganilishini talab qiluvchi, bir vaqtning o‘zida tilshunoslik
va madaniyatshunoslik bilan bog‘liq ilmiy faoliyatdir. Tarjimonlar madaniyatlararo
muloqotni o‘rnatishda, faqat tilni emas, balki har bir millatning madaniy
qadriyatlarini, urf-odatlarini va tarixiy tajribalarini ham e’tiborga olishlari kerak. Bu
jarayon, oxir-oqibatda, tilning xalqaro maydonda yanada boy va o‘zaro tushunlishga
olib kelishini ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Bassnett, S. (2014). Translation Studies. Routledge.
2. Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. Prentice Hall.
“
Global lingvistika: yangi yondashuvlar va tadqiqotlar”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
~ 245 ~
3. Kadirova, M. (2020). Tarjima jarayonida madaniy birliklarning ifodalanishi.
Filologiya Masalalari, 3(2), 45–52.
4. Rajabov S. et al. Tasavvurli, umumiy-tasavvurli va raqamli-tasavvurli
qoidalarni tahlil //Science and Education. - 2024. - Т. 5. - №. 5. - С. 262-268.
5. Ergasheva, D. (2021). Madaniyatga oid realiyalarning tarjimada ifodalanishi.
O‘zbek Tilshunosligi, 1(1), 78–84.
6. House, J. (2015). Translation Quality Assessment: Past and Present.
Routledge.
https://in-academy.uz/index.php/si/article/download/49214/31314/53957
