55
MEHNATNI MUHOFAZA QILISH QOIDALARINI BUZGANLIK UCHUN
JAVOBGARLIK MASALALARI
Muborak Usmanova
yu.f.d., professor,
О
‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti
ВОПРОСЫ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА НАРУШЕНИЕ ПРАВИЛ ОХРАНЫ
ТРУДА
Муборак Усманова
д.ю.н
.,
профессор
,
Университет общественной безопасности Республики
Узбекистан
ISSUES OF RESPONSIBILITY FOR VIOLATION OF LABOR
PROTECTION RULES
Mubarak Usmanova
Doctor of Law, Professor, Public Safety University of the Republic of Uzbekistan
Annotatsiya:
Maqolada mehnat sohasidagi xalqaro standartlar, shuningdek,
О
‘zbekistonning milliy mehnat qonunchiligi tizimida yollanib ishlovchi xodimlar
mehnat sharoitlari, ular hayoti hamda salomatliklariga xavf solmasligiga oid normalar
sharhlangan bo‘lib, xavfsiz va munosib mehnat sharoitlarini tashkil etishning asosini
mehnat munosabatlari sohasidagi davlat siyosati,
О
‘zbekiston Respublikasida ish
joylaridagi xavfsizlik va mehnatni muhofaza qilish, fuqarolar sog‘lig‘ini ta’minlash
masalalari davlat ijtimoiy siyosatining ustuvor y
о
‘nalishlari kabi masalalar
o‘rganilgan
.
Аннотaция
:
В статье даны толкования международных стандартов в
области труда
,
а также норм
,
касающихся условий труда наемных работников в
системе нaционального трудового законодательства Узбекистана
,
основы
организaции безопасных и достойных условий труда заложены в
государственной политике в области трудовых отношений
,
вопросах
безопасности и охраны труда на рабочих местах
,
обеспечения здоровья граждан
56
в Республике Узбекистан
.
изучались такие вопросы
,
как приоритеты
государственной социальной политики
.
Abstract
: The article gives interpretations of international labor standards, as well
as norms relating to the working conditions of employees in the system of national
labor legislation of Uzbekistan, the foundations for organizing safe and decent working
conditions are laid down in the state policy in the field of labor relations, safety and
labor protection issues in workplaces, ensuring the health of citizens in the Republic of
Uzbekistan. issues such as the priorities of state social policy were studied.
Kalit so‘zlar:
Xalqaro konvensiya, Konstitutsiya, mehnat, mehnat muhofazasi,
javobgarlik, xodim, ish beruvchi, xavfsizlik.
Ключевые слова
:
Международная конвенция
,
Конституция
,
труд
,
охрана
труда
,
ответственность
,
работник
,
работодатель
,
безопасность
.
Key words:
International Convention, Constitution, labor, labor protection,
responsibility, employee, employer, safety.
Inson hayotining xavfsizligini ta’minlash muammosi har bir jamiyat uchun
dolzarb masala b
о
‘lib, u davlatning iqtisodiy rivojlanganligi va barqarorligiga bog‘liq.
Hozirgi vaqtda ilmiy-texnik taraqqiyot keltirib chiqargan xavfsizlik muammolarining
yе
chimi jamiyatning barcha a’zolarining faol ishtirokini, yuqori fuqarolik ongini,
ayrim hollarda jamiyat, kelajak avlod manfaati uchun, shaxsiy manfaatlardan
kechishini talab qiladi. Bu esa jamiyat a’zolaridan yuksak madaniyatli va kuchli
ma’naviyatlilikni talab qiladi.
XXI asr fan va texnologiyalar asri, inson uchun eng qulay mehnat va turmush
sharoitlari yaratilish imkoniyatlari ta’minlangan asr ekanligi bilan diqqatga sazovordir.
О
‘tgan XX asr davomida fanda yuz bergan inqilobiy
о
‘zgarishlar bugungi yuksak
texnologiyalar hamda ularning ishlab chiqarishga keng joriy qilinishi, tabiat
kuchlaridan inson manfaatlari y
о
‘lida keng foydalanish uchun cheksiz imkoniyatlar
yaratib berdi. Buning natijasida moddiy ishlab chiqarish sohasida q
о
‘l mehnatining
hissasi keskin pasaydi, og‘ir va inson uchun zararli ishlab chiqarish operatsiyalari
57
avtomatlar hamda robot texnologiyalari zimmasiga yuklana boshladi. Bularning
barchasi inson mehnatini qulay va xavfsiz b
о
‘lishiga, uning turmush sharoitlari tubdan
yaxshilanishiga olib keldi, hamma narsa inson uchun, uning baxt-saodati uchun degan
gumanistik g‘oyani r
о
‘yobga chiqarilishi uchun zarur sharoitlar yaratdi.
Biroq, ilmiy texnika taraqqiyotining inson hayotini yaxshilovchi yutuqlari uchun
insoniyatdan haq t
о
‘lash talab qilinmoqda va bu haq atrof-muhitni ifloslanishi, global
miqyoslarda ob-havoning isishi, inson hayot sharoitini belgilovchi tabiiy omillarning,
insonni
о
‘rab turgan tabiiy muhitni yomonlashuvi, avval insoniyatga ma’lum
bо
‘lmagan yangi kasalliklarni tarqalishi kabi obyektiv voqelik k
о
‘rinishlarida
namoyon b
о
‘lmoqda. Jahonning har bir mintaqasi, har bir mamlakat ushbu
muammolarni yumshatishga, uning zararli oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan chora-
tadbirlarni izchil hamda t
о
‘la hajmda amalga oshirsagina muayyan samaraga erishish
mumkin b
о
‘ladi. Biz ushbu global miqyosdagi muammoning faqat bir jihatiga - ishlab
chiqarishda xodimlar uchun xavfsiz hamda qulay ish sharoitlari yaratilishi bilan
bog‘liq b
о
‘lgan tomonlarigagina e’tibor qaratmoqchimiz.
Mehnat sohasidagi xalqaro standartlar[1], shuningdek,
О
‘zbekistonning milliy
mehnat qonunchiligi tizimi ham[2] yollanib ishlovchi xodimlar mehnat sharoitlari ular
hayoti hamda salomatliklariga xavf solmasligiga alohida e’tibor qaratadi.
Jumladan, Xalqaro Mehnat Tashkilotining ustuvor konvensiyalaridan biri
hisoblangan 1981 yildagi “Mehnat xavfsizligi va gigiyenasi t
о
‘g‘risida”gi 155-sonli
hamda 2006 yilgi “Mehnat xavfsizligi va gigiyenasiga k
о
‘maklashish asoslari
tо
‘g‘risida”gi 187-sonli konvensiyalari bir-birini t
о
‘ldirib, xavfsiz va sog‘lom mehnat
muhitini ta’minlash uchun tegishli tamoyillar, majburiyatlar va huquqlarni aks ettirgan
asosiy xalqaro hujjatdir.
Zeroki,
О
‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida qayd etilganidek: “Har
kim munosib mehnat qilish, kasb va faoliyat turini erkin tanlash, xavfsizlik va gigiyena
talablariga javob beradigan qulay mehnat sharoitlarida ishlash, mehnati uchun hech
qanday kamsitishlarsiz hamda mehnatga haq t
о
‘lashning belgilangan eng kam
58
miqdoridan kam b
о
‘lmagan tarzda adolatli haq olish, shuningdek ishsizlikdan qonunda
belgilangan tartibda himoyalanish huquqiga ega b
о
‘lishi kafolatlangan”.
Jumladan,
О
‘zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish
tо
‘g‘risida”gi Qonuni 2-moddasiga k
о
‘ra: “Mehnatni muhofaza qilish – bu tegishli
qonun va boshqa me'yoriy hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning mehnat
jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta’minlashga
qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena va davolash-
profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan iborat”.
О
‘zbekiston
Respublikasining Mehnat kodeksiga k
о
‘ra: “Ish beruvchilar xavfsizlik va gigiyena
talablariga javob beradigan mehnat sharoitlarini ta’minlashi shart. Bunday sharoitlarni
yaratib berish ish beruvchining majburiyatiga kiradi.
Ish beruvchilar xodimlarning mehnat xavfsizligi va sog‘lig‘i uchun javobgardir.
Shuningdek, har bir xodim ish joyidagi jarohatlar va baxtsiz hodisalarga qarshi
kurashga
о
‘z hissasini q
о
‘shishi mumkin. Xodimlar xavfsizlik qoidalariga rioya qilishi,
о
‘zini va hamkasblarini asossiz xavf-xatarlarga duchor qilmasligi,
о
‘z huquqlarini
bilishi va profilaktika choralarini amalga oshirishda faol ishtirok etishi kerak
COVID-19 pandemiyasi kuchli sog‘liqni saqlash va xavfsizlik tizimiga ega
bо
‘lish mehnat muhitini himoya qilish hamda xodimlarning xavfsizligi va sog‘lig‘ini
ta’minlash uchun juda muhim ekanini k
о
‘rsatdi.
Ish joylarida mehnatni muhofaza qilish b
о
‘yicha xavfsizlik choralarini q
о
‘llash,
kasallik tarqalishining oldini olishda hamda xodimlar va umuman jamiyatni himoya
qilishda muhim rol
о
‘ynashi mumkinligini isbotladi.
Xavfsiz va munosib mehnat sharoitlarini tashkil etishning asosini mehnat
munosabatlari sohasidagi davlat siyosati tashkil etadi.
О
‘zbekiston Respublikasida ish
joylaridagi xavfsizlik va mehnatni muhofaza qilish, fuqarolar sog‘lig‘ini ta’minlash
masalalari davlat ijtimoiy siyosatining ustuvor y
о
‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Bozor munosabatlariga
о
‘tish sharoitida nodavlat mulkchiligiga asoslangan
korxonalar sonining
о
‘sishi, iqtisodiyotning nodavlat sektorida band b
о
‘lgan
59
yollanib ishlovchi xodimlar hajmining k
о
‘payishi
1
mamlakatimiz taraqqiyotidagi
ijobiy hodisa b
о
‘lishi bilan nodavlat mulkchiligiga asoslanuvchi korxona ish
beruvchilar tomonidan k
о
‘proq foyda olishga intilib, mehnat muhofazasi
masalalariga e’tiborni susayishiga va shu holat tufayli baxtsiz hodisalar soni
kо
‘payishiga, xodimlarning bu sohadagi haq-huquqlari y
е
tarli himoyalanmasdan
qolishlariga sabab b
о
‘lmoqda[3].
Shu sababli mehnat muhofazasiga oid qonunchilik talablarini, xususan yuz bergan
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni tekshirishga oid talablarni t
о
‘liq va s
о
‘zsiz
bajarilishini ta’minlash bugungi, bozor munosabatlari sharoitida xodimlar huquqlarini
himoyalash va kafolatlashning asosiy shartlaridan sanaladi.
О
‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 257-moddasiga k
о
‘ra texnika
xavfsizligi, sanoat sanitariyasi yoki mehnatni muhofaza qilishning boshqa qoidalarini
buzganlik javobgarlik belgilangan.
Shuni ta’kidlash joizki, yurtimizdagi korxonalarning 90 foizi xususiy va
korporativ mulk shakliga
о
‘tgan b
о
‘lib, ularda jami ish bilan band b
о
‘lgan aholining
77 foizi mehnat qilmoqda. Bugungi kunda zamonaviy mehnat bozori shakllandi.
Bugungi kunda mamlakatimizda fuqarolarning mehnat qilish huquqini amalda
ta'minlashga alohida e’tibor berilayotganligiga qaramasdan joylarda mehnat
huquqlarining buzilish holatlari mavjud. Masalan, joriy yilning 6 oyi davomida
Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligining Davlat mehnat inspeksiyasiga
kо
‘plab murojaatlar kelib tushgan b
о
‘lib, murojaatlar ish beruvchilar tomonidan tovon
pulini t
о
‘lamaslik (137), baxtsiz hodisalar (144), mehnat sharoitlari yaratilmaganligi
(61), mehnatni muhofaza qilish (238) boshqa maslalarga oid b
о
‘lib, murojaatlarni
tekshirish natijada 441 ta qonun buzilish holatlari aniqlangan. Shundan, 200 tasi
qanoatlantirilgan, 241 tasiga tushuntirish berilgan.
Bularning barchasi mehnat qonunchiligi, unga amal qilish, mehnat munosabatlari
sohasida huquqlarni ta’minlash muhim vazifalardan b
о
‘lar ekan, Xalqaro mehnat
1
Shuni qayd etish kifoyaki, bugun mamlakatimizda 310 mingdan ortiq kichik biznes subyektlari b
о
‘lib,
iqtisodiyotda band kichik biznes axolining 65 foyizidan k
о
‘prog‘i u yerda kichik biznes subyektlari yalpi ichki
mahsulotning 38,2 foizini yaratmoqdalar.
60
tashkilotining mehnatni muhofaza qilishga oid Konvensiyalari ratifikatsiya qilinishi va
ulardagi normalar milliy qonunchilikka implementatsiya qilinishi, korxona va
tashkilotlarning mehnat muhofazasiga oid lokal hujjatlari tarkibi qayta k
о
‘rib
chiqilishi, ular tomonidan bu sohada qabul qilinishi majburiy b
о
‘lgan ichki lokal
hujjatlar r
о
‘yxati va ularga q
о
‘yiladigan minimal talablar qonun hujjatlari bilan aniq
belgilab berilishi, mehnat muhofazasiga oid qonunlar ustidan davlat nazorati
kuchaytirilishi, uning samaradorligi monitoringi
о
‘tkazilishi, bu sohada faoliyat
yurituvchi idoralar vakolatlari va javobgarliklari oshirilishi lozim deb
о
‘ylaymiz.
Xullas, inson va uning manfaatlari eng oliy qadriyat sanaluvchi bizning
jamiyatimizda har bir fuqaro farovonligi, xavfsizligi haqida g‘amx
о
‘rlik qilish davlat
va jamiyatning ustuvor vazifalaridan b
о
‘lib sanaladi. Bunda yollanib ishlovchi
fuqarolarimiz hayoti va salomatliklariga ishlab chiqarish jarayoni davomida ziyon
yе
tishiga y
о
‘l q
о
‘ymaslik, ekologiya va ishlab chiqarishning zararli ta’sirlaridan ularni
samarali himoya qilishga imkon beradigan darajada qonunchiligimizni
takomillashtirish oldimizdagi eng dolzarb vazifalardan ekanligi shak-shubhasizdir.
Адабиётлар рўйхати
/
Библиографические ссылки
/References:
1.
BMTning Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi.
2.
О
‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi va boshqa qonunlari.
3.
2022-yilda
О
‘zbekiston Respublikasi sudlarda 618 ta sog‘liqqa yetgan
zararni undirishga oid ish k
о
‘rilib, 500 ta holatda da’vo qanoatlantirilgan.
4.
Рустамбаев
,
М
.
Х
. "
Курс уголовного права Республики Узбекистан
.
Особенная часть
.
Том
3:
Преступления против личности
.
Преступления против
мира и безопасности
.
Учебник для ВУЗов
."
Т
.:
Издательство
«ILM ZIYO (2008):
432.
