108
Точность терминов подразумевает отсутствие омонимии и многозначности в
терминологии. Если под этим термином понимаются разные вещи, это не может быть ясно.
На самом деле контекст не должен влиять на значение термина, к сожалению, в любой
терминологической системе можно встретить и более неоднозначные термины.
BIBLIOGRAPHY:
1. А.В.Суперанская, Н.В.Подольская, Н.В.Васильева. Общая терминология.
Вопросы
теории.
М.,"Наука",1989.
УНДАЛМАЛАРНИНГ НУТҚИЙ ЭТИКЕТ ФОРМАЛАРИДА ИФОДАЛАНИШИ
Сейтжанов Жеткербай Елубаевич, ф. ф. н., профессор,
Қорақалпоқ давлат университети
Нутқ этикети кўникмаларига эга бўлиш, унинг меъёрларини билиш ва уларга қатъий
риоя қилиш қуйидаги муҳим афзалликларга эгадир:
1. Атрофдаги инсонлар кўзлари олдида шахсий авторитет ва хурмат-эътиборни
мустаҳкамлаш.
2. Суҳбатдош билан муваффақиятли аргументлар ва таклифларга имкон яратувчи
ишончли муносабатларни ўрнатиш.
3. Ноқулай вазиятлар ва хатоларга йўл қўймай, ўзи ва бошқалар учун комфорт
муҳитни яратиш.
4. Маданий мулоқат, айниқса тил муҳим роль ўйнайдиган касбларда маданий
мулоқатни тарбиялаш ва ривожлантириш.
5. Компания ёки ташкилот ҳақида яхши, ижобий таассурот яратишда ёрдам бериш ва
унинг обрў-эътиборини мустаҳкамлашга имкон туғдириш.
Нутқ этикети қоидаларини шакллантиришда қуйидаги аспектларни ҳисобга олиш
керак:1. Ҳар бир ҳамкорнинг ҳусусиятларини, жумладан унинг ижтимоий мақоми,
иерархиядаги ўрни, касби, ёши. диний эътиқоди ва характерини. 2. Ҳоҳ расмий, ҳоҳ ишга
оид, тантанали, норасмий ёки бошқа воқеа (масалан, илмий симпозиум, мажлис, тақдимот,
суҳбат, юбилей ва бошқ. каби) бўлишидан қатъий назар мулоқат контекстини. 3.
Коммуникация қатнашчиларига хос бўлган нутқ этикетининг миллий ҳусусиятларини.
Демак, нутқ этикетига риоя қилиш замонавий дунёда муваффақиятли мулоқатда
бўлишнинг ажралмас қисми бўлиб, инсоннинг профессионаллиги ва унинг ижтимоий-
маданий қадриятлари ҳақида кўп нарсани айтиши мумкин.
Халқаро алоқалар тобора кенгайиб бораётган бизнинг замонавий давримизда хулқ-
атворнинг миллий меъёрлари ҳусусиятларини билиш хорижий ҳамкорлар билан
муваффақиятли мулоқатнинг ажралмас қисми бўлиб бормоқда. Хулқ-атворнинг миллий
меъёрлари ҳусусиятларини тушуниш, тегишли нутқ формулаларини ишлата билиш ва
турли мамлакатлар ва маданиятларнинг ишга алоқадор мулоқатларининг спецификлигини
фарқлай билиш музокараларни олиб боришда ва хорижий ҳамкорлар билан алоқаларни
ўрнатишдаги зарур кўникмадир.
Нутқ одобида халқнинг миллийлиги билан бирга маданий-тарихий тажрибаси ҳам
акс этиб туради.Нутқ одоби халқнинг билими, маданиятининг маҳсули сифатида намоён
109
бўлади. Ушбу принцип нутқ одоби кўламини кенг талқин этиш имконини берса-да, нутқ
одоби тушунчаси “ахлоқий меъёр” тушунчасига нисбатан тор. У ўз ичига профессионал
ёки шахсий одобни эмас, балки лисоний дид, халқнинг миллий ахлоқий удумлари,
менталитети, эстетик тажрибасини қамраб олади [2].
Масалан, америкаликларнинг нутқ этикети минтақа, ижтимоий контекст ва
индивидуал ҳусусиятларига қараб фарқ қилиши мумкин, аммо ажратиб кўрсатилиши лозим
бўлган баъзи умумий белгилар ва ҳусусиятлар мавжуд:
1. Америкаликлар одатда очиқ ва тўғридан тўғри мулоқатга мойилдирлар. Улар
ростгўйликни қадрлайдилар ва бундай ҳислатни бошқалар билан мулоқат қилишда
кутишади. Бундай ҳолат улар ўз фикр ва ҳиссиётлари ҳақида бошқа маданиятларга
қараганда очиқроқ гапиришларида намоён бўлади.
2. Шахсий ён-атрофни хурмат қилиш: АҚШда шахсий ён-атроф чегараларига ва
шахсий маконга эътибор қаратилади. Шахсий ён-атрофга нокерак тарзда бостириб
киришларнинг олдини олиш учун суҳбатдошлар орасидаги жисмоний масофани хурмат
қилиш муҳимдир.
3. Тўсиқлар: Америкаликлар одатда бир-бирлари билан қўл олишиб кўришадилар ва
одатдаги "Hello" ёки "Hi" каби ибораларни талаффуз қилишади. Шунингдек суҳбатдошга
нисбатан кулимсираб, дўстона муносабатда бўлиш олқишланади.
4. Расмиятчилик: Расмиятчилик даражаси контекстга қараб ҳар хил бўлиши мумкин.
Ишга алоқадор мулоқатда ва нотаниш инсонлар билан илк бор учрашганда, кўпинча,
мулоқатнинг анча расмий стили ишлатилади. Бироқ яқин дўстлар орасида ва оилада
норасмий тил ишлатилиши мумкин.
5. Турли-туманликка нисбатан хурмат: АҚШ–бу кўп миллатли жамиятдир, ва
америкаликларнинг нутқ маданияти мана шу турли-туманликни акс эттиради.
Суҳбатдошларнинг турли маданий ва тилга оид ҳусусиятларини хурмат қилиш ва тушуниш
муҳимдир.
6. Америкаликлар нутқ маданиятининг муҳим қисми фаол тинглашдир. Бу
суҳбатдошнинг фикри ва хис-туйғуларига нисбатан қизиқишни намоён қилиш ва ахборотни
аниқлаштириш учун саволлар беришни билдиради.
7. Хушмуомалалик: Хушмуомалаликва миннатдорчилик кундалик нутқнинг (рахмат)
муҳим аспектларидир.
Қорақалпоқлар – бу Қорақалпоғистонда, ҳамда Марказий Осиёнинг баъзи қўшни
минтақаларида яшовчи этник гуруҳдир. Уларда кўп жиҳатдан уларнинг тарихий, маданий
ва ижтимоий ҳусусиятларини акс эттирувчи ноёб нутқ маданияти мавжуддир. Қуйида
Қорақалпоғистон нутқ маданиятининг баъзи ҳусусиятлари тақдим қилинган:
1. Қорақалпоқларнинг асосий тили турк тиллари гуруҳига мансуб бўлган қорақалпоқ
тилидир. Шунга қарамасдан, кўпчилик қорақалпоқлар яна рус ва ўзбек тилларида ҳам
сўзлашадилар.
2. Бошқа турк маданиятлари сингари қорақалпоқ маданиятида ҳам катталарни хурмат
қилиш муҳимдир. Кичик ёшдагилар оиланинг катта ёшли аъзолари ва жамиятга нисбатан
хурмат ва итоат билдиришга мажбурдирлар.
3. Қорақалпоқларўзларининг меҳмондўстлиги билан машҳурдирлар. Одатда
меҳмонлар илиқ саломлашиш билан кутиб олинадилар ва уларга овқат ва ичимликлар
таклиф қилинади.
110
4. Қорақалпоқлар маданиятида оила муҳим роль ўйнайди. Оилавий ришталар ўта
муҳимдир ва оилавий анъаналар ва катта ёшли оила аъзоларини хурмат қилиш катта
аҳамиятга эгадир.
5. Кўпчилик қорақалпоқлар мусулмон бўлиб, диний маросим ва урф- одатлар нутқ
маданиятига таъсир кўрсатади. Диний иборалар ва олқишлаш сўзлари кундалик нутқда
тарқалган бўлиши мумкин.
6. Қорақалпоқлар фольклор ва бадиий анъаналарга бойдир. Ҳикоялар, қўшиқлар ва
рақслар маданиятда муҳим роль ўйнайди, ва улар мулоқат ва жамоавий тадбирларнинг
муҳим қисми бўлиши мумкин.
7. Қорақалпоқ маданиятида мулоқат ҳайриҳоҳлик ва очиқлик билан амалга
оширилиши мумкин. Мулоқатда хурмат кўрсатиш ва хушмуомала бўлиш муҳим аспект
ҳисобланади.
Қорақалпоқ нутқ маданияти – бу ноёб ҳолат бўлиб, мазкур гуруҳнинг этник ва
маданий тарихининг бойлиги ва кўп қирралилигини акс эттиради. Бошқа маданиятлар
сингари, қорақалпоқлар билан мулоқат қилишда маҳаллий анъаналар ва урф-одатларни
ҳисобга олиш ва хурмат қилиш муҳимдир.
Ҳар қайси миллат вакиллари учун мулоқотнинг самарали бўлиши нутқий мулоқот
постулатлари билан белгиланади ҳамда уларга: сифат постулати (ахборот сохта ёки ёлғон-
яшиққа асосланган бўлмаслиги керак), сон постулати (ахборот жуда қисқа, жуда узун ва
зерикарли бўлмаслиги керак); муносабат постулати ( ахборот адресатга мос бўлиши керак),
усул постулати (ахборот аниқ, тушунарли бўлиши, адресатга тушунарсиз сўз ва иборалар
бўлмаслиги керак). Ушбу постулатларнинг бирортасига риоя қилинмай қолса, бу нарса
коммуникатив муваффақиятсизликка олиб келади [1].
Ўзбек нутқ маданияти бой ва турли-туман бўлиб, унинг ҳусусиятларини билиш чет
элликлар учун ўзбек суҳбатдошлар билан муваффақиятли мулоқат қилиш ва ўзаро
ҳаракатда бўлишда ёрдам беради. Бунда ҳар қандай бошқа маданиятда бўлиши мумкин
бўлганидек, индивидуал афзал кўришлар ва мулоқат контекстини ҳисобга олиш керак.
Этикет – бу бизнинг хулқ-атворимиз ва мулоқат самарадорлигини таъминловчи
қоидалар тўпламидир. Чунончи мулоқат инсон ҳаётида, биринчи навбатда, нутқ этикети
соҳасида муҳим роль ўйнар экан, у маълум бир меъёрлар ва стандартларга мувофиқ бўлиши
керак.Нутқ этикетисуҳбат юритишнинг ўрнатилган меъёрлари ва қоидалари, шунингдек
бир овоздан қабул қилинган маълум бир мулоқат шаклларидир. Замонавий жамиятда,
айниқса иш юритиш соҳасида, инсоннинг профессионал жиҳатдан ишга яроқлилиги кўп
ҳолларда унинг нутқ этикетига риоя қила билиши билан аниқланади. Бундай кўникма
нафақат шахсий маънавий эътиқодни акс эттирибгина қолмай, балки маълум бир
гуруҳларнинг ижтимоий-маданий ҳусусиятларини ҳам акс эттиради.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1. Грайс Г. П. Логика и речевое общение. // Новое в зарубежные лингвистики. Выпуск 16.
«Лингвистическая парагматика» – М., 1985. – С. 223.
2. Тешабаева Д.М. Речевой этикет делового письма. Автор..... дисс... к.ф.н. – Т.2000. 27- с.
