Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 59 ~
SUNʼIY INTELLEKT ASARLARI UCHUN HUQUQIY HIMOYA
INNOVATSIYALARI VA NORMATIV-HUQUQIY BAZANI
TAKOMILLASHTIRISH ISTIQBOLLARI
Shomurodov Sanjar Ilhomovich
Toshkent davlat yuridik universiteti magistranti
greatsanjar@gmail.com
Annotatsiya:
Sunʼiy intellekt (SI) tomonidan yaratilayotgan mahsulotlar hajmi
va murakkabligi ortib borayotgani anʼanaviy mualliflik huquqi modelining
yetishmovchiligini yuzaga chiqarmoqda. Mazkur maqola SI mahsulotlari uchun
innovatsion huquqiy himoya yondashuvlarini tahlil qiladi hamda Integratsiyalashgan
shartli huquqiy himoya (IShHH) modelini taklif etadi. Yangi model inson ijodi va SI
mahsulotlari oʻrtasida muvozanatni taʼminlash, Oʻzbekiston va xalqaro tajribalarni
uygʻunlashtirish imkonini beradi.
Kalit soʻzlar:
Sunʼiy intellekt, mualliflik huquqi, SI mahsulotlari, huquqiy
himoya, vakil-
inson modeli, “datasets”, yaratuvchilik boshqaruvi, IShHH modeli,
shartli huquqiy maqom, Oʻzbekiston qonunchiligi, xalqaro standartlar, intellektual
mulk huquqi.
Kirish.
So
ʻ
nggi yillarda sun
ʼ
iy intellekt (SI) texnologiyalarining jadal rivojlanishi
natijasida inson ishtirokisiz yoki minimal inson aralashuvida yaratilayotgan
mahsulotlar va asarlar hajmi misli ko
ʻ
rilmagan darajada ortib bormoqda. San
ʼ
at,
adabiyot, dizayn va boshqa kreativ sohalarda SI tizimlari tomonidan yaratilgan
kontentlarning xilma-xilligi hamda texnik murakkabligi ko
ʻ
plab yangi huquqiy
savollarni yuzaga chiqaryapti.
J.C. Ginsburg “Bu holat mavjud mualliflik huquqi
tizimining imkoniyatlarini sinovdan oʻtkazmoqda, chunki anʼanaviy yondashuvlarda
asosan insonning ongli ijodiy ishtiroki asosiy mezon sifatida koʻriladi”, deydi [1; B.
8]. Bugungi huquqiy tizimlar inson yaratuvchiligiga tayanadi va inson ijodi natijasida
vujudga kelgan mahsulotlargina mualliflik huquqi doirasida huquqiy himoya ostiga
olinadi. Biroq SI tomonidan yaratilayotgan mahsulotlar
—
rasm, matn, musiqiy asarlar,
grafikalar va boshqa kontentlar
—
inson aralashuvi minimal yoki umuman boʻlmagan
holatlarda ham yaratilyapti. Natijada, bu mahsulotlarning huquqiy maqomi, mualliflik
huquqi doirasidagi himoyasi va undan kelib chiqadigan mulkiy hamda nomulkiy
huquqlarning taqsimlanishi murakkab muammoga aylangan [3; B. 511].
Xalqaro va milliy darajada SI mahsulotlarining huquqiy maqomini belgilash va
ularni tartibga solishga oid muammolar tobora dolzarb tus olgan. Ayrim
mamlakatlarda, masalan AQShda, SI mahsulotlariga nisbatan faqat inson tomonidan
qoʻshilgan ijodiy hissa himoya qilinishi belgilangan boʻlsa, boshqa yurisdiksiyalarda
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 60 ~
bu masala hali toʻliq yechimini topmagan [4; B. 5]. Yevropa Ittifoqining amaldagi
normativ-
huquqiy bazasi, xususan “Database Directive” kabi hujjatlar zamonaviy SI
mahsulotlarining oʻziga xos xususiyatlarini toʻliq qamrab olmaydi [6; B. 4].
Mazkur maqolaning asosiy maqsadi
—
SI mahsulotlari uchun samarali va adolatli
huquqiy himoya mexanizmlarini tahlil qilish hamda innovatsion yechim sifatida
Integratsiyalashgan shartli huquqiy himoya (IShHH) modelini ishlab chiqishdan iborat.
Taklif etilayotgan model orqali SI mahsulotlari inson aralashuvi darajasiga qarab
farqlangan shartli huquqiy maqom ostiga olinishi mumkin.
Uslubiyat.
Mazkur tadqiqot zamonaviy huquqiy muammolarni chuqur tahlil
qilishga qaratilgan boʻlib, asosan kompleks yondashuv asosida amalga oshirildi.
Dastlab, normativ-huquqiy hujjatlar tahlil qilindi. Xususan, AQSh, Yevropa Ittifoqi,
Yaponiya va Oʻzbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligi, hamda soʻnggi
yillarda eʼlon qilingan rasmiy tavsiyalar oʻrganildi. Jumladan, AQSh Mualliflik huquqi
idorasi tomonidan ishlab chiqilgan sunʼiy intellekt mahsulotlariga oid rasmiy
koʻrsatmalar [4; B. 5], Yaponiyaning 2022
-yi
ldagi “Intellectual Property Strategic
Program” hujjati [5], shuningdek, Oʻzbekistonda qabul qilinayotgan yangi qonun
loyihalari tahlil qilindi.
Tadqiqotning yana bir muhim metodologik jihati huquqiy-nazariy yondashuv
hisoblanadi. Bunda SI mahsulotlarining huquqiy maqomini belgilashga oid uchta
asosiy model
—
“Yordamchi ijodkorlik” (Assisted Creativity), “Avtonom ijodkorlik”
(Autonomous Creativity)
va “Tartibga solinmagan ijodkorlik” (Unregulated
Creativity) konseptlari asosida huquqiy mezonlar va himoya mexanizmlarining
samaradorligi tahlil qilindi [1; B. 8; 2; B. 7].
Shuningdek, tadqiqotda SI faoliyatining asosi hisoblangan maʼlumotlar bazalari
—
“datasets” tushunchasi va ularning huquqiy maqomi alohida oʻrganildi. Bu borada
Yevropa Ittifoqining “Database Directive” normalari [6; B. 4], shuningdek, T.
Skassaning “datasets” ustidan nazorat va boshqaruvni kuchaytirishga doir ilmiy
takliflari asos qilib olindi [7; B. 137]. Oʻzbekiston Respublikasining “Shaxsga doir
maʼlumotlar toʻgʻrisida”gi qonunining 27
-1-moddasi va milliy maxfiylik talablariga
alohida eʼtibor qaratildi.
Amaliy tajriba sifatida esa sunʼiy intellekt mahsulotlariga oid global voqealar,
milliy qonunchilikdagi tendensiyalar va xalqaro huquqiy hamjamiyatda
shakllanayotgan innovatsion yondashuvlar oʻrganildi. Jumladan, “Leonardo AI”,
“DALL
-
E 3”, “Midjourney” kabi ilgʻor SI tizimlari asosida yaratilgan asarlarning
huquqiy maqomi va ularni tartibga solishga oid xalqaro bahs-munozaralar misol
tariqasida tahlil qilindi. Shu orqali tadqiqot anʼanaviy yondashuvlarning cheklangan
imkoniyatlarini aniqlash hamda yangicha
—
Integratsiyalashgan shartli huquqiy
himoya (IShHH) modelining zaruratini asoslash imkonini berdi.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 61 ~
Natijalar.
Olib borilgan tahlillar natijasida amaldagi huquqiy tizimlar sunʼiy
intellekt (SI) mahsulotlarini toʻliq qamrab olmayotgani aniqlandi. Anʼanaviy mualliflik
huquqi modeli insonning shaxsiy ijodiy ishtirokini asosiy shart sifatida belgilaydi [1;
B. 8]. Biro
q SI tomonidan yaratilayotgan mahsulotlar koʻpincha inson aralashuvining
minimal yoki butunlay yoʻqligi sharoitida yuzaga kelmoqda, bu esa mavjud huquqiy
mexanizmlarning yetarli emasligini koʻrsatmoqda. AQSh va Yevropa Ittifoqidagi
amaliyotlar buning yaqqol isbotidir. Jumladan, AQSh Mualliflik huquqi idorasi SI
mahsulotlari inson ijodi bilan birgalikda yaratilgan taqdirdagina huquqiy himoya ostiga
olinishi mumkinligini belgilagan [4; B. 5]. “Zarya of the Dawn” ishida SI yordamida
yaratilgan qismlar huquqiy himoyadan mosuvo qilingan, faqat inson tomonidan qayta
ishlangan qismlar muhofaza ostiga olingan [4; B. 5]. E.Rosatining aytganidek,
Yevropa Ittifoqida esa “authorʼs own intellectual creation” talabi asosida SI
mahsulotlari aksariyat hollarda mualliflik huquqi bilan himoyalanmaydi [6; B. 4].
Shu sharoitda vakil-inson (agent-muallif) modeli dolzarblik kasb etmoqda. Daria
Kim tomonidan ishlab chiqilgan ushbu yondashuv SI mahsulotlarini inson vakili
nomidan roʻyxatdan oʻtkazish va huquqiy himoya ostiga olish imkonini beradi [3; B.
511]. Bu model SI mahsulotlarining huquqiy maqomini mustahkamlash uchun muhim
hisoblanadi.
Oʻzbekistonda ham SI sohasidagi huquqiy boʻshliqlarni bartaraf etish yoʻlida
muhim qadamlar tashlanmoqda. 2024-yil 15-
aprel kuni birinchi oʻqishda qabul
qilingan “Sunʼiy intellektni qoʻllash orqali yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga
solishga doir” qonun loyihasi milliy huquqiy tizimni takomillashtirish yoʻlidagi ilk
tashabbusdir. Bundan tashqari, “Shaxsga doir maʼlumotlar toʻgʻrisida”gi qonunining
27-1-
moddasi “datasets” tarkibidagi shaxsiy maʼlumotlarni himoya qilish uchun
muhim normativ asos yaratmoqda [9].
Shunga qaramay, “datasets”larga oid huquqiy boʻshliqlar mavjudligi saqlanib
qolmoqda. Yevropa Ittifoqining “Database Directive” hujjati [6; B. 4] va T. Skassaning
“data stewardship” modeli [7; B. 137] bu sohada qisman yechim taklif qilgan boʻlsa
-
da, ular S
I mahsulotlarining zamonaviy xususiyatlarini toʻliq hisobga olmaydi.
Oʻzbekiston qonunchiligida esa “datasets”larning huquqiy maqomi, boshqaruv va
egalik masalalari hali ham yetarlicha tartibga solinmagan. Ushbu natijalar SI
mahsulotlari va “datasets”lar u
stidan zamonaviy, moslashuvchan va differensial
yondashuvlarni ishlab chiqish zarurligini koʻrsatmoqda.
Muhokama.
Olib borilgan tahlillar shuni koʻrsatdiki, sunʼiy intellekt
mahsulotlari uchun mavjud huquqiy yondashuvlar amaliyotda yetarlicha samarali
emas. Xususan, anʼanaviy mualliflik huquqi modeli insonning shaxsiy ijodiy
ishtirokini asosiy talab sifatida belgilaydi [1; B. 8]. Shunga qaramasdan, SI tomonidan
yaratilayotgan koʻplab mahsulotlar inson aralashuvining minimal darajasida yuzaga
kelayotgani uchun, ular mualliflik huquqi doirasidan tashqarida qolmoqda. Bu esa,
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 62 ~
zamonaviy texnologik taraqqiyot sharoitida mavjud huquqiy mexanizmlarning
cheklanganligini yaqqol namoyon etadi.
Yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun innovatsion yondashuvlar zarur.
Avvalo, vakil-
inson modeli SI mahsulotlari uchun huquqiy himoya taʼminlash borasida
muhim konsepsiya hisoblanadi [3; B. 512]. Mazkur model doirasida SI mahsulotlari
inson vakili
nomidan roʻyxatdan oʻtkaziladi va muhofaza qilinadi. Shu bilan birga,
“datasets”larga oid boshqaruv va egalik masalalarini hal qilish uchun “data
stewardship” modeli taklif etiladi [7; B. 141]. Bu yondashuv maʼlumotlar ustidan
maxsus nazoratni kuchaytiris
h va shaxsiy maʼlumotlarni himoya qilish imkonini
beradi. Bundan tashqari, SI mahsulotlari uchun shartli huquqiy maqom belgilash SI
faoliyatini ragʻbatlantirgan holda, inson huquqlarini ham ishonchli himoya qilish
imkonini yaratadi.
Mazkur maqolada taklif etilayotgan Integratsiyalashgan shartli huquqiy himoya
(IShHH) modeli aynan ushbu ehtiyojlardan kelib chiqadi. Ushbu model asosida SI
mahsulotlari yordamchi, yarim-
avtonom va toʻliq avtonom shakllarga ajratiladi.
Yordamchi mahsulotla
r uchun inson toʻliq mualliflik huquqiga ega boʻladi, chunki bu
holatda inson ijodi yetakchi rol oʻynaydi. Yarim
-avtonom mahsulotlar uchun esa
cheklangan mulkiy huquqlar nazarda tutiladi. Toʻliq avtonom mahsulotlar maxsus
“sunʼiy yaratuvchilik huquqi” osti
da himoya qilinadi, bunda inson ishtiroki minimal
boʻlsa
-da, mahsulotning huquqiy maqomi aniqlanadi.
IShHH modelining yana bir muhim elementi
—
har bir SI mahsuloti uchun ijodiy
kurator tayinlanishi hisoblanadi. Kurator SI mahsulotlari ustidan nazoratni amalga
oshiradi, ularni roʻyxatdan oʻtkazadi, huquqiy muhofaza choralari koʻradi va SI
mahsulotidan foydalanish shartnomalarini tuzadi. Bu orqali SI mahsulotlari ustidan
inson nazorati saqlanadi va huquqiy, iqtisodiy hamda moliyaviy oqibatlar boshqariladi.
Mazkur yondashuv milliy va xalqaro tajribani uygʻunlashtiradi. Xususan, AQSh va
Yevropa Ittifoqida ishlab chiqilayotgan normativ-huquqiy hujjatlar, vakil-inson modeli
hamda “datasets”ga oid boshqaruv mexanizmlari IShHH modeli bilan mushtaraklik
kasb etadi [4; B. 5; 6; B. 4; 7; B. 137]. Oʻzbekiston Respublikasining “Shaxsga doir
maʼlumotlar toʻgʻrisida”gi q
onunining 27-1-
moddasi esa “datasets” tarkibidagi shaxsiy
maʼlumotlarni himoya qilishda muhim vosita boʻlib xizmat qiladi.
Shu bilan birga, SI mahsulotlariga oid huquqiy mexanizmlarni
takomillashtirishda muayyan xatarlar ham mavjud. Avvalo, SI mahsulotlari mustaqil
ravishda huquqiy himoya ostiga olinishi natijasida intellektual mulk bozorida haddan
tashqari koʻpayish, huquqiy
monopoliyalar kuchayishi va inson ijodining axloqiy
qadriyatlari soya ostida qolish ehtimoli mavjud. Bu haqida S.S.Bazarov “Sunʼiy
intellekt sohasidagi mahsulotlar va ularga bogʻliq zamonaviy texnologiyalar (aqlli
shahar, smart-kontrakt, raqamli iqtisod, blokcheyn va h.k.) ishlab chiqarilishi
barobarida yuzaga kelayotgan chaqiriqlar, munosabatlar anʼanaviy huquq normalari va
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 63 ~
institutlarini toʻliq qayta koʻrib chiqish zaruratini vujudga keltirmoqda”, deb yozadi [2;
B. 7]. Bundan tashqari, “datasets” ustidan nazorat yetarlicha kuchli boʻlmaganda,
shaxsiy maʼlumotlar va tijorat sirlari tarqalishi mumkin. Shu sababli, IShHH modeli
ni
joriy etishda aniq ehtiyot choralar koʻrish, inson nazoratini kuchaytirish va axloqiy
-
ijtimoiy muvozanatni saqlash talab etiladi. Umuman olganda, IShHH modeli sunʼiy
intellekt faoliyati va inson huquqlari oʻrtasida huquqiy muvozanatni taʼminlashga
xizmat qilishi mumkin. Bu esa, milliy va xalqaro miqyosda zamonaviy
texnologiyalarni huquqiy tartibga solishda dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Xulosa.
Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, anʼanaviy huquqiy tizimlar sunʼiy
intellekt mahsulotlari uchun yetarli huquqiy himoya taʼminlash imkoniyatiga ega
emas. Amaldagi mualliflik huquqi modeli insonning shaxsiy ijodiy ishtirokini asosiy
shart sifatida talqin qiladi, holbuki, zamonaviy SI mahsulotlari inson aralashuvining
minimal yoki butunlay yoʻqligi sharoitida ham yaratilmoqda. Bu esa mavjud huquqiy
mexanizmlarning
yetishmasligini
ochiq
koʻrsatmoqda.
Taklif
etilgan
Integratsiyalashgan shartli huquqiy himoya (IShHH) modeli mazkur muammolarni
bartaraf etish va zamonaviy texnologik taraqqiyot hamda inson huquqlari oʻrtasida
huquqiy muvozanatni taʼminlash imkonini beradi. Mazkur model yordamida SI
mahsulotlari inson ishtiroki darajasiga qarab farqlanadi va har bir toifa mahsulot uchun
mos huquqiy maqom belgilanadi. Shuningdek, vakillik va kuratorlik instituti orqali SI
mahsulotlari ustidan inson nazorati va huquqiy javobgarlik mexanizmlari
kuchaytiriladi. Oʻzbekiston uchun ushbu modelni joriy qilish mil
liy huquqiy bazani
takomillashtirish yoʻlida muhim qadam boʻlishi mumkin. Xususan, quyidagi normativ
-
huquqiy takliflarni amalga oshirish maqsadga muvofiq:
•
Fuqarolik kodeksiga “Sunʼiy intellekt mahsulotlarining shartli huquqiy
maqomi” haqidagi yangi modda kiritish;
•
Maxsus “Sunʼiy intellekt tomonidan yaratilgan asarlar reyestri”ni tashkil etish;
•
SI mahsulotlari uchun vakillik va ijodiy kuratorlik institutini joriy etish;
•
“Datasets” tarkibidagi shaxsiy maʼlumotlarni muhofaza qilish mexanizmlarini
kuchaytirish.
Bundan tashqari, Oʻzbekiston xalqaro huquqiy tendensiyalarni inobatga olgan
holda, WIPO va Yevropa Ittifoqi tomonidan ishlab chiqilayotgan normativ-huquqiy
hujjatlar asosida oʻz qonunchiligini moslashtirishi zarur. Ayniqsa, “data stewardship”
modeli va vakil-
inson instituti orqali huquqiy innovatsiyalarni ragʻbatlantirish SI
mahsulotlari bozorini huquqiy jihatdan barqarorlashtirishga xizmat qiladi. Shunday
qilib, IShHH modeli zamonaviy SI mahsulotlariga huquqiy maqom berish, texnologik
taraqqiyot va inson h
uquqlari oʻrtasida muvozanat yaratish, hamda milliy va xalqaro
tajribalarni uygʻunlashtirish uchun kompleks yondashuv sifatida tavsiya etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
9(67)
~ 64 ~
1. Ginsburg J.C. People Not Machines: Authorship and the Work Made by AI //
Columbia Journal of Law & the Arts.
–
2023.
–
Vol. 46.
–
8 b.
2. Bozarov S.S. Sunʼiy intellekt doirasida huquqiy javobgarlik: yuridik fanlar
doktori (DSc) dissertatsiyasi avtoreferati.
–
Toshkent, 2023.
–
7 b.
3. Kim D. Human Agents and AI-Generated Works: A New Model for Copyright
Protection // Journal of Intellectual Property Law and Practice.
–
2022.
–
Vol. 17.
–
No. 7.
–
511 b.
4. U.S. Copyright Office. Registration Guidance for Works Containing AI-
Generated Material.
–
Washington, 2023.
–
5 b.
5. Japan Intellectual Property Association. Intellectual Property Strategic Program
2022.
–
Tokyo: JIPA, 2022.
6. Rosati E. The Database Directive: Past, Present and Future // European
Intellectual Property Review.
–
2019.
–
Vol. 41.
–
No. 1.
–
4 b.
7. Scassa T. Data Stewardship: New Roles for Data Governance // International
Data Privacy Law.
–
2022.
–
Vol. 12.
–
No. 2.
–
137 b.
8. Oʻzbekiston Respublikasining “Shaxsga doir maʼlumotlar toʻgʻrisida”gi
qonuni.
9.
15.04.2025.
Oliy
Majlis
Qonunchilik
palatasi
majlisi:
https://t.me/qonunchilikpalatasi/27402
