Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish masalalari
”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
95
SOCIAL DANGER OF LATENT CRIMES
Odilov Asadbek
student of the Special branch of TSUL
Scientific adviser:
Yusupdzhanova Gulnoza Ilxomovna
Lecturer of the Department
“
Prevention of Offenses and Ensuring Public
Safety
”
of the Specialized Branch of TSUL
Е
-mail: gyusupdjanova@mail.ru
Annotation:
The article examines the formation of the concept of latent
crimes, studies the types and classification of latent crimes. The views and
opinions of various scientists on the classification of latent crimes into
categories and types are discussed. The statistics of latent crime are analyzed.
Key words:
latent crimes, latent, causes of occurrence, types of latent
crimes, classification of latent crimes
ОБЩЕСТВЕННАЯ
ОПАСНОСТЬ
ЛАТЕНТНЫХ
ПРЕСТУПЛЕНИЙ
Одилов
Асадбек
Аваз
Угли
студент
3-
курса
Специализированного
филиала
ТГЮУ
Научный
руководитель:
Юсупджанова
Гульноза
Ильхомовна
,
преподователь
кафедры
«Профилактика
правонарушений
и
обеспечения
общественной
безопасности»
Специализированного
филиала
ТГЮУ
Е
-mail: gyusupdjanova@mail.ru
Аннотация
:
В
статье
исследуется
формирование
понятия
латентных
преступлений,
изучены
виды
и
классификация
латентных
преступлений.
Обсуждаются
взгляды
и
мнения
различных
ученых
о
классификации
латентных
преступлений
на
категории
и
виды.
Проанализирована
статистика
латентной
преступности.
Ключевые
слова:
латент,
латентные
преступления,
причины
возникновения,
виды
латентных
преступлений,
классификация
латентных
преступлений
.
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish
masalalari”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
96
LATENT
–
YASHIRIN JINOYATCHILIKNING
JAMIYATGA HAVFI
Odilov Asadbek
о‘g‘li
,
TDYU Ixtisoslashtirilgan filiali 3-kurs talabasi.
Ilmiy rahbar:
Yusupdjanova Gulnoza Ilxomovna,
TDYU Ixtisoslashtirilgan filiali
“Huquqbuzarliklar
profilaktikasi va jamoat
havfsizligini
ta’minlash”
kafedrasi
o’qituvchisi
Е
-mail: gyusupdjanova@mail.ru
Аnnotatsiya
:
“
Latent
”
tushunchasi yuridik fanga jinoyatchilikni barcha
ko'rinishlarini sinchkovlik bilan o'rganish davrida kirib kelgan bo'lib, bu
tushuncha jinoyatning haqiqatda sodir bo'lgan, ammo turli sabablarga ko'ra
yashirin bo'lib
qоlgаn
qismini belgilashda qo'llanilgan.
Yиridik
adabiyotlarda
lаteпt
jinoyatlarning turli
хil
talqinlari mavjud bo'lsada,
аksariyat
hollarda
lаtепt
jinoyatlarning umumiy tushunchasiga uning
аsоsiy,
zaruriy belgisi
sifatida noma'lum (yashirin) jihati mavjudligi
оlinadi.
Maqolada latent
jinoyatlar tushunchasining shakllanishi, latent jinoyatlarning turlari va
tasniflanri o'rganilgan.
Kalit so
‘
zlar:
latent, latent jinoyatchilik, yashirin jinoyatlarni tasniflash,
latent jinoyatchilik sabablari va oqibatlari, latent jinoyatchilikni oldini olish.
So'nggi yillarda mamlakatimizda huquqbuzarliklar profilaktikasi va
jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasida salmoqli ishlar amalga
oshirilmoqda. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning samarali mehnati
va aholi huquqiy madaniyatining oshishi tufayli umumiy jinoyatchilikning
kamayishi kuzatilmoqda. Shu bilan bir qatorda, jamiyat uchun xavfli bo'lgan
latent (yashirin) jinoyatlarning turi va tasnifiy xususiyatlarida bir oz
bo'lsada o'zgarishlar yuz bermoqda. Lotin tilidan tarjima qilinganda
«latent»
(latens, latentis) yashirin, ko'rinmas, tashqi ko'rinishga ega emas degan
ma'noni bildiradi. Ushbu atama ijtimoiy xayotni turli sohalarida yashirin,
noma'lum va ko'rinmas hodisa va jarayonlarni ifodalashda keng qo'llaniladi.
O'zbekiston yuridik ensiklopediyasida latent jinoyatchilik, qonunga
binoan, sodir etilgan jinoyatlarni tergov qilish yoki ko'rib chiqish huquqi
berilgan organlardan yashirilgan, ushbu organlar aniqlamagan va jinoiy
jazoga tortilishi kerak bo'lgan qilmishlar ro'yxatida aks etmagan, ya'ni qayd
etilmagan jinoyatlar tushuniladi [1].
Yuridik adabiyotlarda latent jinoyatlarning turli xil talqinlari mavjud
bo'lsada, aksariyat hollarda latent jinoyatlarning umumiy tushunchasiga
uning asosiy, zaruriy belgisi sifatida noma'lum (yashirin) jihati mavjudligi
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish masalalari
”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
97
olinadi. Adabiyotlarda latent jinoyatlarni ifodalashda turli xil atamalar
qo'llaniladi:
«latent
jinoyat»,
«latent
jinoyatchilik»,
«yashirin
jinoyat»,
«noma'lum
jinoyat»,
«shubhali
(qorong'i)
sonlar»,
«shubhali
atama»
va
boshqalar [2].
Kriminologiya fanida yashirin, ya'ni latent jinoyatlar deyilganda,
jinoyatga dahldor ishlarni qonun asosida ko'rib chiqishga va tergov
harakatlarini yuritishga vakolatli davlat organlariga xabar kelmagan yoki
tegishlicha axborot-hisob yuritish ro'yxatidan o'tmagan jinoyatlarni
tushunish e'tirof etiladi.
So‘nggi
yillarda ushbu salbiy hodisaning barqaror global
o‘sishi
fonida
jinoyatchilikning qayd etilgan qismi kamayishiga erishildi. Bu
mamlakatimizda yashirin jinoyatchilik haqiqiy jinoyatlarning aksariyat
qismini egallashiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, yashirin
jinoyatchilik qanchalik
ko‘p
bo‘lsa,
aholini huquqni muhofaza qilish
organlari tomonidan jinoyatlardan himoya qilish darajasi past
bo‘ladi
va
jinoyatchilikning
o‘zini
-
o‘zi
boshqarish darajasi shunchalik yuqori
bo‘l
adi.
Jinoyatchilikning
ko‘payishiga
yordam beradigan eng yaxshi taraf bu
jazosizlikdir. Jinoyatchilarga jinoyatchilikning salbiy
o‘zgarishiga
ta’sir
qiladigan jiddiy va
og‘ir
jinoyatlar sodir etish imkonini beradi. Shu bilan
birga, alohida jinoyat turlarining latentligi ularning umumiy sonining 90
foizidan (ekologik jinoyatchilik, kompyuter, korrupsion jinoyatchilik,
maishiy
zo‘ravonlik,
iqtisodiy, tashkiliy va boshqa turdagi) jinoyatchilikning
haqiqiy tasvirini buzishi mumkin.
Yashirin jinoyatlarni
o‘rgani
sh
bo‘yicha
xorijiy va mahalliy tajribani,
shuningdek, jahon tendentsiyalarini
o‘rganish
orqali jinoyatchilikning yillik
o‘sishi
bu jinoyatchilikning 5-7% latentligi haqida xulosa chiqarish imkonini
beradi va bu har yili qayd etilgan arizalar hamda sodir etilgan jinoyatlar
to‘g‘risidagi
xabarlar soniga qarab belgilanadi. Shu bilan birga, jinoyat
belgilarini
o‘z
ichiga olmaydigan
yolg‘on
xabarlar soni huquqni muhofaza
qilish organlariga xabar qilinmagan jinoyatlar soni bilan tartibga solinadi.
Ushbu jihatlarni bir qator ilmiy va ijtimoiy usullardan foydalangan holda
amalga oshirish mumkin.
Ya’ni:
qiyosiy, statistik, aholini
so‘rov
qilish usuli,
ekspert tekshiruvi, hujjatlarni
o‘rganish
va yashirin jinoyatlarni tahlil qilish
va baholash uchun tavsiya etilgan boshqa usullar orqali [3].
Ayrim jinoyatlarning latentligini tahlil qilish va baholash uchun uning
eng latent turlari tanlangan: maishiy
zo‘ravonlik,
iqtisodiy, uyushgan,
korrupsion, ekologik, giyohvandlik va kompyuter, natijada jinoyatchilikning
har bir turi uchun umumiy va
o‘ziga
xos
bo‘lgan
latentlik usullarini
qo‘llash
imkoniyatlari
ko‘rsatildi.
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish
masalalari”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
98
Yashirin jinoyatlarni tasniflashning asosiy mezonlari quyidagilardan
iborat: 1) yashirin jinoyatni shakllantirish mexanizmi; 2) ayrim
jinoyatlarning latentligi darajasi; 3) ayrim jinoyatlarning latentlik sabablari;
4) jinoyatlarning ravshanligi darajasi; 5) muayyan shaxslar doirasiga
(masalan, guvohlar, jabrlanganlar, huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlari) jinoyatlar
to‘g‘risida
xabardorlik;
Yashirin jinoyatchilik haqiqiy jinoyatchilikning ajralmas qismidir,
shuning uchun u ommaviy, nohaqlik, tarixiy
o‘zgaruvchanlik
kabi
ko‘plab
asosiy xususiyatlarga ega, shu bilan birga, yashirin jinoyatchilik huquqni
muhofaza qilish organlariga
noma’lum
bo‘lganligi
yoki aniq natijalarga olib
kelmasligi sababli
ro‘yxatga
olish va hisobga olish doirasidan tashqarida
qolmoqda, biroq tegishli xatti-harakatlar qonun bilan asoslangan. Shu
asosda, yashirin jinoyatni jinoyatchilikning tarixiy jihatdan
o‘zgaruvchan
xususiyati sifatida aniqlash mumkin [4].
Yashirin jinoyatchilik nisbatan mustaqillik,
o‘z
sifat va miqdoriy
xususiyatlari va
ro‘yxatdan
o‘tgan
jinoyatlardan jiddiy farq qiladi. Avvalo,
ularning tendentsiyalari
(yo‘nalishlari)
qarama-qarshidir. Odatda,
jinoyatchilikning qayd etilgan qismini qisqartirish uning yashirin qismining
o‘sishi
bilan birga keladi.
Jinoyatchilikning latentligining sabablari va oqibatlari, asosan, uni
ko‘rib
chiqish darajasiga
bog‘liq.
Shu bilan birga, barcha jinoyatlarning
umumiy sabablari va oqibatlari, uning turlaridan biri va
o‘ziga
xosligi faqat
muayyan jinoyat turlariga xos hisoblanadi. Birinchidan, aholining huquqiy
ongi darajasi, huquqni muhofaza qilish faoliyatiga
bo‘lgan
munosabati,
jinoyatlarning tabiati, ularning
zo‘ravonligi
va ijtimoiy xavf darajasi va
jinoyatchilikning latentligining sabablari uchta toifaga
bo‘linadi
umumiy
sabablar, yashirin jinoyatlarning sabablari va boshqa sabablar. Bundan
tashqari, ushbu guruhlardagi sabablarning ichki qismini obyektiv va
subyektning irodasidan mustaqil va subyektiv deb hisoblash kerak, buning
sababi harakat yoki harakatsizlikda ifodalangan shaxsning irodasidir.
Jinoyatchilikning latentliginig eng xavfli oqibatlari quyidagilardan
iborat:
1) jinoyatchilikning latentligi jinoyatni yetarli darajada kriminologik
baholashga imkon bermaydi va shuning uchun unga qarshi kurashish uchun
sa’y
-harakatlarni tashkil qiladi va jamlaydi uning haqiqiy holatiga mos
keladi;
2) yashirin jinoyatchilikning haqiqiy qiyofasini buzadi va shuning
uchun uning alohida turlariga maqsadli va samarali qarshi kurashishga
to‘sqinlik
qiladi;
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish masalalari
”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
99
3) yashirin jinoyatchilikning mavjudligi
o‘z
-
o‘zini
yo‘q
qilishga olib
keladi, uning rivojlanishiga hissa
qo‘shadi.
Uyushgan, takrorlanuvchi va
professional kabi eng xavfli turlar;
4) jinoyatchilikning latentligi tufayli aholining huquqni muhofaza
qilish organlariga nisbatan ishonchsizligi paydo
bo‘ladi,
huquqiy nigilizm
rivojlanadi, huquqiy ong darajasi pasayadi, jabrlanuvchilarning
o‘z
kuchlari
bilan jinoyatchi bilan kurashish istagi tobora ortib bormoqda;
5) huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining
o‘zlarini
“tanlash”
huquqiga ega
bo‘lgan
jinoyatlarning turlarini va
e’tiborsiz
qoldirilishi kerak
bo‘lgan
huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining huquqiy ongi
pasligida namoyon
bo‘la
di.
Bundan tashqari, barcha yashirin jinoyatlarning va uning ayrim
turlarining oqibatlarini farqlash kerak. Misol uchun, ekologik jinoyatchilik
va korrupsion jinoyatlarning latentlik oqibatlari sifat jihatidan farq qiladi.
Ekologik jinoyatchilikning latentligi fuqarolarning
sog‘lig‘iga
yetkazilgan
zarar bilan
bog‘liq
bo‘lsa,
korrupsion jinoyatlarning oqibatlari, birinchi
navbatda, iqtisodiy zarar bilan
bog‘liq.
Bunday jinoyatlarni aniqlash uchun
ularni birinchi navbatda, ushbu jinoyatning oqibatlari, sabablari hamda
vositalari va oqibatlar
o‘rtasidagi
noto‘g‘ri
munosabatlarni tashkil etish va
ularning latentlik xususiyatlarini aniqlash uchun shuningdek, ularni
minimallashtirish (kamaytirish) orqali yuqoridagi jinoyatlarning latentligini
oldini olish usullarini
qo‘llash
bilan masalaga yechim topish mumkin.
Jinoyatchilikning latentligini kamaytirish jinoyatchilikning latentligiga
yordam beradigan sabablar, sharoitlar va boshqa determinantlarni aniqlash
va bartaraf etish uchun maqsadli faoliyat hisoblanadi.
Jinoyatchilikning latentlik kabi xavfli ijtimoiy hodisaga qarshi
kurashish uchun ixtisoslashtirilgan kriminologik tadbirlar majmuasi
(tizimi)
o‘tkazilmasdan
amalga oshirish qiyin kechadi. Biroq,
jinoyatchilikning latentligiga qarshi kurashish butun jinoyatchilikning oldini
olish
bo‘yicha
chora-tadbirlar doirasida amalga oshirilishi mumkin degan
fikrga
qo‘shilmaslik
kerak. Shu bilan birga, jinoyatlarning umumiy soni
kamaymasligi mumkin, ammo ularning aksariyati aniqlanadi va
ro‘yxatga
olinadi va qisqarishi faqat yashirin jinoyatlarning
“qorong‘i”
raqamlariga
ta’sir
qiladi. Ulardan kelib chiqqan holda, jinoyatchilikning latentligini
minimallashtirish (kamaytirish)
bo‘yicha
faoliyat
o‘z
mazmuni, shakllari va
usullari mavjudligini aniq belgilash kerak.
Jinoyatchilikning latentligini kamaytirish (oldini olish) choralari uchta
asosiy
yo‘nalishga
bo'linishi kerak: barcha jinoyatlarning latentligini
kamaytirishga qaratilgan umumiy chora-tadbirlar; tabiiy latentlikni
kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar;
sun’iy
latentliklarga qarshi
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish
masalalari”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
100
kurashishga qaratilgan chora-tadbirlar [5]. Birinchi navbatda, ushbu
turlarning har birining latentligini shakllantirish mexanizmining sifat
jihatidan farqlanishi
o‘ziga
xosligi bilan
bog‘liq
bo‘ladi.
Shunga
ko‘ra,
ularni
kamaytirish va
yo‘
q qilish uchun turli xil choralar
qo‘llanilishi
kerak.
Xulosa qilib quyidagi takliflarimizni beramiz: huquqni muhofaza
qiluvchi organlarda yangi
bo‘lim
tashkil qilish
ya’ni
latent jinoyatlar bilan
kurashuvchi alohida maxsus
bo‘lim;
latent (yashirin) jinoyatchilikni
kamaytirish uchun, ochilmay qolgan jinoyatlarning turlari, sodir etilish
usuli, sodir etishning xususiyatlariga qarab
ro‘yxatga
olish ishlarini
avtomatlashtirish, sodir etilgan jinoyat va uning mazmunini
to‘liq
ifodalovchi kartochkalar tuzib, ularni
ro‘yxatga
olish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1.
Ўзбекистон
юридик
энциклопедияси
/
Р
.
А
.
Муҳитдинов
ва
бошқалар
,
Тошкент
,
Адолат
, 2010
йил
.
–
277
б
.
2.
Исмоилов
О
.
Ю
.
Латент
жиноятчилик
:
тушунчаси
ва
таснифий
хусусиятлари
//
Юрист
ахборотномаси
–
Вестник
юриста
–
Lawyer
herald.
№2(2021),
Б
. 65-70.
3. Chris Crowther. An Introduction to Criminology and Criminal
Justice. 2007.
–
S. 168.
4.
Костенников
М.В.
К
вопросу
о
противодействии
коррупции
в
полиции
//
Административное
и
муниципальное
право.
2013. N 1.
С.
48
–
50.
5.
Тройнин
В.И.
Состояние,
динамика,
механизм
образования
и
меры
снижения
латентной
преступности.
Латентная
преступность:
познание,
политика,
стратегия.
Сборник
материалов
международного
семинара
–
М.:
Изд
-
во
ВНИИ
МВД
России,
1993.
–
281 c.
6.
Абдурасулова,
К.
Р.,
Салаев,
Н.
С.,
&
Каракетова,
Д.
Ю.
(2014).
Иктисодиёт
сохасидаги
жиноятларни
декриминализация
килиш
муаммолари.
Монография.
Тошкент
давлат
юриднк
университети
Илмий
-
услубий
кенгашининг
2014
йгт
25
сентябрдаги
1-
сонли
баённомасига
асосан
нашрга
тавсия
этилган.
Т.:
Noshir,-2014.-
Б,
14.
