151
AMIR TEMUR DAVLATIDA ILM-FAN VA MA’RIFAT
MASALALARINING AHAMIYATI
Muqaddasxon AXMEDOVA
1
yuridik fanlar doktori (DSc),
О
‘zbekiston Respublikasi
Jamoat xavfsizligi universiteti Fuqaroviy-huquqiy fanlar kafedrasi professori
Diyora RAIMOVA
2
О
‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti kursanti
ВАЖНОСТЬ ВОПРОСОВ НАУКИ И ПРОСВЕЩЕНИЯ В ГОСУДАРСТВЕ
АМИРА ТЕМУРА
Мукаддасхон АХМЕДОВА
1
доктор юридических наук
(DSc),
профессор кафедры гражданско-правовых
дисциплин Университета Общественной Безопасности Республики Узбекистан
Диора РАЙМОВА
2
Курсант университета общественной безопасности Республики Узбекистан
THE IMPORTANCE OF SCIENCE AND EDUCATION IN THE STATE OF
AMIR TEMUR
Muqaddashon AHMEDOVA
1
Doctor of Law (DSc), Professor of the Department of Civil Law Disciplines of the
University of Public Safety of the Republic of Uzbekistan
Diora RAIMOVA
2
Cadet of the University of Public Safety of the Republic of Uzbekistan
Annotatsiya:
Maqolada o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim o‘rin tutgan Amir
Temur davri, bu davrdagi ilm-fan va ma’rifat masalalari, Amir Temurning harbiy
san’ati va davlat boshqaruvi bo‘yicha tavsiyalari, ya’ni Temur tuzuklari masalalari
yoritilgan.
Аннотация
:
В статье освещаются эпоха Амира Темура
,
занимавшая
важное место в истории узбекской государственности
,
вопросы науки и
просвещения в этот период
,
рекомендации Амира Темура по военному искусству
и государственному управлению
,
а именно вопросы структуры Тимура
.
152
Annotation:
The article highlights the era of Amir Temur, which occupied an
important place in the history of Uzbek statehood, issues of science and education
during this period, Amir Temur's recommendations on military art and public
administration, namely, the issues of Timur's structure.
Kalit so‘zlar:
Amir Temur, Temur tuzuklari, davlat boshqaruvi, o‘zbek
davlatchiligi.
Ключевые слова
:
Амир Темур
,
Тимур тузуклари
,
государственное
управление
,
узбекская государственность
.
Key words:
Amir Temur, Timur tuzuklari, public administration, Uzbek
statehood.
Mamlakatimizda s
о
‘nggi uch yilda ilm-fan va tarbiya sohasida qator islohotlar
amalga oshirilmoqda. Yosh avlodni bilimli va yetuk malakali kadr b
о
‘lib yetishishlari
uchun, ularni ham ma’nan, ham jismonan sog‘lom qilib tarbiyalashda bizning ham
oldimizda qator vazifalar dolzarb b
о
‘lib turibdi. Ilm-fan va ma’rifat masalasiga har
qachongidan ham bugun davlat siyosati darajasida e’tibor berilishining sababi ham ana
shundadir.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev
о
‘z murojaatnomasida: “Nafaqat yoshlar, balki
butun jamiyatimiz a’zolarining bilimi, saviyasini oshirish uchun avvalo ilm-ma’rifat,
yuksak ma’naviyat kerak. Ilm y
о
‘q joyda qoloqlik, jaholat va albatta, t
о
‘g‘ri y
о
‘ldan
adashish b
о
‘ladi.
Sharq donishmandlari aytganidek, “Eng katta boylik – bu aql-zakovat va ilm,
eng katta meros – bu yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik – bu bilimsizlikdir”! Shu
sababli hammamiz uchun zamonaviy bilimlarni
о
‘zlashtirish, chinakam ma’rifat va
yuksak madaniyat egasi b
о
‘lish uzluksiz hayotiy ehtiyojga aylanishi kerak”[1], - deb
ta’kidlagan.
Shuningdek, mamlakatimizda ilm-fanni yanada ravnaq toptirish, yoshlarimizni
chuqur bilim, yuksak ma’naviyat va madaniyat egasi etib tarbiyalash, raqobatbardosh
iqtisodiyotni shakllantirish borasida boshlagan ishlarimizni jadal davom ettirish va
yangi, zamonaviy bosqichga k
о
‘tarish maqsadida 2023 yilni Yurtboshimiz tomonidan
153
“Insonga e’tibor va sifatli ta’lim yili”
deb e’lon qilinishi bu boradagi ishlarimizni
yanada rivojlantirishga mustahkam asos b
о
‘ladi.
О
‘zbek davlatchiligi tarixida muhim
о
‘rin tutgan Amir Temur davrida ilm-fan
va ma’rifat masalasiga ham eng dolzarb vazifa deb qaralgan. Shaxsan Sohibqironning
о
‘zi bu sohadagi islohotlarning asoschisi va nazoratchisi b
о
‘lganligini isbotlovchi
dalillar bor.
Shuning uchun ham Markaziy Osiyo XIV asrning s
о
‘nggi 30 yilligi XV asr
birinchi yarmiga kelib, Sohibqiron Amir Temur va Temuriylarning vatanparvarligi va
fidoiyligi tufayli m
о
‘g‘ullar istibdodidan qutuldi va mustaqil davlatga ega b
о
‘ldi.
Natijada mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida keskin yuksalish yuz
berdi.
Amir Temur – yirik davlat va siyosat arbobi, sarkarda, qonunshunos, iste’dodli
me’mor, notiq ruhshunos b
о
‘lish bilan birga Turkistonni jahonga mashhur qilgan
milliy g‘ururli, s
о
‘zi bilan ishi bir, vatanparvar inson – buyuk shaxs edi. Uning nomi
bilan boshlangan “Temuriylar madaniyati”
о
‘ziga xos “Temuriylar tarbiyasi”ni yaratdi.
Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo kabi ulug‘ zotlar va ana shu tarbiyaning
natijasi – mevasi b
о
‘ldilar[2].
Amir Temur davrida ilm-fan, madaniyat gullab yashnadi, boy ma’naviy
qadriyatlar yaratildi. Bular Markaziy Osiyo mintaqasidagi xalqlarining madaniy-
ma’naviy taraqqiyotida asosiy y
о
‘nalishni belgilab berdi.
Amir Temur Samarqand shahrini
о
‘z saltanati, uning asosiy hududlarining
Movarounnahr va Xuroson davlatining poytaxti sifatida dunyoga ilm-fan, san’at va
ma’rifat markazi qilib mashhur etishni asosiy maqsad qilib q
о
‘ygan edi. Shuning uchun
yoshlarning bilimli b
о
‘lishini nazarda tutib “Bibixonim”, “Muhammad Sulton”
madrasalarini shaxsan
о
‘zi qurdirdi. Madrasa qurilishiga, uning tashqi va ichki
bezagiga alohida e’tibor berdi[3].
Amir Temur va Temuriylar ajratgan vaqf hisobiga
о
‘quv dargohida
shogirdlarning bilim olishlari uchun qulayliklar yaratilib, darsxonalar zarur
о
‘quv
qurollari va kerakli jihozlar bilan ta’minlangan. Madrasalarga davlat tomonidan
154
mudarrislar tayinlangan. Mudarrislar eng ulug‘, serqirra bilim sohibi, odob-axloqda
namunali kishilar b
о
‘lgan[4]. Ushbu ishlar Amir Temurning eldagi maorif va ta’lim-
tarbiya ishlari davlat tomonidan idora qilinishi zarur degan fikrlarining tasdig‘i edi.
Sohibqiron davrida
о
‘g‘il bolalar uchun boshlang‘ich ma’lumot beradigan
maktablar k
о
‘paytirilgan. Bu maktablar masjidlar qoshida va xususiy uylarda davlat,
nufuzli shaxslar va bilimdon kishilar tomonidan ochilgan edi. Maktablarda masjid
imomlari yoki yirik olimlar dars berishgan. Shaharlarda maktablar maxsus
maktabdorlar tomonidan ochilib, shahar maktablarida
о
‘quvchilar soni 20-30 ta,
qishloq maktablarida 10-15 ta, ayrim hollarda k
о
‘proq b
о
‘lgan. Lekin har bir qishloqda
boshlang‘ich ta’lim beruvchi maktablar ochilishi shart edi. Bu esa Sohibqironning
xalqni ommaviy savodli etish g‘oyasi b
о
‘lganligini isbotlaydi.
Maktab
о
‘quvchilariga savodlarini chiqarish uchun “Haftiyak” avvalo “Qur’on”
kitobining yettidan bir qismi
о
‘qitilgan.
H.Boboyevning fikricha, “
О
‘quvchilar yakka tartibda
о
‘qitilib, kichik va katta
guruhlarga ajratilgan. Katta guruh
о
‘quvchilari
о
‘zlashtirayotgan bilimlaridan tashqari
islom dini asoslaridan xabardor b
о
‘lganlar. Har bir
о
‘quvchining
о
‘quv mavzusi
bо
‘lgan yoki biror bir kitobni tugatganlarida
о
‘qituvchi diniy rasm-rusumlarga amal
qilgan holda mashq qildirgan. Bolalar milliy va diniy an’analar ruhida
tarbiyalanganlar”[5].
Maktablar bolalar va qizlar maktabiga b
о
‘lingan. Markaziy Osiyoning k
о
‘p
shaharlarida qizlar maktabi mavjud b
о
‘lgan. Bunday maktablar
о
‘qituvchining uyida
bо
‘lib,
о
‘qituvchini esa “Otin bibi” deb atashgan.
Umumiy maktablar sonining t
о
‘rtdan bir qismi qizlar maktabiga t
о
‘g‘ri kelardi.
Ayol – qizlarning bilim olishga jalb qilinishi bu Sohibqironning ilm – bilim insoniyat
uchun, ayniqsa, davlatning madaniy yuksalishi uchun katta ahamiyatga egaligini
tushunganligining boyisi edi.
Amir Temur davrida madrasalar oliy va
о
‘rta
о
‘quv yurti vazifasini
о
‘tagan.
Madrasalar diniy va dunyoviy bilimlar
о
‘chog‘i, kadrlar tayyorlash maskani edi.
155
Madrasalarda mamlakatning eng atoqli donishmandlari, shayxlari, ulamo-olimlari
mudarrislik qilib, ma’ruzalar
о
‘qishgan[6].
Madrasalar va ularning faoliyati yuzasidan umumiy nazorat oliy darajadagi diniy
shaxs –
shayx ul-Islom
va qozilar tomonidan olib borilsa, alohida tekshiruv, ya’ni
о
‘quv va iqtisodiy ishlari b
о
‘yicha nazorat
mutavalliga
topshirilgan. Madrasada
mudarris barcha
о
‘quv predmetlari b
о
‘yicha beriladigan bilimlarga rahbarlik qilgan,
faqat
о
‘quv ishlari b
о
‘yicha javob bergan. Madrasalarda ilohiyot, huquq (fiqh), mantiq,
matematika (riyoziyot), handasa (geometriya), astronomiya, tibbiyot, tarix, j
о
‘g‘rofiya,
adabiyot, ilmi aruz, arab tili va boshqa dunyoviy fanlar
о
‘qitilgan[7].
Bilimdonlikni insondagi yaxshi fazilat deb, soni k
о
‘p, aql tajribasi oz
odamlardan bilim - tushunchasi, tajribasi takomillashgan bitta inson xizmatining
о
‘zi
ulug‘ ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Xalqimiz orasida matalga aylanib ketgan
uning: “Bilagi z
о
‘r - birni yiqar, bilimi z
о
‘r – mingni”[5], - deb aytgan dono fikri
ayniqsa e’tiborga molik. Bu yerda biz Sohibqironning jismoniy kuch emas, balki aql,
bilimning inson mushkulini osonlashtirishini, har bir ishda aqllilik zarurligini, aqlning
jamiyatda rivojlantiruvchi kuchga ega ekanligini tushuntirganligini yaxshi anglaymiz.
Amir Temur kelajak avlodlarga qoldirgan “Tuzuklari”da odamning shaxsiy
hayotida, davlat ishlarida katta ahamiyatga ega b
о
‘lgan tafakkur, aql bilan ish yuritish
kabi xislatlariga doimo diqqat bilan qaragan. Tafakkur borliqni, ijtimoiy muhitni bilish
vositasi va saltanatni shaxsning keng k
о
‘lamdagi ishlarini t
о
‘g‘ri y
о
‘nalishda yuzaga
chiqarishning asosi ekanligini aniq tushundi. Bu fikr va qarashlari,
о
‘z navbatida, Amir
Temurning xalq orasida yoshlarni aqlli b
о
‘lishga,
о
‘ylab ish yuritishga tarbiyalash
zarurligini bosh vazifa etib q
о
‘yganligini k
о
‘rsatadi.
Sohibqiron davlat hayotida ilm-fan bajaradigan xizmatlarning ulug‘ligini teran
tushungan edi. “Men azaldan ilm shaydosiman” deb qalbidagi fikrni aytishi uning
jamiyatni rivojlantirish borasidagi t
о
‘g‘ri y
о
‘nalishni tanlaganini k
о
‘rsatadi. Amir
Temur ilm-fanning insonni, jamiyatni rivojlantirishdagi xizmatiga katta baho berib,
yoshlarga ilm sirlarini bilishda muhim vazifalar yuklaydi. Ilmning odamni t
о
‘g‘ri
yо
‘lga boshlashini, insonni yetuk aqlga va fazilatga ega shaxs sifatida shakllantirishini
156
nazarda tutgan va yoshlarning komil inson b
о
‘lishiga ta’sir etadigan omillarning biri –
uning bilim olishi, - deb tushungan.
Darhaqiqat, katta shaharlardan tashqari har bir qishloqda masjid yoki
madrasalarning qurilishi, yoshlarga bilim berishni ancha rivojlantirganligini
kо
‘rsatadi. Sohibqiron har bir insonning savodli b
о
‘lishining tarafdori edi. U har bir
shaxs bilim, savod egallashi zarur deb hisobladi.
Sohibqiron
о
‘zi tomonidan tashkil qilingan fanlar akademiyasidagi va
о
‘lkadagi
boshqa olimlarning qanday ilmiy muammolar b
о
‘yicha ish olib borayotganliklarini
uzluksiz nazorat qilib borgan. Ularga mamlakat uchun zarur b
о
‘lgan ilmlarni
о
‘rganib,
uni xalq orasida tarqatish b
о
‘yicha maslahatlar bergan. Bu haqda Amir Temur:
“Olimlar, sofdil kishilar, sayyidlar olimlar va fozillarga dargohim doimo ochiq edi”[8],
- deb yozgan edi.
Shular bilan birgalikda sarkardaning podshohlikka tegishli majlis,
maslahatlarida va olimlar bilan b
о
‘lgan uchrashuvlarda davlatning ichki va tashqi
ahvoli, diniy, huquqiy masalalardan tashqari, ilm - hunar, davlatdagi ma’rifat -
ma’naviyat sohasi b
о
‘yicha, shuningdek insonlarning fe’l - atvori, odob - axloq
muammolari b
о
‘yicha ham fikr almashib turgan.
Bilim beruvchi
о
‘lkadagi va chet ellardan kelgan olimlar bilan mudarrislarning
turmush darajasini yaxshilab, mustaqil faoliyat olib borishga, ilmini xalq ommasiga
tarqatish uchun imkoniyatlar yaratish maqsadida ularga yashash uchun uy-joy va
mehnatni t
о
‘g‘ri baholaydigan ish haqi berishni buyurgan. Buni yanada samarali
amalga oshirish maqsadida, ayniqsa olimlarni ishsiz, b
о
‘sh qoldirmaslikni nazarda
tutib “Agar kasb-u hunar va ma’rifat ahillaridan b
о
‘lsa, bundaylarga saltanat
korxonalaridan yumush berilsin”[8], - deb mamlakatdagi ilm, bilim va
hunarmandchilik ishlarini yanada takomillashtirish uchun boshqa
о
‘lkalardan kelgan
bilimli kishilarni mamlakat foydasi uchun egallagan ixtisosliklari b
о
‘yicha ishga
joylashtirish lozimligini tushuntirgan.
157
Sohibqironning bunday ishlarini chuqur bilgan Ibn Arabshohning: “Temur har
qanday hunar va kasb b
о
‘lmasin, agar unda biron fazilat va sharofat b
о
‘lsa, kasb
egalariga g‘oyatda mehr q
о
‘yar edi”[9], - deb yozishi ham buni isbotlaydi
Mamlakatdagi har bir ishning muvaffaqiyatli b
о
‘lishini, shu soha olimlari,
mutaxassislaridan talab qilgan. Shu maqsadda u: “Ilm va dinning mashhur kishilari
о
‘z
maslahatlari bilan podshohlarga yordam berib kelganlar”[8], - deb yozgan edi. Sababi
ularning jamiyatdagi insonlarni mamlakat nazarda tutgan dastur va mafkura b
о
‘yicha
odil siyosat tushunchasi bilan shakllantirish borasidagi ta’siri, el-ulusga xizmatlari
ulug‘ ekanligini bildi[9].
Amir Temur davlatda bilimni, hunarni rivojlantirish uchun eng kerakli
qurollardan biri – bu soha b
о
‘yicha yozilgan ilmiy kitoblar deb hisoblaydi. “Kitob yoki
yozilgan narsa avlodlar xotirasida qilingan ishdan ham uzoqroq yashaydi”, - deb
ta’kidlagan. Kitobning insonlarni bilim orqali ongli qilishdagi, tarbiyalashdagi, ilm
о
‘rgatishdagi xizmatiga alohida e’tibor berib, “Kitob (bitik) - barcha bunyodkorlik,
yaratuvchilik va aql-idrokning, ilm-u donishning asosidir, hayotni
о
‘rgatuvchi
murabbiydir”, – deb baholagan edi.
Ilmning negizi kitob ekanligini yaxshi bilgan Amir Temurning saltanat poytaxti
Samarqandda dunyoga dong‘i ketgan va k
о
‘pgina olimlarning, davlat boshliqlarining
diqqatini
о
‘ziga tortgan katta kutubxona tashkil qilganligi ma’lum.
Bunda yoshlarning bilim olishi, ayniqsa, olimlarning har xil ilm sohalaridan
ishlar olib borishi uchun davlat tomonidan barcha sharoitlar yaratilgan. Kutubxonaga
Sharqda Hindiston bilan Xitoydan boshlab, G‘arbda Rossiya, Armaniston, Rumgacha
ch
о
‘zilgan mamlakatlarda yaratilgan yuzlab, minglab q
о
‘lyozma kitoblar jamlangan
edi. Masalan, Amir Temur Kichik Osiyoni bosib olganda qadimgi madaniyat markazi
Bursa shahrida qadimiy va juda boy kutubxonaga duch kelgan edi. U bu kitoblarni yuk
tashiydigan jonivorlarga ortib, Samarqandga k
о
‘chirtirgan[6].
Sohibqiron tashkil etgan kutubxonadan faqat Sharq xalqlari tilidagina emas,
balki grek, lotin, arman, gruzin va boshqa tillarda yozilgan kam nusxadagi noyob tabiiy
158
– matematik va diniy kitoblar ham
о
‘rin olgan. Bular ilm va madaniyatni keng
tarqatishda juda ahamiyatli vazifalarni bajargan[10].
Shunday qilib, Sohibqiron Amir Temurning ilm-fanni rivojlantirish haqidagi
fikrlari va qarashlari juda keng masalalarni
о
‘z ichiga qamrab olib, Temuriylar
davrining gullab-yashnashi ushbu davrdagi Temur sivilizatsiyasi yutuqlarining
dovrug‘ taratishiga asos b
о
‘lgan.
Amir Temur
о
‘z davlatida xalqning osoyishtalikda, farovon baxtli yashashida va
elni odilona boshqarishda eng asosiy ta’sir etuvchi omillardan biri bilim, ma’rifat, ilm-
fan sohalarini rivojlantirish deb hisoblagan. Aqliy tarbiya, diniy va dunyoviy ilmlar
insonni har taraflama rivojlanishida katta ahamiyatga egaligini yaxshi tushungani
uchun madaniyat, ma’rifat, ma’naviyat gullab-yashnagan.
Адабиётлар рўйхати
;
Библиографические ссылки
; References:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг
2020
йил
24
январдаги Олий Мажлисга мурожаатномаси
.
Халқ сўзи
, 2020
йил
26
январь
.
2.
Қуронов М
.,
Тўраев Ш
.
ва бошқалар
.
Миллий тарбия ва ёшлар
дунёқарашини шакллантириш
.
Ўқув қўлланма
. –
Т
.:
Мухаррир
, 2017. –
Б
. 70.
3.
Зоҳидов П
.
Темур даврининг меъморий қаҳқашони
.
–
Т
.:
Шарқ
, 1992. –
Б
.19.
4.
Каримов Ш
.
,
Шамсуддинов Р
.
Соҳибқирон Амир Темур ва унинг
салтанати
.
–
Андижон
: 1995. –
Б
. 192.
5.
Бобоев Ҳ
.
Амир Темур ва темурийлар салтанати
.
–
Т
.:
Камалак
, 2006. –
Б
.
199.
6.
Қодиров М
.
Темур ва Темурийлар даврида томоша санъатлари
.
–
Т
.:
Ғафур
Ғулом
, 1996. –
Б
. 64.
7.
Амир Темур илм-фан ва маданият ҳомийси
//
Халқаро илмий конференция
материаллари
.
–
Т
.:
Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат
. 2012.
–
104
б
.
8.
Темур тузуклари
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 2013. –
Б
. 89
9.
Каюмов А
.
Амир Темур қиссалари
.
–
Т
.:
Ёзувчи
, 1996. –
Б
. 32.
10.
Дадабоев Ҳ
.
Амир Темурнинг ҳарбий маҳорати
.
–
Т
.:
Ёзувчи
, 1996. –
Б
. 94.
159
11.
Рустамбаев
,
М
.
Х
. "
Ўзбекистон Республикаси жиноят кодексига шарҳлар
.
Махсус қисм
."
Тошкент
,
Илм зиё
(2006).
