Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish
masalalari”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
110
KORRUPSIYAGA QARSHI KURASHISH SOHASIDA
JAMOATCHILIK NAZORATINI KUCHAYTIRISH DAVR
TALABI
Ризаев
Худойназар
Амирулло
ўғли
ТДЮУ
Ихтисослаштирилган
филиали
Жиноят
-
ҳуқуқий
фанлар
кафедраси
ўқитувчиси,
E-mail: xudoynazarrizayev@mail.ru
Annotatsiya:
Ushbu maqolada korrupsiyaning vujudga kelish
sabablari, jamiyat rivojlanishiga
ta’siri
va uning oqibatlari hamda unga
qarshi kurashishning ustuvor huquqiy asoslari haqida
so‘z
yuritilgan.
Shuningdek, respublikamizda korrupsiyaga qarshi kurash sohasida
amalga oshirilgan ishlar, ushbu sohadagi davlatimiz siyosati hamda
korrupsiyaga qarshi kurash sohadagi yurtimiz qonunchiligi va xalqaro qonun
hujjatlari yoritib berilgan.
Kalit
so‘zlar:
jamiyat, korrupsiya, korrupsiyaga qarshi kurashish,
konvensiya, normativ-huquqiy hujjatlar, jamoatchilik nazorati, fuqarolik
jamiyati institutlari.
Barchamizga
ma’lumki,
korrupsiya jamiyatni rivojlanishiga qarshi
qaratilgan harakat sifatida har qanday jamiyat va davlatda ijtimoiy-iqtisodiy
muammolarni keltirib chiqaradi hamda ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni
chuqurlashtirishga sabab
bo‘ladigan
omil sifatida baholanadi.
O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning 2020-yil
24-yanvar kuni
O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisiga qilgan
Murojaatnomasida
“Jamiyatimizda
korrupsiya illati
o‘zining
turli
ko‘rinishlari
bilan taraqqiyotimizga
g‘ov
bo‘lmoqda.
Bu yovuz baloning
oldini olmasak, haqiqiy ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaratib
bo‘lmaydi,
umuman, jamiyatning birorta
tarmog‘i
rivojlanmaydi”
deb
ta’kidlagani
mamlakatimizda korrupsion holatlar va ularni yuzaga
keltiruvchi omillarning yil sayin
o‘sib
borayotganidan dalolat beradi.
Korrupsiya iqtisodiyot rivoji, chinakam qulay tadbirkorlik va investitsiya
muhiti uchun yeng asosiy
to‘siqlardan
biridir. Tahlillarga
ko‘ra,
bu illat jahon
iqtisodiyotiga har yili
o‘rtacha
2,6 trillion dollar zarar keltiradi [1].
Shuning uchun mamlakatimizda ham korrupsiyaning oldini olish va
unga qarshi kurashish, davlat va jamiyat qurilishining barcha sohalarida
korrupsion omillarga chek
qo‘yish
ga qaratilgan keng islohotlar amalga
oshirilmoqda.
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish masalalari
”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
111
Dunyodagi
korrupsiya
darajasini
o‘rganuvchi
Transparency
International xalqaro tashkiloti indeksida
O‘zbekiston
oxirgi 4 yilda yuqoriga
ko‘tarilgan
bo‘lsa
-da, sohadagi muammolar bartaraf etilgani
yo‘q
[2].
Tashkilotning
“Korrupsiyani
qabul
qilish”
indeksida 2020-yilda
O‘zbekiston
2019 yildagiga nisbatan 7
pog‘ona
yuqorilab, indeks bahosida
qatorasiga 4 yil davomida barqaror
o‘sishga
yerishdi [3].
Bundan tashqari, Jahon odil sudlov loyihasining Huquq ustuvorligi
indeksidagi
“Korrupsiyadan
holilik”
indikatorida
O‘zbekiston
2019-yilda
0,38 ball bilan 95-
o‘rinni
yegallagan
bo‘lsa,
2020 yil
bo‘yicha
128 davlat
orasida 0,40 ball bilan 89-
o‘rinni
yegallab, 6
pog‘onaga
ko‘tarilganligi
malakatimizda korrupsiyaga qarshi tizimli olib borilayotgan islohotlarning
samarasidir [4].
Jamoatchilik
orasida
o‘tkazilgan
so‘rovnomaga
ko‘ra,
yurtdoshlarimizning fikricha,
sog‘liqni
saqlash,
ta’lim,
bank, bojxona, sud,
prokuratura, ichki ishlar, kommunal xizmat sohalarida, shuningdek,
fuqarolarni ishga qabul qilishda korrupsiya keng tarqalgan.
Xususan tahlillar asosida misol qilib aytadigan
bo‘lsak,
birgina
sog‘liqni
saqlash tizimidagi xarajatlarning 25-30 foizi samarasiz
sarflanmoqda.
Ko‘plab
sohalarda davlat xaridlarini amalga oshirish tizimi
ochiq va shaffof yemas.
Ko‘pchilik
ekspertlar tomonidan jamiyatda korrupsiya murakkab
ijtimoiy hodisa sifatida namoyon
bo‘lib,
unga qarshi kurashish uchun
alohida choralarni
qo‘llash
samarali hisoblanmasligi qayd etilgan.
Korrupsiyaga qarshi kurashishga qaratilgan faoliyat kompleks-majmuaviy
tarzda muntazam ravishda izchil amalga oshirilishi yaxshi natija berishi
mumkinligi
ta’kidlanadi.
Ushbu sohada amalga oshiriladigan ishlar normativ-huquqiy hujjatlar
ishlab chiqish va uni hayotga tadbiq etib ijrosini
ta’minlash
orqali izchillikda
amalga oshirilishi maqsadga muvofiq.
Bu borada dastavval korrupsiyaga qarshi kurashishning ustuvor
huquqiy asoslari qator xalqaro huquqiy normalarga murojaat qilishimiz va
ushbu normalardagi asosiy tamoyillarni mamlakatimiz qonunchiligida ham
aks ettirishimiz maqsadga muvofiq. Ushbu hujjatlar qatoriga quyidagilarni
kiritish mumkin:
–
2003-yil 31-oktabrda qabul qilingan BMTning Korrupsiyaga qarshi
Konvensiyasi;
–
2000-yil 15-noyabrda qabul qilingan BMTning Transmilliy
uyushgan jinoyatchilikka qarshi Konvensiyasi;
–
1999-yil 27-yanvardagi Yevropa Kengashining
“Korrupsiya
uchun
jinoiy javobgarlik
to‘g‘risida”gi
Konvensiyasi;
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish
masalalari”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
112
–
1999-yil 4-noyabrdagi
“Korrupsiya
uchun fuqarolik huquqiy
javobgarlik
to‘g‘risida”gi
Konvensiyalari va boshqalar.
Alohida
ta’kidlashimiz
mumkinki,
O‘zbekiston
yuqorida
ta’kidlangan
xalqaro normalardan 2008-yil 7-iyuldagi
O‘RQ–
158-sonli qonuni bilan
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Korrupsiyaga qarshi konvensiyasiga,
shuningdek, 2010-yilda Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
doirasida qabul qilingan Korrupsiyaga qarshi kurash
bo‘yicha
Istanbul
Harakat rejasini ratifikatsiya qilgan.
Korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida tashkiliy choralarni ilmiy va
amaliy jihatdan asoslangan holda tashkil etish, ilmiy tadqiqotlar
o‘tkazish
va
bu sohada xalqaro hamkorlikni izchil
yo‘lga
qo‘yish
sohada katta
o‘zgarishlarni
amalga oshirishga yordam beradi va korrupsiyaga qarshi
kurashishda samarali yordam beradi.
Korrupsiyaning rivojlanishi har qanday davlatning ichki va tashqi
siyosatiga salbiy
ta’sir
ko‘rsatadi,
natijada jamiyat
a’zolarini
mazkur
davlatning organlariga
bo‘lgan
ishonchiga putur yetkazishga olib keladi.
Mamlakatimizda
so‘nggi
yillarda korrupsiyaga qarshi kurashish,
davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiya omillarini
keltirib chiqarayotgan tizimli muammolarni bartaraf etishga qaratilgan
qator normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
O‘zbekistonda
jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarida
fuqarolar, jamiyat va davlatning
o‘zaro
yaqin hamkorligini
o‘rnatishda,
fuqarolik jamiyati institutlarining roli va ahamiyatini, ijtimoiy faolligini
oshirishda
“Siyosiy
partiyalar
to‘g‘risida”,
“Ijtimoiy
sherikchilik”,
“Jamoatchilik
nazorati”,
“Nodavlat
notijorat
tashkilotlari”
hamda
“Nodavlat
notijorat tashkilotlari faoliyati kafolatlari
to‘g‘risida”gi
qonunlar muhum
ahamiyatga ega.
Asosiy
o‘zgarishlardan
biri
O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining
2020-yil 29-iyundagi PF
–
6013-sonli
“O‘zbekiston
Respublikasida
Korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini takomillashtirish
bo‘yicha
qo‘shimcha
chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi
Farmoni qabul qilingani
bo‘lib,
mazkur Farmon asosida korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi
kurashish sohasidagi davlat siyosatini, shuningdek, korrupsiyaga oid
huquqbuzarliklarning tizimli sabab va shart-sharoitlarini bartaraf etish
hamda korrupsiyaga qarshi kurashish choralarining samaradorligini
oshirishga qaratilgan davlat va boshqa dasturlarni shakllantirish va amalga
oshirish maqsadida Korrupsiyaga qarshi kurash Agentligi tashkil etildi.
Agentlikning tashkil etilishi davlat organlari zimmasidagi vazifa va
funksiyalarni bajarishda yuzaga keladigan korrupsiyaga oid xavf-xatarlarni
baholash tizimini takomillashtirish hamda davlat xizmatiga halollik
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish masalalari
”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
113
standartlarini joriy etish bo
‘yicha
katta qadam tashlanganidan dalolat
beradi.
Har bir davlat korrupsiyaga qarshi kurashish faoliyatining maqsadi va
ob’ekti
sifatida alohida olingan korrupsionerga emas, balki ushbu xatti-
harakatlarni amalga oshirishga sharoit yaratib beruvchi holatlarni bartaraf
qilish va ularni oldini olish choralarida namoyon
bo‘ladi.
Shundan kelib
chiqib korrupsiyaga qarshi kurashish ishlarini tashkil etishda aholining
huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, jamiyat
a’zolari
bo‘lgan
fuqarolarimiz ongida korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni
muntazam ravishda shakllantirish bilan birga har bir sohada korrupsiyaga
qarshi kurashishga doir normativ-huquqiy hujjatlarini zamon talablari
darajasida takomillashtirib borish, ushbu qonun hujjatlaridan kelib chiqib
davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini
olishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va hayotga izchil tadbiq
qilish va ijrosini
ta’minlash
zarur. Shu bilan birga ushbu islohotlarning
samarali natijasini
ta’minlash
uchun korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni
o‘z
vaqtida aniqlash, ularga barham berish va oqibatlarini keng
jamoatchilikka tushuntirish, korrupsiyaga imkon bergan sabablar va shart-
sharoitlarni bartaraf etish borasidagi faoliyatni
ta’minlashga
fuqarolik
jamiyati institutlarini ham keng jalb etish maqsadga muvofiq.
2017 yil 3 yanvardagi
O‘zbekiston
Respublikasining
“Korrupsiyaga
qarshi kurashish
to‘g‘risida”gi
qonunining kuchga kiritilishi fuqarolik
jamiyati institutlarining korrupsiyaga qarshi kurash sohasidagi
faoliyatining yangi bosqichini boshlab berishga xizmat qiladi.
Ushbu qonunning 14-moddasida fuqarolar
o‘zini
o‘zi
boshqarish
organlarining, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolarning
korrupsiyaga qarshi kurashishda ishtirok etishi belgilangan
bo‘
lib, unga
muvofiq, fuqarolarning
o‘zini
o‘zi
boshqarish organlari, nodavlat notijorat
tashkilotlari va fuqarolar:
➢
korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi davlat dasturlarini va
boshqa dasturlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishda ishtirok etishi;
➢
aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishda,
jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirishda
ishtirok etishi;
➢
korrupsiyaga qarshi kurashish
to‘g‘risidagi
qonun hujjatlarining ijro
etilishi ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishi;
➢
korrupsiyaga qarshi kurashish
to‘g‘risidagi
qonun hujjatlarini
takomillashtirish yuzasidan takliflar kiritishi;
➢
korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida davlat organlari va boshqa
tashkilotlar bilan hamkorlik qilishi mumkin [5].
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish
masalalari”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
114
Fuqarolarning
o‘zini
o‘zi
boshqarish organlari, nodavlat notijorat
tashkilotlari va fuqarolar qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tadbirlarda
ham ishtirok etishi mumkin.
Nodavlat notijorat tashkilotlari ushbu moddada nazarda tutilgan
tadbirlarni amalga oshirish maqsadida Idoralararo komissiya va hududiy
idoralararo komissiyalar faoliyatida, shuningdek davlat organlari
huzuridagi ishchi guruhlar, komissiyalar va jamoat-maslahat organlari
faoliyatida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ishtirok etadi.
Soha mutaxassislarining fikricha, qaysi sohada korrupsiyaga qarshi
kurashish chora-tadbirlari tizimli ravishda
yo‘lga
qo‘yilmagan
bo‘lsa,
ushbu
soha rivojlanmayotganligini
ko‘rish
mumkin. Shunining uchun ham
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan korrupsiya illati yillar
davomida tomir otganligi
to‘g‘risida
o‘zining
chiqish va
ma’ruzalarida
korrupsiyaga qarshi kurashish jamiyat va davlat oldida turgan dolzarb
masala ekanligini takror-takror qayd etib kelmoqda. Davlatimiz rahbari
o‘zining
saylov oldi
ma’ruzalaridan
birida ushbu muammoga alohida
e’tibor
qaratib,
“bugungi
kundagi yana bir ustuvor vazifamiz
–
mamlakatimiz
rivojiga
to‘siq
bo‘layotgan
yovuz illat,
ya’ni
korrupsiya va uyushgan
jinoyatchilikka qarshi kurashish, huquqbuzarlikni oldini olish masalalarini
samarali hal etishdan
iborat”
deb
ta’kidlagan
edi.
Albatta, bugungi shiddat bilan rivojlanayotgan davrda jamiyatda
korrupsiyaga qarshi kurashish va eng muhimi korrupsiyaning oldini olish
ishlarini tashkil etishga qaratilgan mazkur maqsadlarni
ro‘yobga
chiqarish,
korrupsiyaga qarshi kurashish ishlarining samaradorligini oshirish,
fuqarolik jamiyati institutlari sifatida fuqarolarni
o‘zini
-
o‘zi
boshqarish
organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari bilan
davlat idoralari
o‘rtasida
hamkorlikni zamon talablari darajasida tashkil
etish, huquqiy
targ‘ibot
samaradorligiga erishish, jamiyat
a’zolarining
huquqiy bilim va saviyalarini yanada oshirishni
yo‘lga
qo‘yish
orqali
korrupsiyani oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni ijrosini
ta’min
lashda yaxshi natijalarga erishish mumkin.
Rivojlangan
davlatlarning
ijtimoiy,
iqtisodiy
va
huquqiy
rivojlanishlaridan bizga
ma’lumki,
davlat organlari faoliyati ustidan
samarali jamoatchilik nazoratini
o‘rnatish
korrupsion holatlarni keltirib
chiqaruvchi vaziyatlarni oldini olishga xizmat qiladi [6]. Shundan kelib
chiqib korrupsiyaga qarshi kurashishda davlat organlari bilan nodavlat
notijorat tashkilotlari hamda fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
o‘rtasidagi
ijtimoiy sheriklikni
o‘ziga
xos jihatlari va bu sohaning tashkiliy-
amaliy xususiyatlari ijtimoiy sheriklik shartnomasida aniq belgilab
qo‘yilishi
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish masalalari
”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
115
korrupsiyaga qarshi kurashish ishlarini samaradorlishigini oshirishga
xizmat qiladi.
Shuni ham alohida
ta’kidlash
lozimki, aholiga davlat xizmatlari
ko‘rsatish
tizimi tubdan isloh qilinib, 150 dan ortiq turdagi davlat xizmatlari [7] aholiga
qulay, markazlashgan hamda zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari orqali
ko‘rsatilmoqda.
Ushbu jarayonda inson omilini
kamaytirib, davlat xizmatchisi va fuqaro
o‘rtasidagi
to‘g‘ridan
to‘g‘ri
munosabatning bartaraf yetilishi hamda axborot texnologiyalarining keng
qo‘llanilishi,
shubhasiz, korrupsiyaviy omillarni sezilarli darajada kamaytirdi.
O‘zbekiston
Respublikasining
“Jamoatchilik
nazorati
to‘g‘risida”g
i
Qonunining qabul qilinishi va mazkur qonunda fuqarolik jamiyati
institutlari jamoatchilik nazoratining asosiy
sub’ektlarining
biri sifatida
belgilanishi
o‘z
navbatida fuqarolik jamiyati institutlari faoliyatini tubdan
takomillashtirish asosida rivojlantirish va ularning jamiyatdagi rolini
oshirish vazifasini
qo‘ydi.
Bizning fikrimizcha, har bir davlat organi huzurida tashkil etilgan
korrupsiyaga qarshi kurashish
bo‘yicha
jamoatchilik kengashi faoliyatlarini
yanada yuksaltirish uchun mazkur jamoatchilik kengashi faoliyatiga
o‘sha
hududdagi blogerlarni, OAV vakillarini,
a’zoligiga
esa nodavlat notijorat
tashkilotlari faollarini ham kiritish orqali har bir sohada korrupsiyaga
qarshi kurashish
to‘g‘risidagi
qonun hujjatlarining ijrosi ustidan
jamoatchilik nazoratini amalga oshirish yaxshi natija berishi mumkin.
Har bir davlat organi huzurida korrupsiyaga qarshi kurashish chora-
tadbirlarini ishlab chiqish va hayotga tadbiq qilishda fuqarolik jamiyati
institutlari bilan tizimli hamkorlikni
yo‘lga
qo‘yish,
kadrlarni tanlash,
ayniqsa, rahbar xodimlarni tayinlashda korrupsiyaga qarshi kurashish
to‘g‘risidagi
qonun hujjatlari
bo‘yicha
bilim darajasini
o‘rganishni
joriy
qilish, shuningdek xodimlarni tanlov jarayoni orqali amalga oshirish tizimini
barcha davlat idoralari uchun majburiyligini
ta’minlash
va bu jarayonni
doimiy onlayn tizimda jamoatchilik tomonidan kuzatib borish imkoniyatini
yaratish, shuningdek tanlov jarayoniga imkon boricha hududiy OAV
vakillarini, Jamoatchilik vakillarini va Fuqarolik jamiyati instituti faollarini
jalb etilishini
ta’minlash
va tanlovdan
o‘tgan
xodim faoliyatini
samaradorligini muntazam jamoatchilik nazoratini tashkil etish, bunda
fuqarolik jamiyati institutlarining rolini oshirish korrupsiyaga qarshi
kurashish sohasida yangi qadam
bo‘la
di. Buning uchun ushbu jarayonni
normativ-huquqiy hujjatlar orqali tartibga solish va ijrosini
ta’minlash
lozim.
Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaviy xavf-xatarlarni bartaraf etish mehanizmlarini
takomillashtirish
masalalari”
mavzusida respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
116
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1. https://www.uzavtoyul.uz
2. http://www.ombudsman.uz
3. https://anticorruption.uz
4. http://www.ombudsman.uz
5. https://lex.uz/docs/3088008
6. https://stat.uz/uz/
7.
Сonvention
on combating bribery of foreign public officials in
International
business
transactions.
©
OECD
2011.
url:http://www.oecd.org/daf/ anti-bribery/convcombatbribery_eng.pdf
8.
Жалилов
,
Н.
2022.
Ҳуқуқбузарликларнинг
якка
тартибдаги
профилактикаси
институтининг
назарий
асослари.
Жамият
ва
инновациялар
.
3,
4/S
(May
2022),
397
–
403.
DOI:https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol3-iss4/S-pp397-403.
9.
Жалилов,
Н.
2022.
Профилактика
инспектори
маъмурий
иш
юритиш
фаолиятининг
ўзига
хос
хусусиятлари.
Жамият
ва
инновациялар
.
2,
12/S
(Feb.
2022),
348
–
352.
DOI:https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol2-iss12/S-pp348-352.
