186
ПРОЦЕССУАЛ КЕЛИШУВ ВА ПРОЦЕССУАЛ КАФОЛАТЛАР
Дониёр АЗИМОВ Жиноят ишлари бўйича Қуйи Чирчиқ туман суди судьяси
.
Судьялар олий мактаби мустақил изланувчиси
ПРОЦЕССУАЛЬНОЕ СОГЛАШЕНИЕ И ПРОЦЕССУАЛЬНЫЕ
ГАРАНТИИ
Дониёр АЗИМОВ
Судья Нижне-Чирчикского районного суда по уголовным делам
,
самостоятельный соискатель Высшей школы судей
PPROCEDURAL AGREEMENT AND PROCEDURAL GUARANTEE
Doniyor AZIMOV
Judge of the Nizhne-Chirchik District Court for Criminal Cases,
Independent applicant of the High School of Judges
Аннотaция
.
Ушбу мақола процессуал келишув тузилишида процессуал
кафолатларни таҳлил қилишга қаратилган
.
Процессуал кафолатларни
кучайтириш зарурати асослантирилган
.
Келишувнинг ихтиёрийлиги ва
процессуал кафолатларни таъминлаш юзасидан таклифлар берилган
.
Аннотaция
.
Статья посвящена анализу процессуальных гарантий при
заключении процессуального соглашения
.
Обоснована необходимость усиления
процессуальных гарантий
.
Внесены предложения по обеспечению о
добровольности соглашения и процессуальных гарантий
.
Annotation.
This article focuses on the analysis of procedural guarantees in the
structure of the procedural agreement. The need to strengthen procedural guarantees is
justified. Proposals have been made regarding the voluntary nature of the agreement
and the provision of procedural guarantees.
Калит сўзлар
:
процессуал келишув
,
айбланувчи
,
процессуал кафолатлар
,
ихтиёрийлик
,
хабардорлик
187
Ключевые
слова
:
процессуальное
соглашение
,
обвинямый
,
процессуальные гарантии
,
добровольность
,
осведомленность
.
Key words:
procedural agreement, the accused, procedural guarantees,
voluntariness, awareness.
Гарчи дунёнинг кўпгина давлатларида келишув билан боғлиқ ишларда
ҳимоя ҳуқуқини таъминлашнинг кучайтирилган кафолатлари
,
шу жумладан
,
ҳимоячининг мажбурий иштироки кўзда тутилган бўлса-да
,
бироқ мазкур
ҳуқуқни тўлақонли ва самарали таъминлаган тизим мавжуд деб айта олмаймиз
.
Ҳимоя ҳуқуқини таъминлаш билан боғлиқ муаммолардан яна бири шундай
иборатки
,
амалдаги ЖПКга мувофиқ айбланувчининг жиноят иши материаллари
билан танишиб чиқиш ҳуқуқи жиноят иши тамомлангандан кейин пайдо бўлади
.
Бироқ
,
келишув тузиш ҳақида онгли ва ихтиёрий қарор қабул қилиш учун
айбланувчи унга қарши мавжуд далиллар ҳақида маълумотга эга бўлиши зарур
.
Мазкур маълумотларга эга бўлмаган ҳолда келишув ҳақида қарор қабул қилиш
,
руҳий босим натижаси бўлиши ва айбсиз шахсни ҳукм қилинишига олиб келиши
мумкин
.
Яъни келишув ҳақидаги ишлар бўйича айбсиз шахсни ҳукм қилиш ва
тергов сифатининг пастлиги билан боғлиқ муаммолар
,
келишув ҳақида қарор
қабул қилинишидан аввал айбланувчини мавжуд далиллар билан таништириш
орқали ҳал қилиниши мумкин
.
Масалан
,
Люксембургда айбланувчининг
ихтиёрига кўра
,
прокурор томонидан уни жиноят иши билан танишишига рухсат
бериш кўзда тутилган
.
Финляндияда ҳам келишув ҳақида қарор қабул
қилингунга қадар айбланувчига мавжуд далиллар маълум қилинади
.
Германия
,
Жанубий Африка ва Испанияда судланувчиларга келишув тузиш таклиф
қилинишидан аввал судда фойдаланилиши мумкин бўлган далиллар нусхаси
берилади
.
Мазкур масала ва айбланувчининг келишув тузиш ҳақида қарори кўп
жиҳатдан келишув жиноят процессининг қайси босқичида тузилишига боғлиқ
.
Процесснинг илк босқичларида келишув тузилиши ҳам жиноят ишини
юритиш учун масъул давлат органлари ҳам айбланувчига келишувдан кўпроқ
188
манфаат олиш яъни процессуал воситалар ва вақтни иқтисод қилиш имконини
беради
.
Шу сабабли
,
процесснинг аввалги босқичларида келишув тузиш
қўшимча равишда рағбатлантирилиши мақсадга мувофиқ
.
Масалан Австралия
,
Англия Уэльс ва Янги Зеландияда процесснинг илк босқичларида келишув
тузиш учун қўшимча имтиёзлар белгиланган
.
Бироқ мазкур давлатларда
“дастлабки тергов
”
ва
“
жиноят иши
”
тушунчаларининг ўзи мавжуд эмаслигини
эътиборга олиш зарур
.
Бошқа томондан
,
келишув тузиш ҳақида жиноят ишининг якуний
босқичларида муҳокама қилинса айбланувчининг ушбу масала юзасидан онгли
ва ихтиёрий қарор қабул қилиш имконияти ортади
.
Сабаби айнан жиноят иши
материаллари билан танишганидан сўнг
,
айбланувчида унга қўйилган
айбловнинг асослилиги ва исботланганлиги юзасидан фикр шаклланади
,
келишув ҳақида қарорни ташқи таъсир(мажбурлаш
,
таҳдид
)
натижасида эмас
балки объектив ахборот таъсирида қабул қилади
.
Жиноят процессининг илк босқичларида келишув тузилиши мумкинлиги
,
терговга қадар текширув босқичидаёқ шахснинг айбига иқрор бўлишига эришиш
мақсадида босиқ ўтказилиши
,
қийноққа солиш ва бошқа шафқатсиз
,
ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ҳамда жазо турларини
қўллашга олиб келиши мумкин
.
Бундан ташқари
,
дифференциaция жиноят
процессининг фақатгина битта босқичига тааллуқли бўлиши мумкин
,
суд
тергови ўтказилмаслиги
,
процесснинг илк босқичида процессуал келишув
тузилиши
,
ишни судга қадар юритиш босқичида исботлашнинг тўлиқ цикли
амалга оширилмаслиги
,
айбга иқрорликка ҳал қилувчи далиллар сифатида
қаралиши натижасида тергов ва суд хатоларига олиб келиши мумкин
.
Бинобарин
,
айбланувчи жиноят иши материаллари билан танишгунга
қадар процессуал келишув тузиш масаласи муҳокама қилиниши мақсадга
мувофиқ эмас
.
Ушбу масалада яна бир муҳим процессуал кафолат келишув жараёнида
процессуал қонун бузилишлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқини таъминлаш
189
бўлиб
,
ЖПКнинг
5864
-моддасига кўра прокурор айбга иқрорлик тўғрисида
келишув тузиш ҳақидаги илтимосномани кўриб чиқиб
,
қуйидаги қарорлардан
бирини қабул қилади
:
1)
айбга иқрорлик тўғрисида келишув тузиш ҳақидаги илтимосномани
қаноатлантириш ҳақида
;
2)
айбга иқрорлик тўғрисида келишув тузиш ҳақидаги илтимосномани рад
қилиш тўғрисида
.
Келишувнинг
процессуал
асосларини
такомиллаштириш
жабрланувчининг ҳуқуқларини таъминлаш ва келишув тузиш ҳақида
илтимосномани кўриб чиқиш ваколати берилган мансабдор шахснинг
дискрецион ваколатлари билан боғлиқ
.
Илтимосномани кўриб чиқиб
,
уни қаноатлантириш ёки рад қилиш ҳақида
қарор қабул қилувчи прокурор томонидан рад қилиш асослари аниқ белгилаб
қўйилиши
,
мазкур ҳуқуқни суистеъмол қилинишини олдини олади
.
ЖПКнинг
5863
-моддасида прокурор келишув тузиш ҳақидаги
илтимосномани кўриб чиқаётганда жиноят иши материалларини ва тақдим
қилинган ёки талаб қилиб олинган қўшимча материалларни ўрганади
,
келишув
тузишнинг асосларини текширади
,
шунингдек гумон қилинувчининг
,
айбланувчининг келишув предмети бўлган ҳаракатларни амалга ошириш
имкониятларини баҳолаши кўзда тутилган
.
Бироқ ҳолатда прокурорга берилган дискрецион ваколатларни
қонунийлигини баҳолаш мезонлари кўзда тутилмаган
.
Ўзбекистон Республикасининг
“
Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида
”
Қонуни
17-
моддасига кўра маъмурий орган маъмурий ихтиёрийликни
(дискрецион ваколатни
)
қонунчиликда белгиланган доирада амалга ошириши
шарт
.
Маъмурий ихтиёрийлик
(
дискрецион ваколат
)
асосида қабул қилинган
маъмурий ҳужжатлар ва амалга оширилган маъмурий ҳаракатлар ушбу
ваколатнинг мақсадига мос келиши керак
[2].
190
Дискрецион ваколатнинг қонунийлигини баҳолашнинг аниқ ва ҳамма учун
тушунарли бўлган мезонлари мавжуд эмаслиги
,
илтимоснома субъектив
асосларга кўра рад қилиниши хавфини яратади ва мазкур қарорнинг
қонунийлигини баҳолаш имкони бўлмайди
.
Яъни
,
ЖПКда прокурорнинг айбга иқрорлик тўғрисида келишув тузиш
ҳақидаги илтимосномани рад қилиш тўғрисида қарори устидан шикоят қилиш
ҳуқуқи назарда тутилмаган
.
Бинобарин ушбу ҳолат ЖПКнинг
27-
моддасида
белгиланган процессуал ҳаракатлар ва қарорлар устидан шикоят қилиш
ҳуқуқини тўғридан-тўғри чеклайди
.
Прокурор келишув тарафларидан бири эканлиги
,
бинобарин назоратни
амалга ошира олмаслиги
,
суриштирув ва тергов органларида келишув
тузилишидан манфаатдорлиги инобатга олинса келишув жараёни устидан
идоравий ва прокурор назоратининг деярли амал қилмаслиги
,
келишувнинг
потенциал суистеъмол қилиниши учун замин яратади
.
Шу сабабли
,
келишув
жараёни устидан самарали суд назорати ўрнатилишини таъминлашни энг муҳим
вазифа деб айтишимиз мумкин
.
Процессуал келишув қўлланадиган аксарият давлатларда келишувнинг
онгли ва ихтиёрийлигини текшириш суднинг нафақат ҳуқуқи балки мажбурияти
ҳисобланади
.
Масалан
,
АҚШ ва Финляндияда судья судланувчини бевосита
ушбу масалада сўроқ қилади
.
Ҳиндистон ва Малайзияда келишувнинг
ихтиёрийлигини текшириш
,
суд муҳокамасида судланувчининг прокурордан
қўрқмасдан кўрсатув бера олишини кўзлаб
,
судьяга алоҳида хонада
судланувчини сўроқ қилиш ҳуқуқи берилган
.
Келишув жараёнинг ёпиқлиги ва шаффоф эмаслиги келишув жараёнига
нисбатан жамоатчиликда ишончсизлик ва салбий фикрларни уйғотади
.
Айниқса
келишув шартлари зарарни қоплаш ва молиявий жарималар билан боғлиқ бўлган
ҳолларда келишув баъзи юқори мартабали шахсларни жавобгарликдан қутқариш
воситаси сифатида қабул қилиниши ва унинг натижаларига нисбатан
ишончсизликни юзага келтириши мумкин
.
191
Масалан Янги Зеландияда ҳимоя ва айблов томони ўртасидаги
музокаралар меморандум орқали қайд қилинади
[3].
Процессуал келишув натижасида айбланувчига бериладиган имтиёзларни
чеклаш
,
келишувнинг самарадорлигига таъсир қилиши мумкин
.
Бироқ
,
умумий
тартибда тайинланадиган ва келишув натижасида тайинланадиган жазо чораси
ўртасидаги фарқ қанчалик катта бўлса келишув ҳақида айбланувчининг қарори
кўрқув ва таҳдид натижасида қабул қилиниши эҳтимоли пропорционал равишда
ошиб боради
.
Германия Федерал Конституциявий суди суд муҳокамаси ва
келишув натижасида тайинланадиган жазо ўртасида жиддий фарқни
ҳимояланувчининг иродаси эркинлигига
“
ноқонуний таъсир
”
эканлигини
эътироф этган
[1,
Б
. 169–170].
ЖПКнинг
5866
-моддасига кўра
,
агар ишни судга қадар юритиш жараёнида
жиноятнинг айбга иқрорлик тўғрисидаги келишувда назарда тутилмаган бошқа
ҳолатлари аниқланса
,
келишув ўз кучини йўқотади
.
Бироқ мазкур қоида ҳаддан ташқари умумий бўлиб
, “
бошқа ҳолатлар айнан
нималиги очиб берилмаган
.
ЖПКнинг
5869
-моддасида тарафларнинг тузилган келишувдан воз
кечиши
,
келишувни тасдиқлашни рад этиш ҳақида ажрим чиқаришга асос
бўлиши белгиланган
,
бироқ ишни судга қадар юритиш босқичида гумон
қилинувчи(айбланувчи)нинг келишувдан воз кечиш ҳуқуқини белгиланмаган
.
Фикримизча
,
қонунда процессуал келишувни бекор қилишнинг қуйидаги
асосларини белгилаш мақсадга мувофиқ бўлади
:
−
ЖПКнинг
5861
-моддасида белгиланган келишув шартларининг
бузилиши
;
−
Гумон қилинувчи(айбланувчи)нинг келишувдан воз кечиш ҳақида
аризаси
;
−
Гумон қилинувчи(айбланувчи
)
томонидан процессуал келишув
шартлари бажарилмаслиги
,
шу жумладан тергов давомида гумон
қилинувчи(айбланувчи
)
томонидан
ёлғон
кўрсатувлар
берилганлиги
192
аниқланиши
,
содир этилган жиноятнинг иш учун муҳим бўлган ҳолатларини
яшириш
;
−
Гумон қилинувчи
,
айбланувчининг вафоти
;
−
Экспертиза натижасига кўра шахснинг руҳий ҳолати бузилганлиги
сабабли тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш зарурати юзага келса
.
ЖПКнинг
5866
-моддасига кўра
,
айбга иқрорлик тўғрисида келишув
имзоланганидан кейин иш бўйича тергов ва бошқа процессуал ҳаракатлар
ўтказилиши мумкин
.
Бинобарин амалиётда айбланувчи томонидан келишув
доирасига тушадиган бошқа жиноят содир этилганлиги аниқланиши ёки содир
этилган жиноят ЖКнинг оғирроқ моддаси билан квалификaция қилиниши
натижасида келишувнинг мазмуни ўзгаришидан келиб чиқиб
,
келишув
шартлари ҳам ўзгариши мумкин
.
Бироқ
,
ЖПКда келишувни ўзгартириш эмас
,
келишувда назарда
тутилмаган бошқа ҳолатлар аниқланиши натижасида келишув ўз кучини
йўқотиши кўзда тутилган
.
Яъни келишувни ўзгаришига олиб келган асослар
дифференциaция қилинмаганлиги
,
келишув тузган айбланувчи томонидан ўз
мажбуриятларини тўлиқ бажарган ҳолда ҳам қонун билан белгиланган
имтиёзлар маҳрум бўлишига олиб келиши мумкин
.
Биробарин
,
ЖПКда келишувда назарда тутилмаган бошқа ҳолатлар
аниқланиши айбланувчига боғлиқ бўлмаган ҳолатлар сабабли юзага келган
тақдирда келишув ўз кучини йўқотмаслиги балки унга ўзгартириш киритилиши
белгиланиши зарур
.
Шу билан бирга
,
агар келишув предметида тергов билан ҳамкорлик кўзда
тутилган бўлса
,
гумон қилинувчи(айбланувчи)га нисбатан хавфсизлик
чораларини қўллаш масаласи ҳал қилинмаган
.
Албатта
,
уюшган гуруҳ ташкилотчилари ва бошқа аъзоларига нисбатан
кўрсатув бериш
,
уларнинг қилмишларини фош қилиш учун тергов билан
ҳамкорлик қилган шахснинг ҳаёти
,
соғлиғи ҳамда мол-мулкига тажовуз
қилиниши мумкин
,
бинобарин мазкур шахслар
,
уларнинг оила аъзолари ва яқин
193
қариндошлари ҳам Ўзбекистон Республикасининг
“
Жабрланувчиларни
,
гувоҳларни ва жиноят процессининг бошқа иштирокчиларини ҳимоя қилиш
тўғрисида
”
Қонунида белгиланган тартибда ҳимоя қилинишлари зарур
.
Адабиётлар рўйхати/Библиографические ссылки
/References:
1. ‘Plea Bargaining and its History’, Albert Alschuler, Columbia Law Review, Vol
79, No. 1, January 1979. See also Altenhain, K., “Absprachen in German Criminal
Trials”, from World Plea Bargaining: Consensual Procedures and the Avoidance of
the Full Criminal Trial, Thaman, S. C., ed., Carolina Academic Press, Durham, NC.
(2010), pp. 169–170
2.
Ўзбекистон Республикасининг
“
Маъмурий тартиб-таомиллар
тўғрисида
”
Қонуни
https://lex.uz/docs/3492199
3.
Criminal Procedure Act 2011 Public Act No 81 Date of assent 17 October
2011
https://www.legislation.govt.nz/act/public/2011/0081/latest/dlm3359962.html
4.
Рустамбаев
,
М
.
Х
. "
Ўзбекистон Республикаси Жиноят ҳуқуқи курси
.
V
том
."
Тош-кент
:
Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси Ҳарбий-техник
институти
304 (2018): 310-323.
