356
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
10.
ЗС Шохужаева. Зарубежный опыт в сельском хозяйстве по
использованию водных ресурсов. Ж. Economics. 2020. №1 (44), стр. 19-22.
11.
ЗС Шохўжаева. Қашқадарё вилоятида сув ресурсларидан самарали
фойдаланишнинг долзарб масалалари. Irrigatsiya va Meliоratsiya журнали,
2018. №3, 82-88 бет.
12.
ЗС Шохўжаева. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида аграр
соҳани ривожлантириш истиқболлари. Monografiya. Toshkent, 2020.
13.
NS Xushmatov, ZS Shoxo'Jaeva. Suv resurslarining agrar tarmoqni
barqaror rivojlantirish bilan o’zaro bog’liqligini baholash. Jurnal: Oriental
renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. 2022, №3.
1121-
1129 beт.
14.
ZS Shokhujaeva, HN Mirjamilova.
Innovative processes in the water sector
and factors influencing their development
. J.:
Asian Journal of Research in Business
Economics and Management. 2022, №5. Стр. 18-27.
15.
ZS Shokhujaeva, AS Eshev, N O' Murodova, FS Temirova. AIP Conference
Proceedings. 15.03. 2023. Стр. 050031.
KADASTR MА`LUMOTLАRINING ANIQLIK DARAJASINI TAHLIL
QILISH ORQALI HUDUDLARNI KOMPLEKS RIVOJLANTIRISHGA
TAʼSIRINI BAHOLASH
Yunusov B.M. -
t.f.f.d., PhD., Davlat kadastrlari palatasi bosh mutaxassisi
Аnnotatsiya.
Davlat kadastrlari yagona tizimi maʼlumotlarning tahlilini
qilish yangilab borish manfaatdor vazirlik va idoralarga interaktiv xizmat
koʼrsatishda ahborotlarning ishonchliligi taʼminlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu nuqtai nazardan maqolada aholi punkti yerlari maʼlumotlarini ArcGIS dasturi
asosida tahlil qilish, yangilash yuzasidan maʼlumotlar berilgan.
Kalit soʼzlar:
ArcGIS,
kadastr, geodeziya, davlat kadastrlari, atributlar,
avtomatlashtirish, yer hisobi, ayrim davlat kadastrilari, qatlamlar, maʼlumotlar
bazasi, integratsiya, geoaxborot tizimi, dasturiy taʼminot, xarita, elektron baza,
axborot, maʼlumotlar bazasi.
Dunyo miqyosida aholi sonining o‘sishi natijasida kishi boshiga yer
resurslarining kamayib borayotganligini inobatga olsak, mavjud yer resurslari,
jumladan, aholi punkti yerlarini samarali boshqarish hamda ularning hisobini
yuritish imkonini beradigan geoaxborot tizimlarni amaliyotga keng joriy etishni
357
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
taqozo etadi. Bu borada respublikamizda aholi punkti yerlaridan oqilona va samarali
foydalanishni tashkil etish, taʼsirchan nazoratni taʼminlash maqsadida ularni hisobga
olish va yerlardan foydalanishni tartibga solish sohasida yer qonunchiligida
belgilangan tashkiliy-texnik mexanizmlarga qatʼiy rioya etishga muhim muammo
sifatida alohida eʼtibor qaratilmoqda.
Respublikamizda 7 672 000 mln. dan ziyod
ko‘chmas mulk obʼektlari mavjud bo‘lib, bir kunda 10 mingdan ortiq ko‘chmas
mulkka bo‘lgan o‘zgarishlar hisobini olish harakatlari kuzatiladi. Bunday murakkab
jarayonlarni tezkor, sifatli, xato va kamchiliklarsiz bajarish uchun o‘z o‘rnida
maxsus elektron dasturlarni qo‘llashni taqozo etadi. Hozirgi kunda, respublikamizda
kadastr maʼlumotlarini shakllantirishda va uning natijasida yaratilgan axborotlarni
tegishli joylarga taqdim etish kabi jarayonlarni bajarishda maxsus elektron
“Ko‘chmas mulk maʼlumotlar bazasi” dasturidan foydalanilmoqda. Buning
natijasida, ko‘chmas mulkka bo‘lgan maʼlumotlar tezkor ravishda yer uchastkalariga
tegishli maʼlumotlarni davriy ravishda kiritish, saqlash, o‘zgartirib borish
imkoniyatlari mavjud. Hozirda kadastr onlayn milliy bazasi hisoblangan «Ko‘chmas
mulk maʼlumotlar bazasi” dasturida mavjud maʼlumotlarga ArcGIS dasturida
yaratilgan va arxiv qilib saqlangan geomaʼlumotlar asos bo‘lib hisoblanadi. Bundan
tashqari nafaqat “Ko‘chmas mulk maʼlumotlar bazasi” dasturi, agarda kadastr
maʼlumotlarini yuritish uchun boshqa dasturlar (uzkad, Inola Geopartal va h.) joriy
qilinsa, taklif qilinayotgan uslub aholi punkti yerlari geomaʼlumotlarini
shakllantirish, tahlil qilish, tezkor axborot almashinuvi ishlarida va uning aniqligiga
asos bo‘ladi va aholi punkti maydonlarining ko‘payish yoki kamayish jarayonlarini
nazorat qilishda optimal yechim hisoblanadi.
Belgilangan tartib bo‘yicha hududlarda davlat yer hisobini yuritish Davlat
kadastrlari palatasi va uning tuman (shahar) filiallari, tomonidan amalga oshiriladi.
Tumanda shakllantirilgan aholi punkti yerlaridan foydalanuvchilar maʼlumotlari
excel dasturida “Ko‘chmas mulk maʼlumotlar bazasi” elektron dasturi maʼlumotlari
bilan “ВПР” bo‘yrug‘i orqali aniqlik darajasi taxlil qilinib kelingan (1-rasm).
“Ko‘chmas mulk maʼlumotlar bazasi” elektron dasturida chiqmagan yoki
ko‘rsatgichlari noto‘g‘ri kiritilgan aholi punkti yerdan foydalanuvchilarning yer
uchastkalarini excel dasturida vizuallashtirish imkoniyati bo‘lmaganligi sababli
qayta ko‘rilib chiqishda uning aynan qaysi yer uchastka ekanligi, yer uchastkasining
joylashgan joyini topishda vaqt talab qilingan. Shuningdek xato shakllantirilgan yer
uchastkalarini holatlar hamda soliq to‘lovlarining noto‘g‘ri chiqishi kabi
tushunmovchiliklar yuzaga kelgan.
358
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
1-rasm. Aholi punkti yerlari maʼlumotlari xatoligini aniqlashning anʼanaviy
mexanizmi
ArcGIS dasturi yordamida yer maʼlumotlarini yangilash hamda geostatistik
tahlillarni amalga oshirish bosqichlari ishlab chiqildi (2-rasm). Geomaʼlumotlar
bazasidagi elektron raqamli kartaga proyeksiya asosida import qilingan vektor
maʼlumotlar alohida geografik joylashuvi bilan ajralib turadi. vektor
maʼlumotlardan foydalanilgan holda yerdan foydalanuvchining yer uchastkalari
ajratiladi va alohida maydon ko‘rinishidagi mavzuli qatlamlar bilan belgilanadi.
Nuqtali koʼrinishdagi vektor maʼlumotlaridan atributiv jadvallar toʼldiriladi va
geometrik kalkulyatsiya qilish yoʼli orqali yer maydonlari avtomatik tarzda
hisoblanadi. Shakllantirilgan DKYaT Maʼlumotlarini geomaʼlumotlar bazasiga
yuklab olishda ArcGIS dasturining “дабавить” boʼlimi orqali amalga oshirildi.
Mazkur jarayonda bogʼlanishi lozim boʼlgan maʼlumotlar vektor qatamning
“соединения” qilish boʼlimi orqali belgilanib bir xil axborotlar keltirilgan ustun
koʼrsatildi. Natijada Excel shakliga oʼtkazilgan “Koʼchmas mulk-3” dasturi
maʼlumotlari, geomaʼlumotlar bazasidagi tegishli mavzuli qatlam atributida
vizuallashtirildi. Oldingi Excel dasturidagi bajarilgan tahlillar bilan farqi ArcGIS
dasturi vektor qatlamli bazalar bilan ishlashga moʼljallangan va vizuallashtirish
imkoniyati mavjud.
359
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
2-rasm. ArcGIS dasturi yordami yer maʼlumotlarini yangilash hamda
geostatistik tahlillarni amalga oshirish bosqichlari
Ko‘chmas mulk maʼlumotlar bazasi” onlayn dasturdan excel ko‘rinishida
olingan maʼlumotlarni ArcGIS dasturi ArcMap ilovasiga qatlam ko‘rinishida yuklab
olindi va xududda shakllantirilgan aholi punkti DKYT maʼlumotlari bilan “join”
bo‘yrug‘i
orqali
o‘zaro
integratsiya
qilinadi
(3-rasm). Bunda qatlam ko‘rinishida yuklab olingan maʼlumotlar bilan
bog‘lanmagan DKYT bazasi, alohida qatlam ko‘rinishida ajralib turadi va hudud
kadastr muhandisi aynan qaysi yer uchastkasida xatolik bor ekanligi yer
uchastkasining qayerda joylashganligi hamda o‘sha xududning hisobini kadastr
muhandisining o‘zi yuritganligi sababli muommoning yechimi, xatolikni bartaraf
qilish tezkor amalga oshirildi. ArcGIS dasturida aholi punkti yerlarining DKYAT
maʼlumotlarini yangilash, tahlil qilish ishlari muallif tavsiyasiga ko‘ra yo‘lga
qo‘yildi, har bir hududning tahlili amalga oshirildi va yangilangan yer
uchastkalarining hisobi dasturda olib borildi va bu bilan ushbu uslubning har
tomonlama qulay, tezkor, kamharajatli, maʼlumotlarning ishonchliligi tekshirildi.
360
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
3-rasm. Aholi punkti yerlari hisobi maʼlumotlari xatoligini aniqlashning
takomillashtirilgan mexanizmi
Maxfiylik rejimiga ega boʼlgan koʼchmas mulk obʼektlari toʼgʼrisidagi maʼlumotlar
ham davlat roʼyxatidan oʼtkazishga moʼljallangan elektron dasturda qayd etiladi.
Ushbu dasturni yuritish hususiyatlari va mazkur obʼektlarni roʼyhatdan oʼtkazish
boʼyicha maʼlumotlardan foydalanish shartlari qonun xujjatlarida belgilanadi.
Koʼchmas mulk maʼlumotlar bazasi dasturiga kiritilgan axborotlar tahlili natijalari
jadval holatda koʼrsatiladi. Bartaraf qilingan malumotlar DKYT maʼlumotlar
bazasida yangilanib boriladi (1-jadval)
361
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
1-jadval
Tahlil natijalari bo’yicha kamchiliklarni jadval ko’rinishda shakllantirish
Davlat kadastrlari palatasi mutaxassisi dasturga kiritilgan maʼlumotlarni
tekshirish natijasida yuqoridagi jadvalda koʼrinib turganidek xatolar raqam
koʼrinishida beriladi. Yaʼni har bir ustundagi raqamlar “Koʼchmas mulk-3” dasturiga
notoʼgʼri, kamchiliklar bilan kiritilgan maʼlumotlar soni hisoblanadi. Tahlillar yakka
tartibdagi turar joylar, koʼp qavatliy turar joy, noturar obʼektlar hamda yuridik va
jismoniy shaxslar boʼyicha har biri alohida-alohida tahlil qilinadi. Aniqlangan
kamchiliklar boʼyicha tegishli hududiy boshqarmalarga zudlik bilan kamchiliklarni
bartaraf etishga koʼrsatma va ogohlantirish beriladi.
Aholi punkti yerlaridan
foydalanuvchilar DKYT maʼlumotlarini taklif qilayotgan uslub bo‘yicha
shakllantirish hamda uning tahlili qilinib mazkur dasturga yuklash ishlari amalga
oshirish mumkin. Yuqorida berilgan maʼlumotlar, uslublar va ilmiy izlanishlarni
tahlil qilish respublikamizda yuritilayotgan yer hisobini ilmiy-uslubiy va amaliy
jihatdan rivojlantirish imkonini beradi.
Xulosa. So‘nggi yillarda dunyo miqyosidagi ilm-fan taraqqiyoti barcha
tarmoqlarda boʼlgani kabi iqtisodiyot tarmoqlarining turli sohalarida foydalanib
kelinayotgan aholi punkti va boshqa koʼplab yoʼnalishlarning maʼlumotlarining
hisobini yuritish texnologiyalariga ham bir qator yangiliklar olib kirdi.Ilmiy tadqiqot
natijalariga koʼra, ArcGIS dasturi taʼminotlari yordamida aniqlik darajasi yuqori
xamda tezkor hisobini yuritish, geomaʼlumotlarni transformatsiya qilish va yaratish
texnologiyasi yolga qoʼyilib, iqtisodiyot tarmoqlarining turli sohalarida, hususan,
Kadastr agentligi tasarrufidagi tashkilot va korxonalarda yer maʼlumotlarning
hisobini yuritish asosi yaratildi. Yuqoridagi ketma-ketliklar natijasida yer hisobini
yuritish va geomaʼlumotlar bazasiga axborotlarni integratsiyalash ishlarida yuqori
1 Arnasoy tumani
7 176
4
1
2
3
493
2
3
6
2 Bahmal tumani
31 224
3
2
2
6
184
3 G'allaorol tumani
32 866
4
2
4
0
1 779
4 Sharof Rashidov tumani
45 589
3
5
1
2
735
5 Do'stlik tumani
9 201
2
2
2
5
3 385
6
6 Zarbdor tumani
14 095
5
2
5
6
2 181
1
3
7 Zomin tumani
29 504
5
11
5
3
872
2
3
5
8 Zafarobod tumani
7 792
7
5
4
2
1 281
1
4
9 Mirzacho'l tumani
7 419
4
3
2
3 239
1
10 Pahtakor tumani
10 276
3
4
1
1
5 056
2
11 Forij tumani
15 903
9
6
931
12 Jizzah shahar
28 726
4
1
13 822
3
1
2
13 Yangiobod tumani
5 539
3
2
4
5
245 310
39
49
43
31
33 963
8
16
21
№
Jami
jami
ob`yektl
ar soni
umumiy
foydali
maydoni
yangi
narx
ko'p qavatli honadonlar kesimida
yashash
maydoni
Viloyat
yer
maydoni
amalda
qurilish
osti
maydoni
yakka tartibdagi uy joylar
jami
ob`yektlar
soni
yangi
narx
yashash
maydoni
362
“O‘zbekistonda yer resurslarini boshqarishning ustuvor yo‘nalishlari: muammo va yechimlar”
sifatga, kam vaqt sarflab, koʼp ish unumiga erishish mumkinligi isbotlandi Oldingi
Excel dasturidagi bajarilgan tahlillar bilan farqi ArcGIS dasturi vektorli qatlamli
bazalar bilan ishlashga moʼljallangan va vizuallashtirish imkoniyati mavjud.
Аdabiyotlar roʼyxati
1. Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 16 fevraldagi
66-sonli “Davlat kadastrlari yagona tizimini yaratish va yuritish tartibi toʼgʼrisidagi
Nizom”ni tasdiqlash haqidagi Qarori. T.: 2005 ( muvofiq Oʼzbekiston Respublikasi
Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qoʼmitasi
08.10.2014 yildagi 2618-sonli qarori)
2. Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 22 iyundagi
389-son qarori
3. Yunusov B.M., Inamov A.N., Yer monitoringini olib borishdа zаmonаviy
texnologiyalаrni qoʼllаsh// dаvlаt kаdаstrlаri tizimini tаkomillаshtirishdа ilm-fаn vа
innovаtsion yutuqlаrni аmаliyotgа joriy etishning dolzаrb muаmmolаri mavzusidagi
xalqaro ilmiy-amaliy online konferentsiya. - samarqand 2021. 435-441-b.
4. Sobiq “Davergeodezkadastr” 4-8-28 Buyuruq 42-03
5. Yunusov B.M., Kuriyazov R.R., GAT dasturiy taminotida yerdan
foydalanuvchilar ma`lumotlarni geovizuallashtirish.// Central Asian academic
journal of scientific research.
ГЕОИНФОРМАЦИОННЫЕ СИСТЕМЫ В АСПЕКТЕ ПРОЕКТИРОВАНИЯ
И ЭКСПЛУАТАЦИИ ЭЛЕКТРОЭНЕРГЕТИЧЕСКИХ УСТАНОВОК
Юнусов Р.Ф., Байзаков Т.М., Юсупов Ш.Б., Эсанов Ж.А., Шоазизов Н.Н.
-
НИУ «ТИИИМСХ»
Аннотация.
Показана рациональность использования ГИС-технологий
в электроэнергетических системах. Приведены проблемы, задачи и
обозначены
пути
взаимосвязанного
развития
ГИС-технологий
и
электроэнергетики. Обосновано использование ресурсосберегающих без
механических передач электроприводов с линейным асинхронным двигателем
технологического оборудования ГИС-технологий. Приведена упрощённая
методика расчёта линейного асинхронного двигателя.
Ключевые слова:
Электроэнергетика, ГИС, технология, электропривод,
линейный асинхронный двигатель, расчётная методика.
ГИС – позволяет картировать объекты окружающего мира, а затем
анализировать их по многим необходимым параметрам, визуализировать их и
