Topical issues of language training
in the globalized world
323
individuals expand their vocabulary, improve language comprehension, and develop the
ability to communicate effectively across cultural boundaries.
4. Gaining Empathy and Perspective:
The themes and characters depicted in folklore works evoke universal feelings
and resonate in different cultures. By immersing themselves in English and Uzbek folklore,
individuals can develop empathy, understanding of different perspectives, sensitivity and
respect for cultural differences.
In conclusion, the study of English and Uzbek folklore works creates a unique
opportunity to improve the skills of intercultural communication. By studying the cultural
heritage and storytelling traditions of different societies, individuals can develop a deeper
appreciation of cultural diversity, build connections between cultures, and communicate
effectively in a globalized world. Embracing the richness and diversity of folklore is not
only a means of preserving cultural heritage, but also a way to strengthen mutual
understanding and harmonious intercultural relations.
References
1.
Kayumov O. History of foreign literature. - Tashkent: Teacher, 1979 [1]
2.
Mirzaeva S. Folklore traditions in realistic Uzbek literature. Educational and methodical manual
of folklore studies.-
T.: “Istiqlol”, 2005 [2]
3.
Sarimsakov B. Genre composition of Uzbek folklore. // Essays on Uzbek folklore. 3-story, 1-
story. T.: “Science”, 1988 [3]
4.
Кургузенкова Ж.В. Концептуализация женской красоты в английской языковой культуре
//Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Русский и иностранные
языки и методика их преподавания. 2016. № 1. [4]
TA
’
LIMGA OID LEKSIK BIRLIKLARNING
O‘
ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
Tilavova Malika
Ingliz tili nazariyasi va amaliyoti
o‘
qituvchisi
Jizzax davlat pedagogika universiteti kafedrasi
Ahmedov Oybek
filologiya fanlari doktori
Ingliz tilini
o‘
qitish metodikasi professori,
O‘
zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Topical issues of language training
in the globalized world
324
Mamlakatimizda ta’lim
tizimining barcha jabhalari
da yangi bosqichga o‘tish
davridagi
yuz berayotgan o‘zgarishlar
va zamonaviy islohotlar natijasida boshqa
tarmoqlar ham yanada rivojlanib, takomillashib bormoqda. Bunday ekstralingvistik
omillar
ta’sirida
ona tilimizda minglab yangi tushunchalar va leksik birliklarni paydo
bo‘lishiga olib kelmoqda. Ushbu tushunchalarni ifodalash maqsadida minglab soha
egalari chuqurroq izlanish olib borib, yangi leksik birliklarni tahlil qilib hujjatlarda aniq
ishlatishga harakat qilishmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti S
havkat Mirziyoyev Oliy Majlis
qonunchilik palatasi va senatga, shuningdek,
O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasida
“ta’lim sifatini oshirish –
Yangi O‘zbekiston taraqqiyotining yakkayu yagona to‘g‘ri
yo‘lidir”
deya ta’kidla
gan edi.
Shubhasiz,
umumta’lim, oliy ta’lim
va barcha tegishli ta’lim sohalarining
sifatini
oshirish mamlakatimizning kun tartibida turgan dolzarb masalalardan biridir. Zero,
buning zamirida mamlakatni rivojlangan davlatlar qatoriga olib chiqishga qodir
bo‘lgan yetuk mutaxassislarni yetishtirish masalasi
turibdi
. Shu jihatdan, O‘zbekiston
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev o‘z Murojaatnomasida ta’limni “Yangi O‘zbekiston
uchun eng katta investitsiya”
-
deb ta’kidlagani chuqur strategik ahamiyatga ega
va
ushbu nutqdan o‘ta muhim istiqbolli kelajak nazarda
tutilgan.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi ekspertlari tomonidan o‘tkazilgan
lingvistik kontent
tahlil natijalariga ko‘ra, Prezident nutqining asosiy qismi ta’lim
-
tarbiya sohasini yanada rivojlantirishga bag‘ishlan
gan. Xususan,
“ta’lim” va “maktab”
so‘zlari eng ko‘p qo‘llangan so‘zlar qatoridan joy ol
moqda.
Ushbu islohotlar ta’limga tegishli barcha qatlamlarni rivojlantirib yanada
takomillashishiga olib keldi. Shu bilan bir qatorda, bu jarayon ona tilimizga yangi
baynalmilal (internatsional) leksik birliklardan tashqari turli neologizmlarni kirib
9
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ва минтақалараро тадқиқотлар институти расмий
сайти https://isrs.uz/uz/ozbekiston
-yangiliklari
Topical issues of language training
in the globalized world
325
kelish oqimini ham jadallashtirmoqda. Masalan:
KPI -
Key Performance Indicators,
QS
-
Quacquarelli Symonds, Google scholar va hokazolar shular jumlasidandir.
Shuni alohida qayd etish joizki, ta’lim
-
tarbiya sohasi bilan bog‘liq o‘ziga xos
xususiyatlar hamda munosabatlar dastlabki yozma manbalarning paydo bo‘lishidan
boshlab to hozirgi kungacha ko‘plab xorijlik va mahalliy olimlarning diqqatini o‘ziga
jalb qilgan va hozirgi kungacha qizg‘in bahs
-
munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda.
Tilshunos olimlardan G.I Jelezovskaya, C.B Yeremina,
L.V Lisochenko, V.M
Sergevnina, Ch Stivenson,
N.Rashidova
ta’limga oid leksik birliklarni ta’lim
tizimlariga uzviy bog‘lab, ularning paydo bo‘lishi, turlarini va tezaurusda, turli tilli
lug‘atlarda berilishlarini o‘rganishgan.
Jahon t
a’lim muassasalarining xizmatlar tizimi
da
, ta’limda ish yuritish tili
da,
sohaga mansub
kalit so‘zlar va so‘z birikmalarini ham uchratish mumkin. Ularning
barchasi ta’lim sohasiga oid nutqiy kommunikatsiya jarayonida faol ishlatiladi.
Bundan tashqari, maxsus ta’lim sohasida ish yuritish hujjatlarida va maxsus matnlarda
o‘z aksini topadi.
Sh
u ma’noda aytish mumkinki,
har bir tilda boshqa tillardan
o‘
zlashgan
so‘zlar
o‘ziga
xos
o‘rin
egallaydi. Til xalq taraqqiyotining ajralmas
hamrohidir. Tildagi muhim
o‘zgarishlar
“
ichki
”
va
“
tashqi
” ko‘rsat
kichlarning
hosilasi, desak
mubolag‘a
bo‘lmaydi
.
Davlatlararo integratsiya va globalizatsiya natijasida o‘zbek tilining ta’lim
sohasidagi yozma va og‘zaki nutqga ko‘plab ingliz tili leksik birliklari kirib kel
di va
ular bugungi kunda
faol qo‘llanilmoqda. Jumladan:
certificate
–
sertifikat, license-
litsenziya, ya’ni, ruxsatnoma; tutor –
tyutor, ya’ni,
talabalarning guruh raxbari,
muassasalarda bir necha guruhlarni nazorat qiladi; facilitator
–
fasilitator, ya’ni,
muassasalarda o‘quv
jarayonidagi maxsus vosita hisoblanadi; authentic material
–
aut
entik materiallar (real hayotga bog‘lab tayyorlangan matnlar) va h.
10
Заварзина В. А. Новые актуальные термины сферы образования // Фундаментальные и прикладные научные
исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. –
Пенза, 2020. –
С. 114
-116 .
11
Н.Рашидова. Лексико
-
семантический анализ арабизмов сферы Образования узбекистана. Автореферат
диссертации доктора Философии (phd) по филологическим наукам. 2021. Ташкент. С. 53
Topical issues of language training
in the globalized world
326
Ingliz tilidan o‘zbek tili ta’lim sohasiga kirib kelgan ayrim leksik birliklarni
tarjimasiz ham qo‘llash mumkin. Biroq
,
ona tilimizda ularning muqobili bo‘la turib
ham ular
ma’lum
tushunchani aniq ifodalagan holatlarda ham chet tili leksik birliklarini
tilga kiritaverish haqli e’tirozni keltirib chiqaradi.
Masalan:
curriculum vitae
–
shaxsiy
ma’lumot
; monitoring
–
nazorat qilish; context
–
matn; paragraph
–
xatboshi
va h.
Bunday leksik birliklar nega o‘zbek tiliga kiritilib faol qo‘llaniladi? Axir, ularn
ing
ma’nosini anglatadigan o‘zbekcha so‘zlar borku? –
degan haqli e’tirozni keltirib
chiqaradi. Bu savolga javob shuki, ingliz tilidan o‘zlashgan ta’limga oid leksik birliklar
ta’lim
-
tarbiya sohasida faoliyat olib boradigan xodimlar va mutaxassislar o‘rtas
ida
ko‘proq foydalanilishi sababli, ularning nutqida
deadline
–
dedlayn, method
–
metod,
laboratory
–
laboratoriya, essay
–
esse, patent
–
patent, quote - kvota
kabi leksik birlik
mustahkam o‘rin egallagan. O‘z navbatida aytish lozimki, birinchi navbatda
yangi
leksik birliklarning paydo bo‘lishiga asosiy sabab mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro
diplomatik hamkorlik va kelishuvlar bo‘lsa, ikkinchidan, qabul qiluvchi tilning
kognitiv maydonida mos keluvchi tushuncha mavjud emasligi va unga mos nominativ
so‘z yo‘qligi bilan izohlanadi.
O‘zbek tiliga o‘zlashib, kirib kelgan 1) to‘liq va to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri transkriptsiya
va transliteratsiya yordamida
mind-map, case study, swot,direct, moderator
; 2)
semantik kal’kalangan
inklyuziv ta’lim, variativ sinf, ikki mutaxassislilik diplom, mobil
guruhlar,
shaxsga yo‘naltirilgan dars, vizual qobiliyat, STEAM ta’lim
va hakozolarni
misol sifatida keltirish mumkin. 3) gibrid va yarim kal’kalangan leksik birliklarga
zoom
orqali dars, smart oliygoh
kabi ta’limga oid leksik birliklarni bugungi kunda faol
qo‘llanilishini guvohi bo‘lishimiz mumkin.
Mazkur sohaga oid leksik birliklar
hanuzgacha ona tilimizda sermahsul bo‘lib qo‘llanilishi to‘xtamagan va ta’lim
muassasalarining hujjatlarida muntazam shaklda aks etib kelmoqda.
Topical issues of language training
in the globalized world
327
G.Paulning fikriga ko‘ra, muayyan til qatlamiga yangi leksik birliklar faqatgina
madaniy ta’sir ostida va mavhum bo‘lmagan so‘zlarni qo‘llash orqali ekstralingvistik
omillar ta’sirida kirib keladi
A.P. Mayorovning e’tirof etishicha, “xorijiy yangi so‘zlar muloqot va tasvirlash
imkoniyatlarini rivojlantirish va kengaytirish maqsadida, ya’ni tushunchalar hajmini
kengaytirish, yangi tushunchalarning nominativ xususiyatlariga, ya’ni ta’rifiga emas,
uning funktsional
-
semantik xususiyatlariga, vazifaviy jihatdan nimani anglatishiga,
shuningdek, qisqa va ixcham tarzda nomlash orqali muloqotni tinglovchiga
yengillashtirish uchun kirib kelishiga e’tibor qaratilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi”
Ayni paytda o‘zbek tili ta’lim sohasi lug‘atlarida chet tillar, xususan, ingliz
tilidan o‘zlashtirilayotgan yangi terminlar vujudga kelishi natijasida terminologik tizim
fondi muntazam ravishda kengayib, to‘ldirilib borayotgani ham kuzatilmoqda. Demak,
tilning terminologik tarkibi muttasil davom etadigan ijtimoiy - iqtisodiy hodisa va
jarayonlar bilan o‘zaro mustahkam aloqada bo‘ladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki,
istiqlolgacha bo‘lgan davrda o‘zbek tili ta’lim terminlarining kal’ka usulida yasalishi
nuqt
ai nazaridan rus tili “etakchilik” qilgan. Vaholanki, o‘zbek tili ta’lim sohasi
tizimida keng qo‘llaniladigan leksik qatlamning asosiy qismi rus tili ta’siri ostida
shakllanganligi tasodifiy holda sodir bo‘lmagan. O‘zbek tili ta’lim leksik birliklar
tizimi
ning shakllanishi, terminlarning yasalishidagi asosiy usul to‘liq kal’kalashdir.
Istiqlolgacha
talaba
va
oliy ta’lim
terminlari nisbatan kamroq qo‘llanilgan. Ularning
muqobili sifatida rus tilidan o‘zbek tiliga o‘zlashgan
student, stipendiya
hamda
Высшее учебное заведение
(ВУЗ) terminlari muloqotda faolroq edi.
Yaqin o‘tmishda ijtimoiy
-
iqtisodiy omillar bilan bog‘liq tarzda o‘zbek tili ta’lim
sohasi tizimidagi tarkibiy o‘zgarishlar tojik, qozoq, qirg‘iz, turkman va boshqa tillarda
ham kuzatildi. Anglashiladiki, o‘zbek tili ta’lim sohasi leksik qatlami hali to‘liq
shakllanishdan to‘xtagani yo‘q, aksincha, ma’lum bir ekstralingvistik va intralingvistik
12
Арнольд И.В. Преемственность в филологическом тексте // Труды Ин
-
та лингвистических исслеледований. Т.
III. Ч. 1. СПб.: Наука, 2007. С. 26–
29.
13
Майоров, А.П.
Очерки лексики региональной деловой письменности XVIII века / А. П. Майоров.
-
Москва:
Азбуковик, 2006.
-
261, [1] с: ил., табл., факс.; 22 см.; ISBN 5
-91172-002
Topical issues of language training
in the globalized world
328
omillar asosida tizimli tarzda rivojlanib bormoqda. Bugungi kunda zamonaviy yangi
leksik birliklarning yasalish jarayoni nihoyatda faol kechayotir, desak mubolag‘a
bo‘lmaydi.
L.P. Krisin, “...tillarga yangi leksik birliklarning kirib kelish faqatgina
morfologik va fonetik tamoyillar orqali vujudga keladi, boshqa tillarning leksik
birliklari o‘zlashishga moyildir”
-
deya e’tirof etadi.
Tilshunos olim O.F. Emerson esa “...leksik birliklar faqatgina xalq og‘zaki nutqi
orqali o‘zlashib yangi tushunchalarni nomlashi mumkin”
-
degan talqinni ilgari
suradi.
Leksik birliklar nafaqat og‘zaki nutq orqali, balki ta’lim sohasi bo‘yicha nashr
etilayotgan darslik va o‘quv qo‘llanmalar, ilmiy
-ommabop asarlar, turli
lug‘atlarga
ham o‘zlashib kirib kelmoqda. Ushbu birliklar lug‘atlarda o‘z ifodasini to‘g‘ri topishi,
aksar leksik birliklar o‘zbek tilining ichki qonuniyatlari asosida tushunchalarni aniq va
ravon ifodalashi, mazkur jarayonning hozirgi zamon talab darajasi
da bo‘lishini
ta’minlash tilshunos olimlarning asosiy maqsadi bo‘lib qolmoqda.
V.A. Zavarzina
“Ta’lim sohasiga oid leksik birliklarni maxsus so‘zli belgilar
tizim
i, ular faqat o‘z mavzu doirasiga oid manbalar orqali boshqa tilga o‘zlashadi va
ularni uch mavzu doirasida ko‘rib chiqish
,
ya’ni “ta’lim”,
“didaktika” va “tarbiya”
bilan bog‘liq ravishda o‘rganish va tarjimada mavzuiy guruhga e’tibor berish
kerak
”,
-
deya o‘z fikrini bildiradi
.
V.A.Zavarzinaning talqiniga zid ravishda N.
Komarovskiy “...ta’lim sohasi
insoniyat hayoti bilan chambarchas
bog‘liq va u turli mavzuga oid barcha leksik
birliklarni doim o‘zlashtirib keladi, unda yagona bir mavzuiy guruh bo‘lishi mumkin
emas”,
-
degan fikrni bayon etadi
14
Крысин 2004 –
Л. П. Крысин. Социальная маркированность языковых единиц // Русское слово, свое и
чужое:
Исследования по современному русскому языку и социолингвистике. М
.:
Языки
слав
.
культуры
, 2004.
С
.-509.
15
Johnston J., Barker L. T. Assessing the impact of technology in teaching and learning: A sourcebook
for educators. Institute of Social Research, University of Michigan, 2002.
Topical issues of language training
in the globalized world
329
Biroq, ta’limga oid leksik birliklarga oid tadqiqotlar
V.S Shapovalova, V.I.
Tuzlukova, I.V. Kicheva, O.B. Dautova, Y.V Kadzukova, Y.V Slojenikin, A.N Rijov,
S.M. Bok, E.J. Burge, I.A. Morrison kabi olimlar tomonidan alohida mavzuiy
guruhlarga ajratib
o‘rganilgan
. Demak, soha leksik birliklarini guruhlarga ajratib
tadqiq etish alohida ahamiyat kasb etadi.
References
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ва минтақалараро
тадқиқотлар институти расмий сайти
https://isrs.uz/uz/ozbekiston-yangiliklari
2.
Заварзина В. А. Новые актуальные термины сферы образования // Фундаментальные и
прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. –
Пенза, 2020. –
С. 114
-116 .
3.
Н.Рашидова. Лексико
-
семантический анализ арабизмов сферы Образования узбекистана.
Автореферат диссертации доктора Философии (phd) по филологическим наукам. 2021.
Ташкент. С. 53
4.
Арнольд И.В. Преемственность в филологическом тексте // Труды Ин
-
та лингвистических
исслеледований. Т. III. Ч. 1. СПб.: Наука, 2007. С. 26–
29.
5.
Майоров, А.П.
Очерки лексики региональной деловой письменности XVIII века / А. П.
Майоров.
-
Москва: Азбуковик, 2006.
-
261, [1] с: ил., табл., факс.; 22 см.; ISBN 5
-91172-
002
6.
Крысин 2004 –
Л. П. Крысин. Социальная маркированность языковых единиц // Русское
слово, свое и
чужое: Исследования по современному русскому языку и социолингвистике.
М
.:
Языки
слав
.
культуры
, 2004.
С
.-509.
7.
Johnston J., Barker L. T. Assessing the impact of technology in teaching and learning: A
sourcebook for educators. Institute of Social Research, University of Michigan, 2002.
8.
Tilavova, M
. (2021). РОЛЬ ИЗУЧЕНИЯ ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКОВ В ЖИЗНИ
ЧЕЛОВЕКА.
Журнал иностранных языков и лингвистики
,
4(9).
9.
Tilavova, M. (2021). The Impact Of Motivation In Learning Foreign Languages.
Журнал
иностранных
языков
и
лингвистики
,
4(9).
10.
Tilavova, M. M. (2022). EFFECTIVENESS OF STATE YOUTH POLICY IN OUR COUNTRY.
Mental Enlightenment Scientific-Methodological Journal
,
2022
(1), 277-286.
INGLIZ VA
O‘
ZBEK TILLARIDAGI TA
’
LIMGA OID LEKSIK
BIRLIKLARNING TUZILISHI, ISHLATILISHIGA K
O‘
RA TADQIQI
Tilavova Malika
Ingliz tili nazariyasi va amaliyoti
o‘
qituvchisi
Jizzax davlat pedagogika universiteti kafedrasi
Annotatsiya
