Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 4 ~
IKKINCHI JAHON URUSHINING
O’ZBEKISTON
SSR IJTIMOIY-
IQTISODIY HAYOTIGA
TA’SIRI
Qambarova Shoiraxon Asqarovna
Q
o‘qon
universiteti ijtimoiy fanlar kafedrasi dotsenti, t.f.f.d.(PhD)
Annotatsiya:
Ikkinchi jahon urushi yillarida O
’
zbekistonda ro
’
y bergan ijtimoiy-
iqtisodiy o
’
zgarishlar yangicha nuqtai-nazar bilan o
’
rganilmoqda. Arxiv xujjatlaridan
maxfiylik tamg
‘asining
olib tashlanishi bu masalada ham yangi tadqiqotlarga imkon
yaratdi. Quyidagi maqolada zavod va korxonalarning
ko’chirilishi,
aholining urush
ketayotgan xududlardan front ortiga, jumladan
O’zbekistonga
ko’chirilishi
respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga
ta’siri
to’g’risida
so‘z
boradi.
Kalit s
o‘zlar:
Ikkinchi jahon urushi, evakuatsiya,
harbiy
to‘qnashuvlar
,
xalqaro hamjamiyatlar,
O‘zbekiston
SSR, moddiy resurslar, Stalingrad, sanoat
korxonalar.
Аннотация
:
Социально
-
экономические
изменения,
произошедшие
в
Узбекистане
в
годы
Второй
мировой
войны,
изучаются
с
новой
стороны.
Снятие
грифа
секретности
с
архивных
документов
позволило
провести
и
новые
исследования
по
данному
вопросу.
В
данной
статье
рассмотрено
влияние
социально
-
экономической
жизни
республики
перемещения
заводов
и
предприятий,
переселения
населения
из
зон
боевых
действий
за
фронтом,
включая
Узбекистан.
Ключевые
слова:
Вторая
мировая
война,
эвакуация,
военные
конфликты,
международное
сообщество,
Узбекская
ССР,
материальные
ресурсы,
Сталинград,
промышленные
предприятия.
Annotation:
The socio-economic changes that took place in Uzbekistan during
the Second World War are studied from a new angle. The declassification of archival
documents allowed new research to be conducted on this issue. This article examines
the impact of the relocation of factories and enterprises, the resettlement of the
population from combat zones behind the front, including Uzbekistan, on the socio-
economic life of the republic.
Keywords:
Second World War, evacuation, military conflicts, international
community, Uzbek SSR, material resources, Stalingrad, industrial enterprises.
KIRISH
Ikkinchi jahon urushi tarixi 20-asrning eng buyuk voqealaridan biri sifatida doimo
dolzarb mavzu
bo‘lib
kelgan va shunday
bo‘lib
qoladi. Afsuski, oddiy tarixiy ongda,
ayniqsa, yosh avlodda Ikkinchi jahon urushi voqealari va u bilan bog'liq faktlarga
qiziqish
e’tibordan
chekkada qolmoqda. Sovet Ittifoqining
o‘rnida
mustaqil
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 5 ~
davlatlarning tashkil topishi, sovet yillarida uning tarkibiga kirgan xalqlarning
boshidan kechirgan
og’ir
xotiralari qatorida Ikkinchi jahon urushi yillaridagi voqeliklar
ham unutishga maxkum qilindi. Ammo
so‘nggi
yillarda ijtimoiy tarixga
e’tiborning
kuchayishi yoki boshqacha aytganda
“tarixni
insonparvarlashuvi”
Ikkinchi jahon
urushi yillarida
o‘zi
yashab turgan yeridan minglab kilometr uzoqlikka evakuatsiya
qilingan minglab fuqarolarning taqdirini
o‘rganishni
yana dolzarb masalaga aylantirdi.
Yashash joyi, ish
o‘rni,
mashg’ulotlaridan
ayrilgan holda mavxumlik sari
yo‘l
olgan minglab insonlarni kutib olish, joylashtirish,
o‘z
rizqini ular bilan baxam
ko‘rish
-
bu faqatgina
bag’ri
keng xalqni
qo‘lidan
keladigan ishdir. Ikkinchi jahon urushi
yillaridagi evakuatsiya jarayonlarini shu nuqtai nazardan
o‘rganmog’imiz
dolzarb
masaladir.
Jahonda kechayotgan murakkab siyosiy jarayonlar, turli davlatlarda yuzaga
kelgan harbiy
to‘qnashuvlar
xalqaro hamjamiyatlar tomonidan muhokama
qilinayotgan bir paytda, ularning oldini olish, dunyoda tinchlik va barqarorlikni asrash,
millatlar va dinlararo ahillik va totuvlikni
ta’minlash
dolzarb vazifaga aylanmoqda.
Shu jihatdan Ikkinchi jahon urushi keltirib chiqargan fojealar, insoniyat halokati,
yo‘qotishlar
va yetkazilgan moddiy-texnik talofatlarni baholash bilan birga,
o‘z
uy-
joyidan ayrilgan va turli hududlarga
ko‘chirilgan
tinch aholiga front ortidagi davlatlarni
ko‘rsatgan
yordamlari va
g‘alabaga
qo‘shgan
hissasini yoritish alohida ahamiyat kasb
etmoqda.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Urush yillarida evakuatsiya qilinganlarning katta qismi
O’zbekiston
SSR
xududiga joylashtirilganligi ikkinchi jahon urushi yillaridagi evakuatsiya
ko‘lamini
aniqlash, evakuatsiya jarayonlarini aniqroq
o‘rganish
imkonini beradi.
Mavzu tarixshunosligini uch davrga
bo‘lish
mumkin:
-1040-1950 yillar;
-1960-1980 yillarning ohirlari;
-1990 yillardan hozirgacha
bo‘lgan
davr.
Ikkinchi jahon urushida
O‘zbekiston
SSRga aholini
ko‘chirish
tarixi
tarixshunosligi mavzuga oid bir qator ilmiy asarlar yaratilganini
ko‘rsatadi.
Biroq,
tadqiqotchilar
o‘z
vazifalaridan kelib chiqib, urush sarhadlaridan aholini
ko‘chirish
siyosatini qisman yoritganlar. Mazkur asarlarda umumiy,
ko‘pincha,
tinch aholining
front orti hududlariga
ko‘chirish,
yangi joylarda ularni qabul qilish, joylashtirish
to‘g
‘
risidagi bir-birini takrorlagan
ma’lumotlar
keltirilgan. Yuqoridagi fikrlar
o‘rganilayotgan
mavzuning keng
ko‘lamda
yoritishga qaratilgan maxsus tadqiqot olib
borish zaruriyatini belgilaydi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Ikkinchi jahon urushi davrida sovet fuqarolari va moddiy resurslarni evakuatsiya
qilish tarixdagi noyob hodisadir. 1941 yil 22 iyundan 1942 yilgi Stalingradga hujumga
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 6 ~
qadar, Sovet Ittifoqining rasmiy ma'lumotlariga
ko‘ra,
17 millionga yaqin odam,
minglab sanoat korxonalari va ulkan moddiy resurslar xavf ostida qolgan hududlardan
olib chiqilgan. Marshal Jukovning
so‘zlariga
ko‘ra,
Sovet Ittifoqiga Ikkinchi Jahon
urushida g'alaba qozonish imkonini bergan sanoat korxonalarini evakuatsiya qilish edi.
1941 yil 22 iyunda chegara hududlaridan tinch aholining
o‘z
-
o‘zidan
qochishi
boshlandi va mahalliy hokimiyat rasmiy buyruqsiz evakuatsiyani boshlashga majbur
bo‘ldi.
Urushning birinchi kunidayoq Belystok va Grodno stantsiyalaridan 30 ta
evakuatsiya poyezdi yuborildi, 1941 yil 23 iyunda Stalin ommaviy evakuatsiyani
boshlashga ruxsat berdi. Birinchi
bo‘lib
14 ming bolani mehribonlik uylari,
sanatoriylar va pioner lagerlaridan olib ketishdi. Qochqinlarga yordam berish uchun 24
ta yordam punktlari ochildi (Orsha, Vitebsk, Mogilev va boshqalar).
Dunyoning yetakchi ilmiy markazlari va oliy
o‘quv
yurtlarida urush sarhadlaridan
tinch hududlarga, xususan
O‘zbekiston
SSRga sanoat korxonalar va aholini
ko‘chirish
bo‘yicha
taqsimot rejasi, soni, aholini ijtimoiylashuvi va taqdiri,
ko‘chirilgan
kishilarni
iqtisodiyotga
ta’sirini
o‘rganish
bo‘yicha
ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Jumladan,
O‘zbekistonga
1,5 milliondan ortiq kishi (ularning 250 ming nafari bolalar)
ko‘chirilgani
aniqlanib, Ikkinchi jahon urushining
og‘ir
oqibatlari va saboqlarini
o‘rganish
bo‘yicha
xorijiy tadqiqotchilar tomonidan salmoqli ishlar amalga oshirilgan.
Biroq
so‘nggi
30 yil ichida Ikkinchi jahon urushining ayrim voqealariga turlicha,
ba‘zida
esa qarama-qarshi baholar berila boshlandi, bu esa masalani yangi ilmiy-
nazariy yondashuvlar asosida yoritish zaruriyatini
tug‘dirmoqda.
So‘nggi
yillarda
yangi
O‘zbekistonda
Ikkinchi jahon urushida
o‘zbek
xalqining
g‘alabaga
qo‘shgan
hissasini yoritishda sezilarli
o‘zgarishlar
ro‘y
berdi. Xususan, avvallari foydalanishi
cheklangan arxiv hujjatlarining maxfiylikdan chiqarilishi natijasida birlamchi
manbalar, yopiq
bo‘lgan
statistik
ma’lumotlar,
partiya organlarining majlis
stenogrammalari va boshqalar ochiqlanib,
“ushbu
hujjatlar, ilgari mafkuraviy va
g‘oyaviy
sabablarga
ko‘ra
tadqiq etish
“cheklangan”
bir qator mavzularni qayta
o‘rganish
va tarixiy voqelikka
to‘g‘ri
baho berish imkonini
berdi”[1;7].
Natijada
zamonaviy milliy tarixchilar uchun jangchilarni urushga va mehnat armiyalariga
safarbar qilish jarayoni, harbiy asirlar va ularning taqdiri, urush oqibatlariga butun
insoniyat fojiasi sifatida xolisona
o‘rganish
hamda
o‘zbek
xalqining
g‘alabaga
qo‘shgan
hissasini
to‘laqonli
yoritishga alohida
e’tibor
qaratdilar. Shunga qaramay,
arxiv hujjatlarining katta qismi hali ham tadqiq etilmagan va urush mavzusi yetarlicha
yaxshi ochib berilmagan.
1941-1945-yillardagi Ikkinchi jahon urushida
koʻp
millatli
Oʻzbekiston
xalqi jang
maydonlarida va front ortida ulkan jasorat va matonat
koʻrsatib,
fashizm ustidan
qozonilgan
gʻalabani
taʼminlashga
munosib hissa
qoʻshdi.
Urushda qatnashgan 1,5
milliondan ortiq
oʻzbekistonliklarning
yarim milliondan
ortigʻi
halok
boʻldi,
133
mingga yaqini bedarak
yoʻqoldi,
60 mingdan ziyodi nogiron
boʻlib
qaytdi.
Oʻsha
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 7 ~
gʻoyat
ogʻir
va suronli davrda yurtimiz frontning mustahkam
taʼminot
bazasiga
aylandi, bu yerdagi sanoat korxonalari harbiy sohaga moslashtirilib, ularning faoliyati
front ehtiyojlari uchun
yoʻnaltirildi.
Oʻzbekistonga
evakuatsiya qilingan yuzdan ziyod
zavod va fabrikalarni tiklashda fuqarolarimiz bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etdi.
Urush olovi ichida qolgan hududlardan yurtimizga 1 million nafardan ortiq kishi
koʻchirib
keltirildi. Ularning 200 mingdan
ortigʻi
bolalar edi. Xalqimiz ularga
boshpana berib,
soʻnggi
burda nonini ham baham
koʻrib,
ota-onasidan ajralgan
bolalarni
oʻz
farzandlari qatori tarbiyasiga olib, butun dunyoga haqiqiy insonparvarlik
fazilatlarini namoyish etdi. Asrab olinganlardan tashqari evakuatsiya qilingan bolalar
uchun shahar va viloyatlarda
koʻplab
bolalar uylari tashkil etildi[2.]
K
o‘r
ilgan tadbirlar natijasida
O’z
bekistonda 1927 yil yirik sanoat korxonalari
soni 948 ta b
o‘
lsa, 1940 yil ular soni 1445 ta
bo‘ldi
.
O’
zbekistonda boy xom ashyo
manbalari b
o‘
lishiga qaramay, XX asrning 30 yillariga kadar kimyo sanoati deyarli
b
o‘
lmagan. Oxak kuydirish,
o‘
simlik buyo
g’
i olish, oltingugurt ishlab chiqarish,
ishqoriy moddalar tayyorlash bilan
shug’ullangan
bir qancha kichik korxonalar faoliyat
olib borgan. Zamonaviy kimyo sanoatining vujudga kelishi Fargona vodiysidagi
SH
o‘rsuv
oltingugurt konining ishga tushirilishi bilan boshlanadi. Ikkinchi jahon
urushiga SSSRning
qo‘shilishi
O’zbekiston
SSRda korxonalar soning
o‘sishiga
sabab
bo‘ldi.
SSSRning
g‘arbiy
hududlari dushman tomonidan bosib olingan bir vaziyatda u
yerdan ishlab chiqarish korxonalarini mamlakatning sharqiy viloyatlariga zudlik bilan
ko‘chirish
zarurati
tug’ildi.
Ko‘chirilgan
sanoat korxonalarini joylashtirishda
O‘zbekiston
SSR har tomonlama qulay deb baholangan. Respublikaning qulay
geostrategik joylashuvi va harbiy sanoat uchun zarur
bo‘lgan
tabiiy resurslarga boyligi
ishlab chiqarish korxonalar, muassasalar va aholini urush
bo‘layotgan
hududlardan
ko‘chirish
rejasini yakuniy tasdiqlashga xizmat qildi. 1941-1942 yillarda Markaziy
Osiyoda
ko‘chirib
keltirilgan 308 zavod joylashtirildi.
O‘zbekiston
SSRga
ko‘chirilgan
korxonalar soni
to‘g‘risida
so‘z
yuritiladigan
bo‘lsa,
shuni
ta’kidlash
kerakki, agar
2020 yilgacha tadqiqotlarda 103 ta zavod va fabrika
ko‘rsatilgan
bo‘lsa,
arxiv
hujjatlarining maxfiylikdan chiqarish natijasida bu
ko‘rsatkich
151 ta korxonani tashkil
qildi[3.134]
Sanoat korxonalarini ishchilar bilan
ta’minlashning
eng muhim manbai
sifatida
ko‘chirilgan
korxonalar negizida tashkil etilgan fabrika-zavod maktablari,
kasb-hunar va temir
yo‘l
o‘quv
yurtlari
bo‘ldi.
Fabrika-zavod maktablariga jalb
qilingan
o‘quvchilarning
yoshi 16 yoshdan 18 yoshgacha belgilan. 1943 yildan
boshlab SSSR Xalq Komissarlari Kengashining 964-sonli qaroriga binoan
bolalarni 7 yoshdan maktabga qabul qilish tartibi belgilandi
Sanoat korxonalarini
ishchilar bilan
ta’minlashning
eng muhim manbai sifatida
ko‘chirilgan
korxonalar
negizida tashkil etilgan fabrika-zavod maktablari, kasb-hunar va temir
yo‘l
o‘quv
yurtlari
bo‘ldi.
Fabrika-zavod maktablariga jalb qilingan
o‘quvchilarning
yoshi 16
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 8 ~
yoshdan 18 yoshgacha belgilan. 1943 yildan boshlab SSSR Xalq Komissarlari
Kengashining 964-sonli qaroriga binoan bolalarni 7 yoshdan maktabga qabul qilish
tartibi belgilandi[4]
Non va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarining normasi
“kartochka”
tizimi
bilan belgilanib, shahar aholisi uchun u
to‘rt
guruhga
bo‘lingan:
1) ishchilar,
muhandis-texnik xodimlar va ularga tenglashtirilgan shaxslar uchun; 2) xodimlar
va ularga tenglashtirilgan shaxslar uchun; 3)
qaramog‘ida
bo‘lgan
kishilar uchun;
4) 12 yoshgacha
bo‘lgan
bolalar uchun[5]. Ishchilar va muhandislik-texnik xodimlar
uchun kunlik beriladigan non
me’yori
800 gramm, shakar va qandolat mahsulotlari esa
oyiga 600 grammdan 800 grammgacha etib belgilangan. Ishchi xodimlar haqida
gapiradigan
bo‘lsak,
ular uchun non
me’yori
400 dan 500 grammgacha
bo‘lib,
shakar
va qandolat mahsulotlari uchun norma 600 grammni tashkil etgan[6;164].
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, urush yillarida sanoat korxonalarini
ko‘chirish
front uchun zarur
bo‘lgan
mahsulotlarning tez chiqarilishini
ta’minlaydigan
korxonalarni
ko‘chirish
va xavfsiz hududlarga joylashtirish maxsus
ko‘rsatmalarga
muvofiq amalga oshirildi. Non va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini taqsimlash uchun
joriy etilgan
“non
kartochkasi”
tizimi kishilarni
o‘ziga
xos tabaqalarga
bo‘linishini
ko‘rsatdi.
Ishchilar non normalari oshirilgan kartalarga ega
bo‘lib,
qishloq joylarida
ishlaydiganlar esa ikki baravar kam non olishar edi. Sanoat ishchilariga arzon narxlarda
mahsulot va oziq-ovqat sotadigan yopiq
do‘konlar
va rastalar tashkil etilishi ham
ularning imtiyozli mavqeini aks ettirdi.
Adabiyotlar
ro‘yxati
:
1.
Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning buyuk
Gʻalabaning
75 yilligi hamda Xotira va qadrlash kuniga
bagʻishlangan
tantanali
marosimdagi nutqi //
O‘zbekiston
tarixi jurnali, 2020.
–
№2.
–
7-bet.
2. Arxiv hujjatlarida Ikkinchi Jahon urushi davrida evakuatsiya qilingan bolalar
taqdiri.
https://yuz.uz/uz/news/arxiv-hujjatlarida-ikkinchi-jahon-urushi-davrida-
evakuatsiya-qilingan-bolalar-taqdiri
3.
Махкамов
А.В.
Рассекречивание
документов
периода
Второй
мировой
войны
в
Республике
Узбекистан.Журнал
Отечественные
архивы.
№
4. 2020.
С
.
134.
4.O‘zbekiston
Milliy arxivi
(O‘z
MA), R-1619-fond, 1-
ro‘yxat,
798-
yig‘majild,
1-3-varaqlar.
5.Andijon viloyati davlat arxivi, R-11-fond, 1-
ro‘yxat,
20-
yig‘majild,
73-74-
varaqlar.
6.Babadjanov X. Ikkinchi jahon urushi yillarida
O‘zbekiston
iqtisodiyotining
transformatsiyasi: jarayonlar va muammolar.
–
Toshkent: Aloqachi, 2017.
–
В
. 164
