Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 51 ~
BADIIY MATNDA MUALLIF NUTQI NEOLOGIZMLARINING
STRUKTUR-SEMANTIK TADQIQI (FARIDA
AFRO‘Z
VA NODIRA NAZAR
IJODI MISOLIDA)
Ibragimova Shoira Normuminovna
Toshkent amaliy fanlar universiteti
O‘zbek
tili va adabiyoti
yo
‘nalishi
magistranti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada zamonaviy
o‘zbek
adabiyotining ikki yorqin
vakili
–
Farida
Afro‘z
va Nodira Nazar ijodida uchraydigan muallif nutqi
neologizmlarining struktur-semantik xususiyatlari tahlil qilinadi. Tadqiqotda qiyosiy-
tahliliy, lingvistik, struktural-tipologik metoddan foydalanilgan. Lingvopoetik
yondashuv asosida ularning grammatik shakllanishi, semantik yuklamasi va poetik
funksiyasi
o‘rganiladi.
Kalit
so‘zlar:
neologizm, muallif nutqi, stilistika, zamonaviy poeziya, Farida
Afro‘z,
Nodira Nazar.
Zamonaviy
o‘zbek
adabiyotida muallif nutqi neologizmlarning ahamiyati ortib
bormoqda. Bunday birliklar ijodkorning ichki dunyosini, tafakkur tarzi va hissiy
olamini til vositasi orqali ifodalashga xizmat qiladi.
Badiiy asarda uslubiy-estetik vazifa bajarishdagi imkoniyatiga
ko‘ra
individual
nutq neologizmlari yuqoriroq mavqe egallaydi. Bu borada
Ma’ruf
Yo‘ldoshev
shunday
yozadi:
“Yangilik
bo‘yog‘iga
ega
bo‘lgan
neologizmlar vaqti-vaqti bilan tilda paydo
bo‘lib
tursada, badiiy matn uchun
ko‘p
ham ahamiyatli emas. Badiiy matn uchun
ijodkorning
o‘zi
tomonidan badiiy niyatini ifodalash maqsadi bilan yasalgan,
yaratilgan individual neologizmlar estetik qiymatga
molikdir”
Tadqiqotchi D.Shodmonova
til/nutq/me’yor
hamda individual birliklar
munosabati haqida fikr bildirib, til uchun har bir ijodkorning individual uslubi xarakter
kasb eta olishini aytadi.
“O‘zbek
she’riyatida,
–
deb yozadi tadqiqotchi,
–
an’anaviy
poetik leksika tarkibida qaraluvchi
ko‘plab
birliklar adabiy til uchun
me’yor
sanalmaydi. Masalan, adabiy
me’yor
chizig‘idan
tashqarida deb qaraluvchi, biroq
she’riy
nutqda faol uchraydigan qator birliklar borki, bu umumiylik sifatidagi adabiy
tilni xususiylik sifatidagi
she’riy
nutqqa zid
qo‘yadi”.
Individual-uslubiy neologizmlarning paydo
bo‘lishi
quyidagi sabablar bilan
bog‘liq:
favqulodda
so‘z
yaratishga
bo‘lgan
ehtiyoj natijasi
o‘laroq
vujudga kelgan
individual-uslubiy neologizmlar;
she’riyatda
qofiyani
ta’minlash
maqsadi bilan yuzaga
kelgan individual uslubiy neologizmlar;
she’riy
ritmni
ta’minlash
maqsadi bilan
yuzaga kelgan individual-uslubiy neologizmlar va h.k.z
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 52 ~
Shu xususda, Farida
Afro‘zning
“Bilsang
edi”
she’rida
qofiyani
ta’minlash
maqsadida yaratilgan individual neologizm kuzatiladi:
So‘ngra,
so‘ngra
esa ketar edik,
sochlarimdek tun
oralab
/ Ketar edik bu dunyoni boshdan oyoq
ovoralab
...
Muallif
birinchi misralardagi oralab
so‘ziga
ikkinchi misrada shunga semantik-struktur
jihatdan hamohang ovoralab
so‘zini
qo‘llashni
ma’qul
ko‘radi.
Shoirlar qofiya
vositasida kitobxonni
she’rdagi
asosiy fikrga yetaklaydi. Mazkur holatni ikki jihat
bilan baholash mumkin: 1) til
lug‘at
qatlamida mavjud
so‘zga
hamohang
–
ohangdosh
so‘zning
yo‘qligi
bois
sun’iy
so‘z
yaratish;
2) muayyan bir mavjud qofiyadosh
so‘zga
ko‘na
qolmay, yangi, ohorli (nutqiy)
so‘z
yaratishga
bo‘lgan
havasning ustunligi.
Farida
Afro‘z
she’riyatidan
yana bir misol:
Tozarmoq istasang, sevgiga yukin,
Muhabbat suvin sep, qaqroq dunyongga. Tozarmoq- tozalanmanmoq, toza
bo‘lmoq
so‘zlarining
sun’iy
qisqartirilgan shakli.
Bu yerda soddalanish mahsuli sifatida hosil
bo‘lgan
individual-uslubiy neologizmni
ko‘rishimiz
mumkin. Soddalanish asosida
yuzaga keladigan individual-uslubiy neologizmlarning
she’riyatdagi
ko‘rinishi
ikki
omil: shakliy-mazmuniy qisqarish yoki ellipsis hodisasi bilan
bog‘liq
bo‘ladi.
Favqulodda
so‘z
yaratishga
bo‘lgan
ehtiyoj natijasi
o‘laroq
vujudga kelgan
individual-uslubiy neologizmlar. Badiiy niyatini ifoda etish, voqelik va tasvirni
yorqinroq ifoda etish, qalb kechinmalaridagi ruhiy
tug‘yonlarni
yuzaga chiqarish,
mavjud holatga
o‘quvchini
ishontirish, estetik zavq ulashish uchun mavjud
so‘zlardan
ham
to‘laqonliroq
ifodaga ega
so‘z
qidiradi, bu ayni haqiqat. Fransuz adabiyotshunosi
R.Bartning
so‘zlari
bilan aytadigan
bo‘lsak,
“agar
asarlarda faqat
lug‘atlarda
qayd
etilgan muayyan bir
so‘lar
va
ma’nolar
bilangina ish
ko‘rilsa
edi, badiiy adabiyot ham
bo‘lmas
edi”
Favqulodda
so‘z
yaratishga
bo‘lgan
ehtiyoj natijasi
o‘laroq
vujudga
kelgan neologizmlar ikki omil bilan belgilanadi. Birinchidan, individual-uslubiy
neologizmlar kitobxonga estetik zavq ulashish maqsadi bilan
–
subyektiv omil bilan
yaratiladi. Ikkinchidan, ijodkor mavjud
so‘z
boyligiga qanoat qila olmasligi mahsuli
sifatida paydo
bo‘ladi.
Masalan, Nodira Nazarning ijodidan kuzatamiz,
Aybdorman, shunchalar gunohkorman
men…
Sen men deb
sarg‘aygan
umringga qara.
Yo‘g‘asam,
osmonga oyday osilgin,
Men yashay zaminning sochlarin tarab.
Nodira Nazar
yo‘g‘asam
so‘ziga
e’tibor
bering, bu
so‘z
bo‘lmasam,
yoki
bo‘lmasa
so‘zlari
o‘rnida
ishlatilgan hamda badiiylikni
bo‘rttirib
ifodalashga xizmat
qilgan. Quyida keltirilgan yukundim
so‘zi
ham shunday neologizmlardan biridir: Opa,
ona
bo‘lolmading,
onamdan keyin,
Yukundim,
yugurdim, chopdim yoningga.
Individual-uslubiy neologizmlarning tarkibiy tuzilishini quyidagicha tasniflash
mumkin:
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 53 ~
1.Tub holdagi individual-uslubiy neologizmlar. Mazkur tarkibga
she’riy
matnlardagi soddalashgan (jumladan:
“t
ozarmoq
”(tozalanmoq)–
F.Afro‘z)
kabi
so‘zlarnigina
misol qilib keltirish mumkin.
2. Affiksatsiya usulida yasalgan individual-uslubiy neologizmlar.
Masalan: Farida
Afro‘z
ijodidan:
Abadiy lol
tog’lar
tillashdi, Qizil tan-u oqlar dillashdi.
Tashna dilman, daryolashaylik,
Ko‘ngil
ochib dunyolashaylik.
Odamzor, osmoniy, daryolashmoq va b.
(F.Afro‘z)
Nodira Nazar ijodidan:
Ismingga suyanib yashaganday jim,Adilkor yillarga
bosajakman lab.
Bu jarayonda
ko‘pincha
[ot+la/lan/lash], [ot+chi], [ot+dosh], [ot+zor],
[ot+furush], [ot+kor], [ot+iston], [ot+li], [ot+siz], [be+ot], [ot+ona], [ot+cha/chasiga]
so‘z
yasash qoliplari ishtirok etadi.
So‘z
yasalish asosi sifatida narsa/ shaxs/
o‘rin
-
makon/mavhum otlar keladi. Ayrim hollarda
lug‘aviy
shakl yasovchilar bilan yuzaga
kelgan individual-uslubiy neologizmlar ham uchraydi. Mazkur holat -roq
qo‘shimchasining
ot bilan birga kelishida kuzatildi: Kuzak, sensan, sarhisob/
Burchsan, shondan sharafroq/ Ey umr, sen shab qol/ Bahordan-da bahorroq.
(F.Afro‘z,
“Qo‘shig‘ingni
ayt”)
3. Kompozitsiya usulida yasalgan individual-uslubiy neologizmlar.
Qo‘shma
shakldagi individual-uslubiy neologizmlarning aksariyati ot va sifat turkumi ulushiga
to‘g‘ri
keladi. Jumladan, Farida
Afro‘z
ijodida ishqtalab
(“Kel,
deding”),
qunduzqosh.
(“Kiprigimga
ilingan
yosh”)
kabilar kuzatildi.
Qo‘shma
shakldagi neologizmlarning
so‘z
yasash qolipi sifatida [ot+ot],
[ot+fe’l],
[fe’l+ot],
[sifat+ot], [umum/xush+ot],
[ot+zoda/bardor/dil] kabilar keladi,
qo‘shma
so‘z
komponentlari sifatida
narsa/shaxs/hayvon/mavhum otlar ishtirok etadi.
4. Juft va takror shakldagi individual-uslubiy neologizmlar. Nafaqat badiiy
adabiyotda, balki adabiy tilning turli uslublarida ham mazkur shakldagi
so‘zlarning
vujudga kelishi sekin kechadi
5. Individual-uslubiy frazeologik neologizmlar. Neologizmlar bilan
bog‘liq
manbalarda
“frazeologik
neologizm”
atamasi ham keng
qo‘llanadi.
Farida
Afro‘z
ijodidan: Jonimni
cho‘qiydi
bir mayl.
(“Har
holda”)
Farida
Afro‘zning
“Ey
dunyo”
she’ridagi
“osmon
uzilib yerga
tushmoq”
iborasi shoir tomonidan
“qayta
ishlangan”
tarzda
qo‘llangan:
Uzilib
ko‘k
yerga tusharmi/ Xiyonat boshlaring yanchilsa.
6. Individual-uslubiy tasviriy ifodalar. Bu kabilarning yuzaga kelishi ijodkorlar
–
shoir va yozuvchilar xizmati bilan
bog‘liq
holda kechadi. Masalan, ayolga nisbatan
ojiza,
mo‘jiza
xilqat kabi parafrazalar
qo‘llanishi
mavjud holat. Ammo Farida
Afro‘z
“Ey
ayol”
misralari bilan boshlanuvchi
she’rida
mazkur parafrazalarga
ko‘nmay,
yangi
tasvirni yaratadi: Ey ayol! Mayliga, bir noming mushtipar
bo‘lsin,
Ey mehr mehvari,
mo‘jiza
xilqat! Kaftingda dunyolar
go‘dakday
kulsin, Sen faqat bor
bo‘lgin,
Yor
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 54 ~
bo‘lgin
faqat!
(“Ayol”)
Shoir boshqa
she’rida
“fikr”ga
ko‘ra
mehvar
so‘zini
qo‘llaydi
va ohorli tasviriy ifoda yaratishga erishadi. Kuzatamiz: Farida
Afro‘z,
fikring tuzat/
Fikr dunyoning mehvari.
(“Maqolnoma
she’r”)
Individual-uslubiy neologizmlarning
ba’zi
hollarda birikma shaklidagi
ko‘rinishi
ham (bir qadoq
og‘riq,
bir yutim hayot va
b.
(F.Afro‘z)
uchraydi.
Xulosa
o‘rnida
aytish mumkinki, Farida
Afro‘z
va Nodira Nazar ijodidagi
individual neologizmlar zamonaviy
o‘zbek
adabiy tilining boyishi, stilistik yuksalishi
va individual poetik uslubning shakllanishiga xizmat qiluvchi vositalardir. Ular orqali
muallif
o‘z
ichki olamini poetik tilga
ko‘chiradi,
adabiyot esa yangilanadi. Mazkur
tadqiqot muallif nutqi neologizmlarini tahlil qilishda lingvopoetik yondashuvning
samaradorligini
ko‘rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati
:
1.Yuldashev M. Badiiy matnning lingvopoetik tadqiqi. DDA.
–
T., 2009.
2.
O‘zbek
tili grammatikasi. 1-tom.
G‘.Abduraxmonov
tahriri ostida.
–
T.: Fan,
1975.
3. Hojiyev A.
O‘zbek
tili
so‘z
yasalishi tizimi.
–
T.:
O‘qituvchi,
2007.
4. Mirzayev I. Lingvistik poetika va uning filologik tahlildagi
o‘rni.
Ilmiy
to‘plam.
–
T.: Universitet, 2002
5. Mirzayev I. Lingvopoetik tahlil
–
ijodiy tafakkur sohibini tayyorlashning
birlamchi omili ekanligi haqida. Ilmiy
to‘plam
3-tom.
–
T.:
O‘zMUnashri,
2006,
6.
Ne’matov
H.
So‘z
yasash qolipi, yasalgan va yasama
so‘z
xususida//
O‘zbek
tili va adabiyoti, 2007, 1-son,
7.Qosimova M.B. Badiiy nutq individualligining lingvistik xususiyatlari
(Tog‘ay
Murod asarlari asosida). NDA.
–
T., 2007.
8. Sayfullayeva R. va b. Hozirgi
o‘zbek
adabiy tili. Darslik.
–
T.: Fan va
texnologiyalar, 2010.
9. Shodmonova D. Abdulla Oripov
she’riyatining
lingvopoetik xususiyatlari
(metaforik hodisalar misolida): Filol. fan. nomz. ...diss.
–
Qarshi, 2019.
