319
МУТАХАССИС ВА СУД ЭКСПЕРТИ БИЛАН
ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИ ИШТИРОКЧИЛАРИ ЎРТАСИДАГИ
ҲАМКОРЛИКНИНГ ТАШКИЛИЙ-ҲУҚУҚИЙ МУАММОЛАРИ
Нодир БАБАБЕКОВ
Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси
Ихтисослаштирилган ўқув маркази катта ўқитувчиси
ОРГАНИЗАЦИОННО-ПРАВОВЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОТРУДНИЧЕСТВА
УЧАСТНИКОВ УГОЛОВНОГО ПРОЦЕССА СО СПЕЦИАЛИСТОМ И
СУДЕБНЫМ ЭКСПЕРТОМ
Надир БАБАБЕКОВ
Старший преподаватель специализированного учебного центра Национальной
гвардии Республики Узбекистан
ORGANIZATIONAL AND LEGAL PROBLEMS OF COOPERATION OF
PARTICIPANTS OF CRIMINAL PROCEEDINGS WITH A SPECIALIST
AND A JUDICIAL EXPERT
Nadir BABABEKOV
Senior Lecturer at the Specialized Training Center of National Guard
of the Republic of Uzbekistan
Аннотация
:
Экспертизалар ўтказиш пайтида ўзаро ҳамкорликнинг ўзига
хос хусусияти экспертнинг процессуал мақоми ва унинг тадқиқотлар
жараёнидаги мустақиллиги билан боғлиқ
.
Мақолада суд экспертининг терговчи
,
суд ва бошқа процессуал субъектлар билан ўзаро муносабатлари муаммолари
,
суд эксперти терговчи
(
суд
)
томонидан назорат қилинади
,
бу ҳолат суд
экспертининг Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг
238-, 239-
ва
240-
моддаларига мувофиқ
,
хулоса беришдан бўйин товлаганлик ва била туриб
қасддан ёлғон хулоса берилганлик учун жиноий жавобгарликка тортилиши
масалалари таҳлил этилган
.
320
Аннотация
:
Особенность взаимного сотрудничества при проведении
экспертиз
связана
с
процессуальным
статусом
эксперта
и
его
самостоятельностью в исследовательском процессе
.
В статье рассматриваются
проблемы взаимодействия судебного эксперта со следователем
,
судом и иными
процессуальными субъектами
,
судебный эксперт находится под контролем
следователя
(
суда
),
данная ситуация рассматривается как случай уклонения
судебного эксперта от дающих заключение и заведомо в соответствии со
статьями
238, 239
и
240
Уголовного кодекса Республики Узбекистан
анализируются вопросы уголовной ответственности за дачу ложного
заключения
.
Abstract:
The peculiarity of mutual cooperation in the conduct of examinations
is associated with the procedural status of an expert and his independence in the
research process. The article deals with the problems of interaction of a forensic expert
with an investigator, a court and other procedural subjects, a forensic expert is under
the control of an investigator (court), this situation is considered as a case of a forensic
expert evading those who give an opinion and knowingly in accordance with Articles
238, 239 and 240 of the Criminal Code The Republic of Uzbekistan analyzes the issues
of criminal liability for giving a false conclusion.
Калит сўзлар
:
мутахассис
,
эксперт
,
ЖПК
,
субъектлар
,
тергов ҳаракатлари
,
эксперт хулосаси
,
экспертиза
.
Ключевые слова
:
специалист
,
эксперт
,
ЖПК
,
субъекты
,
следственные
действия
,
заключение эксперта
,
экспертиза
.
Key words:
specialist, expert, ZhPK, subjects, investigative actions, expert
opinion, examination.
Эксперт терговчи
(
суд)дан ташқари процесснинг бошқа иштирокчилари
(субъектлар
)
билан бевосита алоқа қила олмайди
;
амалдаги қонунчиликка кўра
эксперт терговчига
(
суд
)
зарур материалларни
,
намуналарни тақдим этиш
,
шарт
-
шароитлар яратиш ва ҳ.к
.
тўғрисида илтимос қилиш ҳуқуқига эга
.
321
Суд экспертининг терговчи
,
суд ва бошқа процессуал субъектлар билан
ўзаро муносабатлари муаммоси
,
самарадорликни таъминлаш нуқтаи назаридан
,
ҳали ҳам учраб туради
.
Ушбу масаланинг долзарблиги суд-экспертлик
амалиётининг бундай ҳамкорликни такомиллаштиришга бўлган эҳтиёжлари
билан белгиланади
.
Эксперт ва процесснинг бошқа иштирокчилари ўртасидаги
ўзаро ҳамкорлик ва муносабатлар жараёнида
,
улар ўртасида айланадиган
маълумотлар турли хил процессуал шаклларга эга бўлади
,
масалан
,
экспертнинг
хулосаси ёки илтимосномаси
,
экспертни сўроқ қилиш баённомаси
,
шунингдек
,
экспертнинг оғзаки ва ёзма маслаҳатлари
(
ёзма маслаҳатлар процессуал ҳужжат
аҳамиятига эга бўлади
[1,
С
.71]).
Суд эксперти терговчи
(
суд
)
томонидан назорат қилинади
,
бу ҳолат суд
экспертининг Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг
238-, 239-
ва
240-
моддаларига мувофиқ
,
хулоса беришдан бўйин товлаганлик ва била туриб
қасддан ёлғон хулоса берилганлик учун жиноий жавобгарликка тортилиши
тўғрисида огоҳлантирилишидан
,
шунингдек
, “
экспертни судда сўроқ қилиш
имконияти
,
экспертиза тадқиқотларини ўтказишда терговчининг иштирок этиш
имкониятининг мавжудлигидан иборат
” [2,
С
.31].
Экспертиза тайинлаш ва ўтказиш суд-экспертлик фаолияти субъектлари
томонидан жиноят процессида махсус билимларни қўллашнинг ягона шакли
эмас
.
Суд-экспертиза муассасаси
(
ёки эксперт-криминалистика хизмати
)
ходими
тергов ҳаракатларини ўтказишда иштирок этади ва ўзининг махсус
билимларидан фойдаланади
.
Бу ҳолат мутахассис ва суд экспертининг
процессуал мақомида муайян ўхшашликларнинг мавжудлигига олиб келади
.
Мутахассис ва суд эксперти махсус билимларни қўллаш фаолиятнинг
субъектлари сифатида бундай махсус билимларга эга бўлиши
,
бироқ жиноят
ишининг натижаларидан манфаатдор бўлмаслиги
(
қизиқмаслиги
)
керак
.
Шу билан бирга
,
терговга ёрдам беришга қаратилган фаолиятнинг
субъектлари сифатида мутахассис ва суд экспертининг фаолиятида фарқлар
мавжуд
.
Масалан
,
суд эксперти жиноят процессига суд экспертизасини ўтказиш
322
ва хулоса чиқариш учун жалб этилади
,
мутахассис эса
“...
тергов ҳаракатлари ва
суд муҳокамасини юритишда далилларни топиш ва мустаҳкамлаш учун илмий
-
техника воситалари
,
махсус билим ва малакасидан фойдаланган ҳолда иштирок
этиш
;
иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларга
суриштирувчи
,
терговчи
,
прокурор ва суднинг эътиборини қаратиш
;
ўзи
бажараётган ҳаракатлар бўйича тушунтиришлар бериш
;
жиноятнинг келиб
чиқиш сабабларини
,
содир қилинишига имкон берган шароитларни аниқлаш ва
уларни бартараф этиш чораларини ишлаб чиқишда суриштирувчига
,
терговчига
,
прокурорга ва судга ёрдам бериш
”
учун жалб қилинади
[3].
Экспертнинг хулосаси мустақил далил манбаи ҳисобланади
(
амалдаги
ЖПКнинг
81-
моддаси
).
Мутахассиснинг фаолияти эса умуман тергов
ҳаракатлари ва суд муҳокамасини юритишда иштирокчилар учун маслаҳатли
ёрдамини кўрсатишдан иборат бўлади
.
Экспертнинг ҳаракатлари
,
шунингдек
,
томонлар ва жиноят процессининг
бошқа иштирокчилари томонидан ҳам назорат қилинади
.
Улар ўтказилган
тадқиқотлар натижалари бўйича олинган хулоса билан танишадилар ва услубий
,
процессуал ёки ташкилий характердаги бузилишлар аниқланган тақдирда
қўшимча ва қайта экспертизаларни ўтказишни сўрашлари
,
шунингдек суд
мажлисида экспертга саволлар беришлари мумкин
.
Юқоридагилардан келиб чиқиб
,
суд экспертининг
(
мутахассиснинг
)
суд
,
жиноят процесси иштирокчилари ва бошқа процессуал субъектлар билан ўзаро
ҳамкорлигини ишни тергов қилиш ва судда кўришда керакли мақсадга эришиш
,
ахборотли ёки бошқа ресурсларни олиш ёхуд зарур шарт-шароитларни яратиш
учун эксперт
(
мутахассис
),
жиноят процесси томонлари ва суд муҳокамаси
иштирокчиларининг ўзаро уйғун фаолияти
деб таърифлаш мумкин
.
Кўриб чиқилаётган ҳамкорликнинг таклиф қилинаётган таърифи
–
ушбу
ҳамкорликнинг бошқа иштирокчиларининг процессуал ҳолатидан мустақил
бўлган суд экспертининг
(
мутахассис
)
процессуал мақомига мос келади
,
чунки
323
таърифда суд эксперти
(
мутахассис)нинг услубий ва ташкилий мустақиллиги
ҳисобга олинган
.
Маълумки
,
ҳар қандай тергов ҳаракатларини ўтказиш уч босқичдан
–
тайёргарлик
,
тадбирни бевосита ўтказиш ва олинган натижаларни баҳолаш
–
иборат бўлади
.
Экспертизани тайинлаш ва ўтказишга тайёргарлик кўраётганда
терговчи мутахассис ёки суд экспертидан қуйидагилар ҳақидаги маслаҳатлар
олиши мумкин
:
муайян ашёвий далилларни тадқиқотларида исботлов аҳамиятга эга бўлган
маълумотларни олиш имконияти
;
ривожланишининг илмий ва услубий даражасидан келиб чиққан ҳолда
муайян
турдаги
,
жумладан
комплекс
экспертизаларнинг
замонавий
имкониятлари
;
муайян суд экспертиза муассасасида маълум бир турдаги экспертизани
ўтказиш имкониятлари
;
мутахассиснинг малакаси ва унинг эксперт сифатида фаолият кўрсата
олиш қобилияти
;
ашёвий далилларни
(
масалан
,
қурол
,
портловчи моддалар
,
портлатиш
қурилмалар ва бошқ
.)
ўраш ва ташиш
(
юбориш
)
усули
;
таққослаш тадқиқотлари учун намуналарнинг сони
,
сифати ва уларни
олиш ҳамда танлаш хусусиятлари
;
экспертга берилиши ва муайян объектлар бўйича тадқиқотлар орқали ҳал
қилиниши мумкин бўлган саволлар
(
вазифалар
,
масалалар
)
доираси ва
хусусиятлари
.
Масалан
,
Г.К.Авдеева
бу
бўйича
“
баъзи
ҳолларда
,
айбланувчининг ёки жабрланувчининг экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарор
билан танишиш пайтида билдирган илтимосномаларини ҳал қилишда терговчи
мутахассис билан маслаҳатлашиши ва эксперт ушбу илтимосномада берилган
масалаларни ҳал қила оладими ёки йўқлигини
,
бунинг учун қўшимча
324
материаллар керак бўлишини
(
ёки йўқлигини
)
аниқлаши мумкин
”
деб
таъкидлайди
[4,
С
.116];
ашёвий далиллар билан бирга экспертга тақдим этилган жиноят иши
материаллари
(
дастлабки маълумотлар
).
Экспертизани тайинлаш тўғрисида қарор қабул қилингандан сўнг
,
яъни
экспертизаларни ўтказишда терговчининг эксперт билан ўзаро ҳамкорлиги
қуйидагиларда ифодаланади
:
терговчи суд экспертига тегишли материалларни тақдим этади ва тадқиқот
объектига тўсиқсиз киришни таъминлайди
;
терговчи экспертизани ўтказишда
иштирок этишга ҳақли
;
эксперт экспертиза ўтказиш билан боғлиқ жиноят иши
материаллари билан танишишга ҳақли
;
эксперт экспертиза тайинлаган органга
қўшимча материаллар тақдим этиш тўғрисида илтимоснома юборишга ҳақли ва
терговчи
,
ўз навбатида
,
ушбу муаммони тушуниши ва ўз вақтида бартараф
қилиши керак
;
зарур ҳолларда ва тегишли илтимоснома берилганлиги
муносабати билан терговчи
,
етишмаётган материалларни ўрнини тўлдириш учун
экспертни жалб қилиши мумкин
;
зарур ҳолларда
,
терговчи экспертнинг тадқиқот
объектларини қисман ёки тўлиқ йўқ қилиш тўғрисидаги илтимосномасини
қаноатлантириши керак
;
ҳамкорликнинг нопроцессуал шакли сифатида
экспертизаларни ўтказиш вақти
,
муддатларини
,
объектларни қайтариш усулини
аниқлаштириш кабиларни айтиш мумкин
.
Экспертиза тадқиқотларини ўтказиш жараёнида терговчининг суд
эксперти билан ўзаро ҳамкорлиги
–
тадқиқотнинг оралиқ натижаларини
ўзгартириш ёки
“
суд экспертига ҳал қилиш қўшимча саволлар берилиши керак
бўлган ҳолларда ҳамда терговчининг ўзида илгари тайинланган экспертизани
ўтказишда ҳисобга олиниши керак бўлган янги маълумотлар аниқланиб қолган
ҳолларда амалга оширилади
” [5].
Бизнинг фикримизча
,
айбланувчининг
(
гумон қилинувчининг
),
унинг
илтимосига биноан
,
эксперт тадқиқотларини ўтказишда иштирок этиши
масаласи ҳам катта қизиқиш уйғотади
.
Масалан
,
амалдаги Жиноят-процессуал
325
кодексининг
179-
моддасига биноан
,
гумон қилинувчи
,
айбланувчи
,
судланувчи
экспертиза ўтказилаётганда суриштирувчи
,
терговчи
,
суднинг рухсати билан
ҳозир бўлиш
,
экспертдан текширув вақтида қўллаётган усулларининг ва олинган
натижаларнинг моҳиятини тушунтириб беришни талаб қилиш
,
экспертга
тушунтиришлар бериш ҳуқуқига эга
[3].
Ушбу модданинг мазмунидан терговчи
экспертиза ўтказилаётган пайтда қаерда бўлиши кераклиги ва айбланувчининг
тушунтиришлари қандай ҳужжат билан тузилиши кераклиги бироз ноаниқдек
туюлади
.
Чунки
,
ЖПКнинг айнан юқоридаги
179-
моддасида гумон қилинувчи
,
айбланувчи
,
судланувчининг
“
экспертиза ўтказилгунга қадар экспертиза
тайинлаш тўғрисидаги қарор ёки ажрим билан танишиб чиқиш ва ўзига берилган
ҳуқуқлар тушунтирилишини талаб қилиш
”
ҳуқуқига эгалиги ҳамда ушбу
ҳуқуқдан фойдаланилганлик ҳолати ҳақида баённома тузилиши ёки суд мажлиси
баённомасига ёзиб қўйилиши белгиланган
.
М.В.Костицкий ўз амалиётида
,
айбланувчи тергов жараёнларида ўз айбини
қатъий рад этган бўлса ҳам
,
суд-психологик экспертиза ўтказиш жараёнида
содир этилган жиноятни тан олган ҳолатлар бир неча учраганини ёзади
.
Ушбу
айбини тан олиш ҳолатини суд экспертлари хулосада қайд этганлар
,
унда
,
хусусан
,
қуйидагилар кўрсатилган
: “
суҳбат давомида айбланувчи жиноят содир
этганлигини тан олди ва қуйидаги тафсилотларни маълум қилди
...”.
Бу ҳолат
–
айбни тан олиш фактини эксперт хулосасида қайд этиш
–
жуда муҳим аҳамият
касб этади
,
чунки айбланувчи терговчи билан учрашганда яна ўз айбини рад
этган
,
шу сабабли муаллиф суд-психологик экспертиза хулосасида
текширилаётган шахс томонидан хабар қилинган янги ҳолатларни қайд этиш
мумкин деб ҳисоблайди
[6,
С
.125].
Бу фикрларга қисман қўшилиш мумкин
.
Чунки
,
жиноят-процессуал қонунчиликка мувофиқ
,
эксперт мустақил равишда
далиллар тўплаш ҳуқуқига эга эмас
,
шунинг учун у айбланувчини
(
гумон
қилинувчини
)
иш бўйича ҳақиқий маълумот ҳисобланган ўз айбига иқрор
бўлганлик тўғрисидаги маълумотини эксперт хулосасига киритиш ҳуқуқига эга
эмас
.
Бошқа томондан эса
,
суд-психологик ёки суд-психиатрия экспертизасини
326
ўтказишда эксперт
,
албатта
,
текширилувчи шахснинг айнан нималарда
айблаётганини
,
унинг содир этилган жиноятга алоқасини аниқлаштиради
.
Буларнинг барчаси эксперт тадқиқотининг бир қисмидир ва суд эксперти
тадқиқотларнинг бориши ва барча жараёнларини хулоса қайд этиши лозим
.
Эксперт хулосасининг тадқиқот қисмига киритилган жавоблар ва маълумотлар
айбланувчининг
(
гумон қилинувчининг
)
кўрсатувлари билан бир қаторда иш
бўйича далил бўла олмайди
.
Бироқ
,
фикримизча
,
терговчи эксперт хулосасини
диққат билан кўриб чиқиши лозим
,
чунки бунинг натижасида эксперт
хулосасидан аниқ бўлган маълумотларни текшириш учун тегишли тергов
ҳаракатларини режалаштиришга ҳеч нарса тўсқинлик қилмайди
.
Бизнинг фикримизча
,
айбланувчининг
(
гумон қилинувчи
)
илтимосномаси
қондирилган тақдирда
,
экспертиза ўтказиш айниқса пухта режалаштириш ва
тайёргарликни талаб қилади
.
Терговчи нафақат эксперт тадқиқотларида
қатнашиш ҳуқуқига эга
,
балки бу унинг вазифаси бўлиши керак
.
Бу
,
биринчидан
,
айбланувчининг
(
гумон қилинувчи
)
кўрсатмаларини қайд этиш зарурати ва
иккинчидан
,
айбланувчини
(
гумон қилинувчи
)
эксперт билан ёлғиз қолдириш
мақсадга мувофиқ эмаслиги билан боғлиқ
,
чунки бу ҳолда экспертга қандайдир
таъсир кўрсатилиши мумкин
.
Бундан ташқари
,
терговчи экспертнинг шахсий хавфсизлигини
таъминлаши ва айбланувчининг
(
гумон қилинувчи
)
экспертиза ўтказиладиган
жойдан қочишини олдини олишга қаратилган тадбирларни амалга ошириши
керак
.
Айбланувчининг
(
гумон қилинувчи
)
тадқиқот давомида берадиган
тушунтиришларини расмийлаштиришга келсак
,
улар
,
бизнинг фикримизча
,
терговчи томонидан айбланувчини
(
гумон қилинувчини
)
сўроқ қилиш
баённомасига киритилиши мумкин
.
Терговчининг эксперт билан ўзаро ҳамкорлиги экспертиза тадқиқотлари
якуни билан тугамайди
.
Бу каби ҳамкорлик эксперт хулосасини баҳолаш
жараёнида ҳам давом этади
.
Терговчининг эксперт билан ўзаро ҳамкорлиги
,
фикримизча
,
айбланувчига
,
гумон қилинувчига эксперт хулосаси танишиш учун
327
тақдим этилганда
,
эксперт тадқиқотнинг асосий қоидаларини ва хулосаларнинг
маъносини тушунтирганда ҳам юзага келади
.
Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда қуйидагиларни таъкидлаш мумкин
:
Терговчи ва экспертнинг ўзаро ҳамкорлиги жиноят ишини тергов қилишнинг ва
экспертиза ўтказишнинг барча босқичларида мавжуд бўлади
.
Терговчининг
эксперт билан ўзаро ҳамкорлигини тўғри ташкил этиш дастлабки тергов
мақсадларига энг тез ва самарали эришишга ёрдам беради
.
Суд
экспертизаларини ўтказишда терговчининг раҳбарлик роли суд экспертининг
мустақиллиги принципи билан чекланган
.
Энди суд экспертининг
(
мутахассис
)
жиноят процессининг бошқа
иштирокчилари билан ҳамкорлиги масаласини кўриб чиқайлик
.
Ўзбекистон
Республикасининг амалдаги ЖПКга биноан
“
Жиноят ишлари бўйича одил
судлов фуқароларнинг
,
жинси
,
ирқи
,
миллати
,
тили
,
дини
,
ижтимоий келиб
чиқиши
,
эътиқоди
,
шахсий ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар
,
қонун ва суд
олдида тенглиги асосида амалга оширилади
” [3].
Бу эса ушбу томонларга ўз
ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун тенг процессуал
имкониятларни яратилганлигини назарда тутади
.
Республикамизда адвокатнинг исботлаш субъекти сифатидаги мақомини
ошириш ва судга тортишув тамойилларини жорий этилишига алоҳида эътибор
қаратилади
.
Жумладан
,
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2021
йил
5
июлдаги ПФ
-6256-
сон Фармонида
“
иқтисодий
,
фуқаролик ва маъмурий иш
юритишда адвокатга судга қадар тайёргарлик ва суд жараёнида эксперт
хулосасини суд муҳокамасида тақдим этиш ҳуқуқи асосида давлат ва нодавлат
суд-экспертиза ташкилотларида шартнома асосида адвокат сўровига кўра
экспертиза ўтказиш ташаббуси билан чиқишга рухсат берилсин
”
деб белгиланди
[7].
Бу ислоҳотлар эса жиноий процессда томонлар ва уларнинг вакиллари
томонидан махсус билимлардан фойдаланиш билан боғлиқ қоидалар ва
хулосаларни ишлаб чиқишни талаб қилади
.
328
Адвокат ўз касбий фаолиятини амалга оширишда эътиборсиз
қолдирмаслиги керак бўлган воситалардан бири
–
бу суд эксперти
(
мутахассис
),
яъни фан
,
техника
,
санъат ёки касб соҳаларида махсус билимларга эга бўлган
шахснинг ҳимоя бўйича топшириқни бажаришдаги зарур масалалар бўйича
ёрдами ҳисобланади
.
Иш бўйича далилларни тўплаш жараёнида тарафлар ва
уларнинг вакиллари томонидан махсус билимлардан фойдаланишнинг
маълумот-маслаҳат шакли қўлланилиши мумкин
.
Масалан
,
мутахассис
адвокатга келажакда ашёвий далил мақомига эга бўлиши мумкин бўлган
объектларни кўрсатиши мумкин
.
Муайян иш бўйича ҳимоячининг амалий фаолиятида аниқ бир вазиятда
экспертиза тадқиқотларини ўтказиш зарурати ҳамда бу ҳолда экспертиза
мажбурий тайинлаш зарурлигини ва қандай натижа беришини ёки
мутахассиснинг маслаҳати етарли эканлигини аниқлаш бўйича саволлар
туғилади
.
Бу каби вазиятларда жалб қилинган махсус билимга эга шахс
,
биринчи
ҳолатда
,
экспертиза тайинлаш зарурлигини таъкидлайди
,
иккинчи ҳолатда эса
зарур маслаҳатларни беради
.
Ўзбекистон Республикаси ЖПКга мувофиқ
,
ҳимоячи илтимоснома бериш
ва рад этишга ҳақлидир
[3].
Бундай илтимоснома беришнинг бири суд
экспертизасини тайинлаш ва ўтказиш тўғрисида бўлиши мумкин
.
Бундай ҳолда
,
адвокат суд эксперти ёки экспертиза муассасасини танлаш имкониятлари бўйича
маслаҳат сўраб мутахассисга мурожаат қилиши мумкин
.
Чунки
,
ўз
ҳамкасбларининг касбий имкониятлари мутахассисгина яхши билади
.
Мутахассис ҳимоячига зарур тадқиқотларни замонавий даражада ўтказа
оладиган суд экспертларига эга бўлган давлат суд экспертиза муассасаси ёки
нодавлат суд экспертиза ташкилоти ва хусусий суд экспертини таклиф қилиши
мумкин
.
Агар экспертиза тадқиқотларини ўтказиш учун маълум бир техник
-
криминалистик воситалардан фойдаланиш зарур бўлса
,
мутахассис адвокатга
экспертиза ўтказиш учун зарур бўлган ускуналар
,
қурилма ва асбобларнинг
329
тегишли техник ҳолатда эканлиги ва сертификатланган
,
калибрланган ва
синовдан ўтказилганлиги тўғрисида маълумот беради
.
Мутахассис ҳимоя томонига кўрилаётган иш бўйича ўтказилиши зарур
бўлган экспертизанинг бир турини ёки бир хил
(
комиссиявий суд экспертизаси
)
ёки турли хил
(
комплекс суд экспертизаси
)
суд-эксперт ихтисослигидаги бир
неча суд эксперти томонидан ўтказилиши бўйича маслаҳатлар бериши мумкин
.
Жиноят процессида мутахассис адвокатга тайинланган экспертиза
жараёнида ҳал қилиш учун қўйиладиган саволларни тўғри шакллантиришда ҳам
ёрдам бериши мумкин
.
Албатта
,
бу саволларни шакллантириш ва уларни
экспертга бериш ҳуқуқи экспертиза тайинланган орган
(
шахс
)
томонидан амалга
оширилади
.
Бироқ
,
мутахассис ўтказилиши керак бўлган тадқиқотларни
батафсил ва изчиллик билан режалаштириши мумкин ва натижада
,
қўйилган
саволларнинг тартиби ва мазмунини кейинчалик ўзгартиришга ҳожат бўлмайди
.
Баъзида суд экспертлари олдига ҳал қилиш учун унинг махсус билимларидан
ташқарига чиқадиган саволлар ҳам қўйилади
.
Саволларни шакллантиришда
мутахассиснинг иштироки бу каби ҳолатларнинг олдини олади
.
Мутахассиснинг маслаҳатли ёрдамининг яна бир тури
–
бу суд экспертига
тақдим қилиниши зарур бўлган ҳужжатларнинг тўлиқ рўйхатини аниқлаб
беришдир
.
Бунинг натижасида жиноят процессининг иштирокчиларини айни
пайтда мавжуд бўлмаган
,
бироқ тадқиқот учун муҳим бўлган материаллар
тўғрисида ўз вақтида хабардор қилишга имкон яратилади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Жиноят-процессуал
кодексида
томонларнинг нарсалар
,
ҳужжатлар ва бошқа далилларни тўплаш ва судга
тақдим этиш ҳуқуқларининг тенглиги белгиланган
.
Бироқ
,
амалда
,
ҳимоя томони
далилларни тўплаш ва тақдим этиш учун тенг имкониятга эга эмас
.
Ҳимоячи
фақат терговчи
,
прокурор
,
судга ҳимоя қилиш учун зарур бўлган далилларни
олиш учун тергов ва бошқа процессуал ҳаракатларни ўтказишни сўраши
мумкин
.
Дастлабки тергов пайтида ҳимоячи тергов ҳаракатларини ўтказиш
ҳуқуқига эга бўлмаганлиги сабабли
,
суд адвокатга далилларни тўплаш ва тақдим
330
этиш бўйича процессуал ҳуқуқини амалга оширишда ёрдам беради
.
Ҳимоячи
тергов ҳаракатларига маълум бир соҳа бўйича мутахассисни жалб қилиш
тўғрисида илтимоснома киритиши мумкин
.
Дастлабки тергов давомида терговчилар криминалистик жиҳатдан
ноанъанавий ашёвий далиллар ва жиноят изларига ҳам дуч келишади
.
Бундай
ҳолларда тергов ҳаракатларини тўғри тайёрлаш ва ташкил этиш
,
жиноят иши
учун муҳим бўлган барча ҳолатларни аниқлаш ва баҳолаш
,
жиноятни тайёрлаш
ва содир этиш билан боғлиқ объектларни тўғри танлаш учун терговчининг фақат
асосий ҳуқуқий тайёргарлиги етарли бўлмаслиги мумкин
.
Айрим тергов
ҳаракатларининг самарадорлигини таъминлаш учун муайян ҳаракатни амалга
оширишда мутахассиснинг иштироки зарур ва кўпинча мажбурий деб
ҳисобланиши керак
.
Мутахассиснинг вазифаси шундан иборатки
,
у ўз
билимлари асосида терговчига жиноят иши бўйича ашёвий далил бўлиши
мумкин бўлган жиноят излари
,
ҳужжатлар ва нарсаларни аниқлаш ва олишга
ёрдам беради ва шу мақсадда процессуал ҳаракатларда иштирок этади
.
Мутахассис иштирок этадиган тергов ҳаракати бошланишидан олдин
терговчи унинг шахсини аниқлаши
,
гумон қилинувчи ёки жабрланувчи билан
алоқаларини аниқлаши керак
.
Агар мутахассис сифатида давлат суд экспертиза
муассасасининг ходими жалб қилинган бўлса
,
унинг ваколати ва малакаси
масаласи ушбу муассаса раҳбари томонидан ҳал қилинади
.
Шу сабабли
,
экспертнинг хулосаси билан танишиш пайтида адвокат
,
биринчи навбатда
,
дастлабки тергов органларига эксперт хулосасини тақдим этган шахснинг суд
эксперти мақомига эга эканлигига эътибор бериши керак
.
Агар ушбу масала бўйича хорижий давлатлар амалиётига мурожаат
қилинса
,
ушбу соҳада сертификатга эга бўлган бошқа мутахассислар бўлмаса
,
малака сертификатига эга бўлмаган шахс суд жараёнида иштирок этиши мумкин
эканлигини кузатиш мумкин
.
Масалан
,
Франция Жиноят-процессуал
кодексининг
157-
моддаси иккинчи хатбошисига мувофиқ
,
фақат истисно
331
ҳолатларда суд
,
асосли қарор асосида суд эксперти мақомида рўйхатдан ўтмаган
шахсни эксперт сифатида тайинлаши мумкин
[8].
Германия Жиноят-процессуал кодексининг
73-
моддаси иккинчи қисмида
,
агар махсус билимлар соҳасида хулосалар беришга ваколатли мутахассислар
мавжуд бўлса
,
бошқа шахслар суд томонидан фақат махсус ҳолатлар талаб
қилган тақдирда тайинланиши мумкин
(
шунга ўхшаш қоида Германия
Фуқаролик-процессуал кодексининг
404-
моддаси иккинчи қисмида ҳам назарда
тутилган
) [9].
Шуни таъкидлаш керакки
,
Германияда фуқаролик процессини
амалга ошириш жараёнида Германия Фуқаролик-процессуал кодексининг
404-
моддаси учинчи қисмига мувофиқ
,
суд томонларга ўз хоҳишига кўра эксперт
танлашни таклиф қилиши мумкин
.
Агар
,
томонлар бу масалада ягона фикрга
келсалар
,
ушбу танланган шахсни суд экспертиза сифатида тайинлайди
.
Бироқ
,
бу қоида айрим истисно қилувчи ҳолатлардагина қўлланилади
[10].
Словения
Жиноят-процессуал кодексининг
249-
моддаси тўртинчи қисмида суд
экспертлари реестрига киритилмаган эксперт суд томонидан фақат рўйхатдан
ўтган шахс мавжуд бўлмаган тақдирдагина
,
агар экспертизани тайинлашда
кечикиш ишни кўриб чиқиш учун салбий оқибатларга олиб келиши мумкин
бўлса ёки бошқа истисно ҳолатлар мавжуд бўлса
,
тайинланиши мумкин деган
қоида белгиланган
[11].
Мутахассислар ва экспертларнинг малакасини баҳолаш ёки АҚШ
ҳуқуқшуносларининг фикрича
, “
далилнинг оғирлиги”ни аниқлашнинг
навбатдаги босқичи ҳакамлар ҳайъати томонидан ўтказиладиган баҳолаш
ҳисобланади
.
Улар
“
Эксперт далиллари”ни ишдаги бошқа далиллар билан
таққослаш имкониятига эга
,
шунингдек
,
бу жараёнда рақиб
–
бошқа мутахассис
ёки суд эксперти ҳам иштирок этиши мумкин
.
Суд жараёнида эксперт ўз
хулосасини оғзаки ёки ёзма равишда тақдим этади
,
бунда оғзаки шаклда
тақдимотлар иложи борича суд ва томонлар учун тушунарли ва қулай услубда
берилиши керак
[12].
332
Кўриниб турибди-ки
,
хорижий давлатлар ҳуқуқ тизимида эксперт ва
мутахассисларнинг малакаларига алоҳида эътибор қаратилади
.
Ундан ташқари
,
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
“
Суд-экспертлик фаолиятини янада
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида
” 2019
йил
17
январдаги ПҚ
–4125-
сон қарорида суд экспертизаси соҳасида қайта тайёрлаш
,
малака ошириш
курсларини тамомлаган шахсларга уларнинг касбий лаёқатини ва суд
экспертларига тегишли ихтисослик бўйича қўйиладиган малака талабларига
мувофиқлигини тасдиқловчи суд эксперти сертификати берилиши назарда
тутилган
[13].
Шу сабабли
,
Ўзбекистон Республикасининг
“
Суд экспертизаси
тўғрисида”ги Қонуни
3-
моддасига қуйидагича янги банд киритиш мақсадга
мувофиқ бўлади
:
“суд экспертининг малакаси
–
маълум бир турдаги экспертиза
объектларини ўрганиш учун махсус тайёргарликдан ўтиш орқали касбий
маълумотга эга бўлган шахс томонидан олинган назарий билим
,
амалий
кўникмаларнинг мажмуи
”.
Чунки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“
Ўзбекистон
Республикасида суд-экспертлик тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги
2021
йил
5
июлдаги
ПФ
–6256-
сон
Фармонининг
10-
бандида нодавлат суд экспертларини аттестaциядан ўтказиш ҳамда суд
эксперти касб этикаси қоидаларини белгилаш ва уларга риоя этилиши юзасидан
назорат олиб бориш юкланган
.
Юқоридаги таклиф билан суд экспертлари
(
мутахассис
)
томонидан касб
фаолиятидан келиб чиқадиган муносабатларнинг характерини таъминлаш ва
уларни маълум бир қоидалар
,
яъни касб этикаси асосида иш фаолиятини
юритишига замин яратилади
.
Адабиётлар рўйхати
;
Библиографические ссылки
; References:
1.
Челышева О.В
.
Не процессуальные формы использования специальных
знаний при расследовании преступлений
//
Мир юридической науки
. 2016. –
№
1-
2. –
С
.70-76.
333
2.
Аветян А.Р
.
Взаимодействие следователя с экспертом-криминалистом
,
практическое значение
//
Теория и практика современной науки
. 2015. –
№
6 (6).
–
С
.31-33.
3. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi. 69-m. [Elektron
resurs]: – URL: https://lex.uz/docs/111460.
4.
Авдеева Г.К
.
Взаимодействие следователя со сведущими лицами при
проведении следственных действий
//
Вестник Сибирского юридического
института МВД России
. – 2010. –
№
1 (5). –
С
.113–120.
5. Development of individuality in childrens handwriting / Srihari S.N., Meng L.,
Hanson L. [USA] // JFS. –2016. – Vol. 61. – Issue 5. – P. 1292-1300. DOI:
10.1111/1556-4029.13158.
6.
Костицкий М.В
.
Организaция проведения судебно-психологической
экспертизы
//
Криминалистика и судебная экспертиза
. –
К
., 1988. –
Вып
. 37. –
С
.124-128.
7.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2021
йил
5
июлдаги
“Ўзбекистон Республикасида суд-экспертлик тизимини такомиллаштириш чора
-
тадбирлари тўғрисида»ги ПФ
-6256-
сон Фармони
. /
Қонунчилик маълумотлари
миллий базаси
, 06.07.2021
й
., 06/21/6256/0636-
сон
; 18.03.2022
й
., 06/22/89/0227-
сон
. // https://lex.uz/docs/5491507.
8. The Code of Criminal Procedure of France [
Электронный ресурс
]: URL:
http://legislationline.org/download/action/download/id/1674/file/848f4569851e2ea7e
abfb2ffcd70.htm/preview.
9. The German Code of Criminal Procedure [
Электронный ресурс
]: URL:
http://www.gesetze-im-internet.de/englisch_stpo/ englisch_stpo.html.
10. Sven Timmerbeil The Role of expert witnesses in German and U.S. civil
litigation [
Электронный ресурс
]: URL: http:// digitalcommons.law.ggu.edu/
annlsurvey/ vol9/iss1/8.
11. Criminal Procedure Act of the Republic of Slovenia (2006) [
Электронный
ресурс
]: URL: http://legislationline.org/ documents/section/criminal-codes.
334
12. Howes L.M., Kirkbride K.P., Kelty S.F., Julian R., Kemp N. Forensic
scientists conclusions: How readable are they for non-scientist report-users? // Forensic
Science International. 2013. Vol.231. No.1–3. P.102–112. http://doi.org/10.1016/
j.forsciint.2013.04.026.
13.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2019
йил
17
январдаги
“
Суд
-
экспертлик фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
ПҚ
-4125-
сон қарори
. /
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси
,
19.01.2019
й
., 07/19/4125/2510-
сон
; 24.02.2021
й
., 06/21/6176/0156-
сон
. //
https://lex.uz/docs/ 4172023.
14.
Рустамбаев
,
М
.
Х
. "
Ўзбекистон Республикаси Жиноят ҳуқуқи курси
. V
том
."
Тош-кент
:
Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси Ҳарбий-техник
институти
304 (2018): 310-323.
