Ақ кийизге түсирип,
Тум-тысына
көтерип,
Ҳүрметлеп киргиз инимди.
Бул келтирилген қатарларда
«ақ кийиз»
сөз дизбеги биринши қатардың соңында ҳәм екинши
қатардын басында тәкирарланып келген.
Ярым ақшам ӯақтында,
Қайым келди, қумлақ жер.
Қумлақ жерге келгенде,
Қыйып түсти Байшубар.
Көркем текстте тәкирарланатуғын элементлердин бири синтаксислик бирликтин басында,
екиншиси
синтаксислик бирликтиң ақырында
қолланылып, оларды байланыстырып
келеди ҳәм эпаналепсис (қосық қатарларының соңында ҳәм оннан кейинги қатарлардың басында
биринен соң бири қайталанып келиӯи) қубылысын пайда етеди. Бундай хызметтеги сөз ҳәм сөз
дизбеклери еки гәптиң мәнисин салыстырыӯ ҳәм дәслепки гәптеги пикирди кейинги гәпте
анықластырыӯ, толықтырыӯ хызметин атқарады.
Бир ғаз турып ғаңқ етти,
Кейнинен келип оқ жетти.
Хат көтерген
қоңыр ғаз,
Баратыр екен
кейнинде.
Бул қосықтың биринши ҳәм үшинши қатарында
«бир ғаз»
ҳәм
«қоңыр ғаз»
сөз
дизбеклери қурылысындағы
«ғаз»
сөзи тәкирарланып келип қосықтың эмоционаллық
тәсиршеңлигин арттырып анықластырады.
Демек, дәстандағы қосық қатарларында көринип турғанындай көркем тәкирар сөзлердиң,
сөз дизбеклериниң мәнисин тастыйқлаӯ, күшейттириӯ ушын ғана хызмет аткарып қоймастан,
белгили бир синтаксислик семантикалық ӯазыйпаны да атқарып турғанлығы менен
характерленеди. Сонлыктан да, дәстандағы көркем тәкирар тийкарғы идеяны ашып бериӯде
өзине тән қәсийетке ийе.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЯТЛАР:
1)
Абдиназимов Ш. Лингвофольклористика. Ташкент,2018,7б.
2)
Потебня А.А. Теоретическая поэтика. Мышление поэтическое и мифическое. – М. : 1980.
3)
Абдиназимов Ш. Лингвопоэтика (Окыӯ қолланба).Нөкис. 2020ж.
4)
Қарақалпақ фольклоры (Көп томлық) 1-8 том. «Алпамыс»дәстаны (Өгиз жыраӯ варианты).
5)
Қудайбергенов М. Досжанова Г. «Текст лингвистикасы». Нөкис.2018ж.
6)
Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка -М-Л.:1962. 7) Потебня А.А. Теоретическая
поэтика. Мышление поэтическое и мифическое. – М. : 1980.
JORJ ELIOT VA VIKTORIAN DAVR TAFAKKURI
Muxammedova Xulkar Eliboyevna
PhD, dotsent, O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Jahon adabiyotshunosligi tarixida Yevropa mamlakatlari adabiyoti o’ziga xos muhim ahamiyat
396
kasb etadi. Xususan, ingliz adabiyotida uyg’onish, ma’rifatparvarlik, romantizim, tanqidiy
realism muhim ahamiyatga egadir. Har bir davrda adabiyotning yangi yo’nalishlari shakllanib
asrdan asrga ko’chib takomillashib borgishi tabiiy xususiyatdir. Ingliz adabiyotida XIX asr
qirolicha Viktoriya nomi bilan viktorian davr deb atalishi ko’plab ilmiy adabiyotlarda keltirilgan.
Qirolicha Viktoriya (1837-1901) yoxud viktorian davr kashfiyotlar va ilm-fan yutuqlari aks etgan
asr hisoblanadi. Ilm fan taraqiyotida inson tafakkuri ham rivojlanganligini davrning yetuk
yozuvchilari uyg’unlikda ko’rsatib berishga urinishdi. Viktorian davrda ijtimoiy jarayonlar
kesimida feminimning ik bosqichi sodir bo’di. Ayollarning ilg’orligi jamiyatda kuzatila boshladi.
Makur davrda ijod qilgan opa-singil Brontelar, Eliabeth Gaskell, Margaret Olifant va Jorj Eliotlar
o’z ijodlarida feminism hamda ayol muammosiga keng e’tibor qaratishdi. Natijada gender diskursi
va adabiyotda ikki xil yondashuv kuzatildi.
1.
Keng doirada ijod qilivchu erkak adiblar
2.
Tor doirada ijod qiluvchi ayol yozuvchilar
Feminizmning birinchi to’lqinida adibalar nasri shakllandi. Adibalar nasri XIX asr oxirida
adabiy hodisa sifatida e’tirof etilgan va bugungi kunda jahon adabiyotining yaxlit nasri sifatida
ajralib turadi. Adibalar ijodining alohida tadqiq etilishi mazkur nasrning turi jihatlarini ko’rib
chiqadigan maxsus tadqiqotlar yaratishga zamin yaratadi. Adibalar nasrining bugungi gullab
yashnashi adabiyotda yaxlit tarzda shakllanganligini ko’rsatadi. Ko’pgina tanqidchilar adabiyotni
erkak va ayolga “bo’linish” kontekstida emas, balki adibalar nasrining o’ziga xosligini va ularning
ijodiy individualligini tasdiqlash orqali adabiy merosning kengayishini naarda tutish kerak deb
hisoblashadi.
Adibalar nasrining gullab yashnashida adibalar orasida Jorj Eliot ijodi muhim ahamiyat kasb
etadi. Jorj Eliot ayolning ovozi va jamiyatda uning o’rni mavjudligini baralla aytgan dadil adiba
xisoblanadi. Asr tafakkurini romanlari misolida isbotlay olganligini ko’plab eliotshunoslar
tasdiqlashadi.
Dastlab B.Villi viktorian davr tafakkuri yetarlicha baholanmaganligiga o’z e’tiborini qaratdi.
U “XIX asrni o’rganish: Koldrijdan to Metyu Arnoldgacha” ilmiy asarida ta’kidlashicha XIX asr
Angliyani tasvirlashda Jorj Eliot asosiy o’rinni egallaydi. Muallif fikricha Jorj Eliotga o’xshab
hech kim yangi frantsuz, nemis nazariyasini ingliz tilida ifoda eta olmagan. [3] B.Villi Jorj
Eliotning tarjimonlik mahoratiga yuksak baho beradi va adibaning tarjima qilgan ishlarini keltirib
o’tadi. Tarjimonlik ortidan Jorj Eliot birinchilardan bo’lib davr tafakkurini ko’rsata olgan.
Asli ismi Meri Enn Evans (1819-1880) Jorj Eliot XIX asr ilm fan va ijtimoiy o’zgarishlar
jarayonida roman shaklining yangi ko’rinishi bo’lgan ijtimoiy roman vujudga kelganligini
isbotladi. Ko’pgina ilmiy adabiyotlarda XIX asr ijtimoy romani viktorian davrining ikkinchi
yarmida paydo bo’lganligi ta’kidlanadi. J.Osten, Ch.Dikkens, V.Tekkereylarga ergashgan Jorj
Eliot o’z romanlarida inson psixologiyasini ochib berishga urindi. Adiba fikricha faqat inson
qalbigina davr tafakkurini borligicha ochib bera oladi. Ijtimoiy jarayonlar kesimida pishgan
feminism va gender diskursida inson psixologiyasi va xarakter qirralari namoyon bo’ldi. Jorj Eliot
ijodida kech o’rin berilgan insonning ichki va tashqi olami davr bilan uyg’unlikda tasvirlandi.
Feminizmga tayangan ginokritiklar Jorj Eliotning davr tafakkuriga kata e’tibor qaratishmadi.
Adibani taxallusli ijodkor va adibalar nasri taraqqiyotiga hissa qo’shgan yozuvchi sifatida qayd
etishdi.
397
Adabiyotshunos Sesil Jorj Eliotga xaqida “u intellektual yozuvchi bo’lib intellekt bu manzara
tasvirlovchi, dvigetel esa tasvirlangan manzarani kitobxonga yetkazuvchi”dir deb ta’rif beradi. [2]
Jorj Eliot adabiyotga kirib kelganida viktorian davr ikkinchi bosqichga o’tgan edi. O’z vaqtida
keng tarqalgan ijtimoiy tarixylik endilikda yangicha ko’rinish hosil qilayotgan edi. Davrning bu
jihatlarini qamrab olishga intilgan adiba uni har tomonlama yoritib berishga urindi. O’z asarlarida
dastlab viktorian davrning ikkinchi bosqichida kechayotgan o’zgarishlarni tasvirlagan bo’lsa,
keying asarlarida inson psixologiyasini ochib berishga urindi. Dastlabki xususiyat adibaning
“Felix Holt: the radical – Feliks Holt: radikal” asarida ifoda etidi. Asar sarlavhasida aks etgan
“radical-o’zgarish” nafaqat davrda kechgan o’zgarishni balki inson hayotining o’zgarishini ham
aks ettirdi. Asar qahramonlari taqdirida aks etgan radikallik davr va obraz nuqtai nazaridan yoritib
berildi.
Dastlab ilk ijod mahsuli bo’lgan “Feliks Holt: the Radical” asari ijtimoiy asar deb baholandi.
Tarixiylik nuqtai nazardan mazkur asarda “o’zgarishlar hosil qila oladigan viktorian g’oya”
mavjud. Asar uch shaxsning hayotini keng talqin etadi. Harold Transom va Feliks Holt obrazlari
misolida ikki xil o’zgarish qilish kerakligi ochib beriladi. Asar qahramoni bo’lgan yirik zodagon
Harold Transom o’zgarishlar tarafdoridir. Ammo u tubdan keskin o’zgarishlar qilishi zodagonlar
manfaatini birinchi o’ringa chiqarishini namoyon etadi. Asarda unga qarama qarshi tarzda Feliks
Holt obrazi tasvirlangan. Yaxshi ta’lim olgan Feliks Holt hunarmandchilikni rivojlantirish
tarafdori. U Harold Transom o’ylaganidek oq suyaklar uchun faoliyat olib borishni emas aksincha
mamlakatda mayda hunarmandchilik rivoji oddiy aholi turmushini yaxshilaydi degan fikrni
ko’proq olg’a suradi. Asaning asosiy qahramoni sifatida Ester Layon obraziga adiba keng e’tibor
qaratadi. Ester Layon badavlat zodagon va e’tiborli ruhoniy Rufus Layonning tutingan qizidir.
Ester Feliks Holt bilan tanishar ekan uning ayollar xqidagi keskin fikrlariga o’z munosabatini
bildirib o’tadi. Bu romanda viktorian davrining ayollarga bo’lgan munosabatini aks ettiradi. Ester
Layon franstuz pansionatida zodagon qizlar ka’bi ta’lim olib, u o’zini endilikda Treby Magna
shaharchasi yaqinidagi kichik Treby qishlog’ida o’zini zerikarli muhitga tushib qolganday his
qilardi. O’z uyiga qaytib kelgan Ester pansionat hayotidan ko’ra gavjum shahar hayotini kutgan
edi. Ammo tutingan otasi Rufus Layon ba’zan oq suyakar uchun uyushtiriladigan kechalarga olib
borardi. Ana shunday kechalardan birida u Feliks Holt va Harold Transom bilan tanishadi. Adiba
jamiyatning old qatlam vakili bo’lgan Harold Transom va Feliks Holt obrazi orqali ayollar
xaqidagi fikrlarni ochiq oydin ko’rsatib beradi. Feliks Holt buni quyidagicha ifoda etadi:
“
Nazarimda siz ham barcha ayollar kabi bitta yo’ldan yuryapsiz. Bu yo’l erkaklar hayotini
buzishdan boshqa narsa emas. Va erkaklar ham ayollarni sevishdan boshqa ilojlari yo’q, ular o’z
o’zidan shu istakning qullariga aylanishadi. Bu toifadagi odamlar o’z hayotlarini bundanda
yaxshiroq ishlarga sarflamay, aksincha shirinlikka yopishgan bolakay kabi ish tutishadi. Ayol
erkaklar uchun mayda chuydalarni muhokama qilishdan boshqa narsani ko’ra olmaydigan
suhbatdoshdir. Butun umr ayollar bilan pachakilashib o’tasan. Shuning uchun men agar sevib
qolsam demak ana shunday suhbatdosh topgan bo’laman ammo unga uylanmayman
. [1] Bunday
fikrlarni eshitgan Ester quyidagicha javob beradi: “
O'ylaymanki, siz o'z haqiqatingiz bilan juda
ko'p maqtanasiz, Janob Holt, bu fazilatingiz odamlarga zarar yetkazadi deb o’ylamayman,
haqiqatni aytish-bu ko'pincha adolatli fikrlash degani emas
”. [1] Feliks va Ester or’tasida dastlabki
suhbatlar ana shu yo’sinda ro’y eradi. Qanchalik achchiq bo’lmasin Jorj Elitoning real manzarani
tasvirlashi tanqidlarga birinchidan sabab bo’lgan bo’lsa ikkinchidan u xaqiqatda ayollarga bo’lgan
munosabat ham o’zgarishi kerak degan xulosani beradi. Feliks fikricha mayda
398
chuydalarni muxokama qiluvchi suhbatdosh dunyoqarashi chegaralangan. U bilan turli
mavzularda suhbatlashib bo’lmaydi. Xatto bolalarcha fikr yurituvchi bian suhbatlashish o’rniga
foydali ishlrni amalga oshirgan ma’quldir. Feliks qarshisida turgan oliy nasab qiz ham tutingan
otasi Rufus Layon nazoratida. U cuchun Ester Layon Rufus Layon aytgan chiziqdan chiqmaydi.
Janob Rufus Layon maqsadi esa qaromog’iga olgan qizini yaxshi joyga turmush berishdir.
Garchand Feliksing Ester xaqidagi o’y xayollari janob Rufusnikiga o’xshash bo’lsada, u Esterda
ilg’ay olmagan jixatlar mavjud. Bu asar voqealari davomida ko’rina boshlaydi. Asarning asosiy
dialoglarini mana shu uch qahramon Feliks, Harold va Ester o’rtasidagi munosabatlar tashkil
qiladi. Asar qahramonlari taqdirida namoyon bo’luvchi davr tafakkuri va inson psixologiyasi
yorqin ranglarda keskin mulohazaga chorlovchi dialoglar orqali aks ettirilgan. Muallif inson
qalbiga juda chuqur kirib borishi, uning nozik tuyg’ularini va shu bian bir qatorda uning
kamchiliklarini ham ko’rsatib berishga urinadi. Natijada viktorian davr odamlari ko’zga
tashlanadi. Adiba asarlarining kitobxonlar tomonidan keng mutoola qilinishi uning xaqiqatda davr
tafakkuriga xos bo’lgan adiba bo’ganligini ko’rsatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.
Eliot J. Felix Holt: The Radical. London: Penguin books. 2010.– 450 p.
2.
Cecil D. Early Victorian writers. London: Fontana. 1964. – 250 p.
3.
Willey B. Nineteenth century studies: Coleridge to Arnold Mathew. London: Penguin. 1965. –
270 p.
NATIVE AMERICANS IN THE STORIES OF SHERMAN ALEXIE
Mukhammedova Nilufar,
PhD., EFL lecturer, Uzbekistan State University of World Languages
In the XX century of American Literature the themes, new characters, new directions and
genres could be observed in the novels, stories and poems. In their scholarly articles literary critics
analyzed the multicultural dimension in the literature of this period as the country had raised a new
generation of immigrants, who were writing about their national identities in American society.
Thus XX century American literature could be considered as multicultural literature that depicted
the life of new generation of people who belong to various cultures but who grew up and were
educated in modern American society. In its turn this multiculturalism caused the development of
different nations studies that examined this aspect of literature. Examples are Chinese, Japanese,
Taiwanese and Mexican literary studies. Similarly, there is also Native American literature that
studies creative works written by a new generation of Native American Indians. Representatives
of Native American Literature raised several issues that young generation of native Americans are
facing in American society. This paper deals with the stories of the Native American writer
Sherman Alexie, whose works depict life, interests and problems of modern native Americans.
Sherman Alexie, born in 1966, is a Native American contemporary poet and a writer. With
his first publications, he has captured the attention of literary critics. According to the views of
majority of critics, Sherman Alexie examines, explores and describes what it means to be Indian
in American society. In his novels “Indian killer” (1996) and “Fight” (2007), the writer raises the
issues like racism, urban life and crime in the lives of characters of Native American culture in
399
