Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 55 ~
O’ZBEK
TILIDA HURMAT KATEGORIYASI VA UNING
O’RGANILISH
TARIXI
Abduraxmonova Irodaxon Shuhratjon qizi
Qo‘qon davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi
2-bosqich talabasi
irodaxonabdurahmonova9@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada
O’zbek
tilida hurmat
ma’nosini
ifodalovchi
vositalarning tuzilishi, vazifasi, semantik xususiyatlari va
qo’llanish
jihatlarining
tahlili hurmat
ma’nosi
lisoniy va nutqiy vositalarga ega
bo’lgan
ijtimoiy-ijobiy
subyektiv
ma’no
ekanligini tadqiq etilgan.
Kalit
so‘zlar:
Kategoriya, grammatik kategoriya, leksik
–
semantik hodisa,
component, kontekstual, adressativ, gonorativ.
Ma’lumki,
grammatikada
so’z
shakli va ularning birikish qonuniyatlari
o’rganiladi.
Demak, grammatika
o’zaro
uzviy
bog’langan
morfologiya va sintaksisdan
tashkil topadi va
so’z
uning tayanch unsuri sanaladi.
Shuningdek,
an’anaviy
tilshunoslikda grammatikaning tayanch unsuri sifatida
kategoriya ham tushuniladi: egalik kategoriyasi,
ko’plik
kategoriyasi, shaxs-son
kategoriyasi, kesimlilik kategoriyasi, modallik kategoriyasi kabi.
Kategoriya muayyan
ma’no
va shakllar tizimidan iborat
bo’lib,
grammatika
tarkibiga kiradi va kengroq tushunchani bildiradi. Chunki, kategoriya keng
ma’noda
fonetik, leksik yoki semantik hodisalar tizimidan ham tashkil topishi mumkin.
Kategoriya tushunchasi murakkab
bo’lib,
boshqa fan sohalarida ham uchraydi.
Shunindek, kategoriyalar mohiyati jihatidan
o’zaro
farqlanadi, ifodalanish usuli, tasvir
vositalariga
ko’ra
bir-biriga
o’xshamaydi.
Masalan, kelishiklar tizimi sof Grammatik
kategoriya sanaladi, unlilar tizimi
–
fonetik,
so’z
yasovchi affikslar tizimi
–
leksik-
grammatik, hurmatlash, sizsirash hodisalari ijtimoiy-lisoniy kategoriya hisoblanadi.
Kishilik jamiyati mavjud ekan, insonlar
o’rtasida
turli xil ijtimoiy munosabatlar
bo’ladi.
Tabiiyki, bu munosabat, shubhasiz, ular tilida
o’z
ifodasini topadi.
O’zbek
tili
ham bundan holi emas. Kishilar
o’rtasidagi
ijobiy munosabatlar turli
ko’rinishlarda
tilning barcha sathlarida
o’z
ifoda shakllariga ega
bo’ladi.
Ishda hurmat kategoriyasining lisoniy-nutqiy xususiyati,
ya’ni
uni ifodalovchi
vositalarning tuzilishi, mazmuni, vazifasi va
qo’llanishi
jihatlari bir tizimda
birlashtirilib, uzvli (komponent), matniy (kontekstual) tahlil usullaridan foydalanilgan
holda tahlil etildi.
Hurmat
ma’nosini
ifodalovchi nolisoniy vositalar deb
tabassum bilan qarshi
olish, yugurib kelib, tikka turib egilib
ta’zim
qilish,
qo’lni
ko’ksiga
qo’yib
salom berish
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 56 ~
kabi hurmat xulqi (odobi)
ko’rinishlari
tushuniladi. Hurmat
ma’nosini
ifodalovchi
lisoniy va nolisoniy vositalar orqali hurmat
ma’nosining
ifodalanish darajasi
qo’llanish
doirasi bir xil
bo’lmaydi
[2;39]. Vositalarning tuzilishi, vazifasi,
ma’no
xususiyatlariga
qarab, ularning hurmat kategoriyasidagi mavqei, hurmatni ifodalash darajasi
aniqlanadi.
O’zbek
tilida hurmat
ma’nosini
ifodalovchi vositalarning tuzilishi, vazifasi,
semantik xususiyatlari va
qo’llanish
jihatlarining tahlili hurmat
ma’nosi
lisoniy va
nutqiy vositalarga ega
bo’lgan
ijtimoiy-ijobiy subyektiv
ma’no
ekanligini
ko’rsatadi.
Til hodisalarining ijtimoiy omil bilan
bog’liqligi
ayrim tilshunos olimlar
tomonidan asoslangan[5;176]. Keyinchalik bu hodisaga rus va o
’
zbek tilshunosligida
ham
e’tibor
berilgan. Ijtimoiy omil deganda eng avvalo suhbatdoshlar
o’rtasidagi
turli
ijtimoiy munosabatlar
ko’zda
tutiladi.
O’zbek
tilida hurmat kategoriyasi ijtimoiy-lisoniy hodisa sifatida mavjud
bo’lib,
o’z
leksik-grammatik vositalariga va ifodalanish usullariga egadir.
Shu
o’rinda
hurmat kategoriyasining
o’rganilish
tarixiga nazar tashlasak,
kategoriyani turlicha tushunish oqibatida
bo’lsa
kerak hurmat
ma’nosi,
sizsirash
hodisasi
ko’pchilik
tillarda alohida kategoriya sifatida
o’rganilmagan;
hurmat
ma’nosini
ifodalovchi vositalari esa boshqa unsurlar (masalan: modallikni ifodalovchi
unsurlar) qatoriga
qo’shib
yuborilgan.
Yapon tilida hurmat kategoriyasi ikki xil ifodalanishi
ta’kidlangan.
Bu haqda
V.M.Alpatovning quyidagi fikrlari ahamiyatlidir:
“Birinchisi
“adressativ”
kategoriya, bunda
so’zlovchining
suhbatdoshga,
ikkinchisi
“gonorativ”
kategoriya
so’zlovchining
suhbatida
so’z
borayotgan
o’zga
shaxsga nisbatan ijobiy munosabatini ifodalaydi. Har qaysi kategoriya
o’z
ifodalanish
shakli va tizimiga ega: adressativ kategoriya shakllari
fe’l,
predikativ sifat va
bog’lama
ko’rinishida;
gonorativ kategoriya esa barcha mustaqil
so’z
turkumlari
ko’rinishida
namoyon
bo’ladi.
Adressativ kategoriyada adressativ va noadressativ, gonorativ
kategoriyada betaraflik va kamtarlik bildiruvchi shakllar
o’zaro
ziddiyat hosil qiladi.
Betaraf shakllar ham hurmat, ham kamtarlik ifodalay oladi. Bu shakllarning maxsus
qo’shimchasi
yo’q”
[1;13].
1944 yil
A.G’ulomov
o’zbek
tilida hurmat
ma’nosi
ifodalanishi haqida
birinchilardan
bo’lib
fikr yuritib, hurmat
ma’nosi
otning
ko’plik
qo’shimchasi
bilan
ifodalanishi haqida batafsil
to’xtalib
o’tgan.
O’tgan
asrning 50-60-yillarida hurmat
ma’nosining
ayrim morfologik vositalar, jumladan egalik affikslari vositasida
ifodalanishi mumkinligi haqida N.K.Dmitriyev, E.V.Sevortyan, A.N.Kononov,
F.Abdullayev, K.Nazarov kabi olimlar ham
o’z
asarlarida
yo’l
-
yo’lakay
to’xtalib
o’tganlar.
A.Hojiyev, S.Usmonov,
R.Qo’g’urov,
Y.Tojiyev, R.Ikromova kabi olimlar
esa hurmat
ma’nosini
ifodalovchi ayrim sintetik vositalarni modal
ma’no
ifodalovchi
vositalar qatorida sanab,
“modal
forma”,
“subyektiv
baho formasi,
“kichraytirish
-
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 57 ~
erkalash
vositalari”
kabi atamalar bilan atashgan.
to’g’rirog’i,
hurmatni ifodalovchi
morfologik vositalarni boshqa kategoriya vositalari bilan qorishiq holda
o’rganishgan.
1973-yilda Sh.Rahmatullayev
o’zbek
tilshunosligiga
“hurmat
formasi”
tushunchasini kiritdi: hurmat ifodalovchi
–
lar affiksining
ko’plik
bildiruvchi
–
lar
affiksidan farqlanishini
ta’kidlab
ko’rsatdi[3;28
-30]. Sh.Rahmatullayev fikricha, -lar
omonim
qo’shimcha
sanaladi, lekin omonim
qo’shimchalarning
umumiyligi (modal
ma’no
ekanligi)ga emas, balki ular
o’rtasidagi
grammatik farqqa asoslanadi. Buni
quyidagicha oddiy tasvirlash mumkin:
-lar I. Kitoblarim
–
bunda aynan
ko’plik,
hurmatga betaraflik mavjud.
-lar II. Otamlar
–
bunda III shaxs birlikka aynan hurmat,
ko’plikka
betaraflik
mavjud.
Hurmatning
ma’no
xususiyati esa boshqa kesimlilik
ma’nolari
–
shaxs, son,
zamon, mayllardan farq qilishi
ko’rsatiladi:
hurmat II va III shaxs shakllari uchun
mushtarak hisoblanadi. Otangiz (otanglar)
–
otaga hurmat, akangiz (akanglar)
–
akaga
hurmat; onalari 90 bahorni
ko’ribdilar
–
onaga hurmat; buvimlar keldilar
–
buviga
hurmat (III shaxs birlikka hurmat) buvilarim kelishdi
–
III shaxs
ko’plik
–
“2
ta buvi
kelgan”.
Hurmat kategoriyasi vositalarining
qo’llanishida
ijtimoiy omil muhim rol
o’ynaydi.
Ijtimoiy omilning asosiy belgisi nutq jarayoni, imkoniyati, sharoiti, vaziyati
va vaqti kabilardir.
Keyingi yillarda
o’zbek
tilshunosligida hurmat
ma’nosi
–
kategoriya,
ya’ni
kategoriya hosil qiluvchi
ma’no
deb qaralmoqda. 1990-yilda
G’.Zikrillayev
tomonidan
hurmat dastlab
fe’lga
xos kategoriya sifatida
o’rganilib,
uning semantik-funksional
xususiyati,
ya’ni
mazmuni,
qo’llanishi
va yasalishi tahlil qilinadi.
G’.Zikrillayev
“II
va
III shaxsda subyektning kommunikativ roli hamda miqdorini
ko’rsatuvchi
qo’shimcha
ayni paytda hurmat
ma’nosini
ifodalash uchun ham xizmat qiladi. SHu paytgacha
hurmat kategoriyasi ajratilmaganidan ular shaxs-son
qo’shimchasi
leb kelinar
edi”
deb
ta’kidlaydi
[4;111]. Ammo
G’.Zikrillayev
hurmat
ma’nosini
faqatgina
fe’llarga
xos
shaxs, son kategoriyalari doirasida
o’rganish
bilan cheklangan.
1991-yilda hurmat
ma’nosining
olmoshlar doirasida ifodalanish xususiyatlari
haqida B.Yusupov
o’zining
“Местоимение
в
староузбекском
литературном
языке”
(XV-XVI
вв.
) monografiyasida qimmatli fikrlarni bayon etadi. Bundan
tashqari, hurmat semasining olmoshlar bilan
bog’liq
jihatlari haqida 1969-yilda
K.YE.Maytinskaya turli tizimdagi tillarda olmoshning
qo’llanishi
haqida fikr
bildirgan. 1980-yilda M.S.Uzina esa fors tilida ayrim olmoshlarning hurmat ifodalashi
haqida
to’xtalgan.
2003-yilda yozilgan D.Hakimovning
“Siz
vas en olmoshlarining
leksik-semantik
xususiyatlari”
maqolasi
o’zbek
tilida hurmat
ma’nosining
olmoshlar
vositasida ifodalanishi haqidagi mavjud fikrlarni
to’ldiradi.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 58 ~
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO
‘
YXATI:
1.
Алпатов
В.М.
Категория
вежливости
в
современном
японском
языке.
–М.:
Наукаб
1973.
–С.13.
2.
Hojiyeva H. O
’
zbek tilida hurmat maydoni va uning lisoniy-nutqiy
xususiyati: Filol.fanl.nomz
…
diss.
–
Samarqand, 2001.
–
B.39.
3.
Rahmatullayev SH. Hurmat formasi //
O’zbek
tili va adabiyoti.
–
T., 1973.
№
-1.-B.28-30.
4.
Zikrillayev
G’.
Fe’lning
shaxs, son va hurmat kategoriyasi sistemasi.
–
T.:
Fan, 1990.
–
B.111
5.
Швейцер
А.Д.
Современная
социолингвистика.
Теория,
проблемы,
методы.
–
М.:
Наука,
1976.
–С.176.
