ISSN 2181-922X
40
—
59
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
Furqat To‘xtamuratov
1
Abstrakt
Qo‘qon adabiy muhiti shoirlari XIX asr oxiri – XX asr boshlarida turli
janr va mavzularda ijod qilishgan. Bu davr ijodkorlari o‘zlarining betakror
lirik asarlari bilan mumtoz adabiyotimiz xazinasini boyitdi. Husaynquli
Sulaymonquli o‘g‘li Muhsiniy (1860-1917-yil) ham Qo‘qonda yashab ijod
qilgan ana shunday iste’dodli shoirlardan biridir.
Mazkur maqolada Husaynquli Muhsiniy lirik merosi jamlangan
devoni nashri va qo‘lyozma nusxalari tarkibiga kirgan she’rlari mavzu
ko‘lamiga ko‘ra tasniflangan. Shoir she’rlari ishqiy, diniy-tasavvufiy,
ma’rifatparvarlik, axloqiy-falsafiy va ijtimoiy mavzularda ekani aniqlanib,
tahlil etilgan. Shuningdek, shoir she’riyatining janr xususiyatlari yuzasidan
ham ilmiy-nazariy qarashlar bildirilgan. Mumtoz she’riyat an’analari shoir
ijodida qanday davom ettirilgani va asarlarida davr ijtimoiy hayotidagi
o‘zgarishlar qanchalik aks etgani tadqiq qilingan.
Kalit so‘zlar:
devon, qo‘lyozma, g‘azal, mavzu, ishq, diniy-tasavvufiy
mavzu, ma’rifatparvarlik, ijtimoiy mohiyat, axloqiy-falsafiy masalalar,
badiiy talqin.
Kirish
Ming yillar davomida mumtoz shoirlarimiz an’anaviy
she’riy shakllarda teran ma’noli asarlar yozib qoldirgan. Nazmiy
janrlar tobora takomillashib borgan. XIX asr oxiri – XX asr boshlari
Qo‘qon adabiy muhiti shoirlari ham an’anaviy janrlarda majoziy
va ilohiy ishq mavzusida ijod qilganlar. Muqimiy, Furqat, Muhyi,
Muhayyir, Zoriy, Zavqiy, Xaziniy kabi shoirlar o‘zlarining betakror
lirik asarlari bilan mumtoz adabiyotimiz xazinasini boyitgan. XIX
asr o‘rtalaridan boshlab Turkiston o‘lkasida sodir bo‘lgan ijtimoiy-
siyosiy o‘zgarishlar va ularning oqibatlari millatning ilg‘or fikrli
shoirlari ijodida o‘ziga xos uslub va shaklda ifodalana boshladi.
Chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati natijasida Turkiston
1To‘xtamuratov Furqat Safarmurodovich
–
o‘qituvchi, Alisher Navoiy nomidagi
Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-pochta:
toxtamuratov81@gmail.com
ORCID ID:
0000-0001-9855-2353
Iqtibos uchun:
To‘xtamuratov, F. S. 2022. “Muhsiniy she’riyati mavzu ko‘lami”.
O'zbekiston: til va madaniyat
1(2): 40-59.
40
Uzbekistan: Language and Culture 2022/1(2)
tuprog‘ida amalga oshirilgan xunrezliklar, adaolatsizliklar, xalqqa
qilingan jabru zulm millatning iste’dodli, hur fikrli ijodkorlari
asarlarida badiiy talqin etildi. Shuningdek, mahalliy amaldorlarning
Chor mustamlakachilari bilan birgalikda xalqqa zulm qilishi shoir-
lar ijodida ijtimoiy-siyosiy lirikaning jadal sur’atda ommalashishiga
sabab bo‘ldi. Ayniqsa, Qo‘qon adabiy muhiti shoirlari ijodida bu
mavzu ancha keng ifodalana boshlandi.
Husaynquli Sulaymonquli o‘g‘li Muhsiniy (1860-1917) ham
ushbu adabiy muhitning iste’dodli namoyandalaridan. U sohibi
devon zullisonayn shoir, mohir xattot va tarjimon bo‘lib, undan
bizga salmoqli adabiy meros yetib kelgan. Bular “Gulshani jovid”
(“Barhayot gulshan”) devonining turli yillarda to‘ldirilgan va tahrir
qilingan 2 ta qo‘lyozma dastxat nusxasi bo‘lib, shoirning hozir Qo‘qon
shahrida yashayotgan avlodlari shaxsiy kutubxonasida saqlanadi.
Qo‘qon adabiyot muzeyida shoirning do‘sti, xattot Mullo Abdullajon
maxdum domullo Ali Oxund o‘g‘li Xo‘jandiy tomonidan ko‘chirilgan
qo‘lyozma devon va Muhsiniyning o‘z dastxati bilan kitobat qilingan
bayoz hamda uch varaqda bitilgan she’rlar ham qimmatli manbalar
ekani jihatidan ahamiyatlidir.
Muhsiniy lirik merosi nisbatan to‘liq jamlangan manba shoir
devonining O‘zbekiston FA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar
fondida 7392-raqam ostida saqlanayotgan, 1917-yilda ko‘chirilgan
dastxat nusxasidir. Qo‘qon adabiyot muzeyining zaxmatkash xodimi
U.Ne’matov ko‘p yillik ilmiy izlanishlari natijasi o‘laroq 2008-yilda
qo‘lyozma manbalar asosida shoir devonini “Barhayot gulshan”
nomi bilan joriy imloda nashr qildirdi. Ushbu nashrga shoirning
g‘azal, mustazod, muxammas, musaddas, musamman, tarje’band,
noma, qasida, ta’rix va ruboiy janrlarida yozilgan she’rlari kiritilgan.
Ammo so‘nggi ilmiy izlanishlardan ma’lum bo‘ldiki, Muhsiniyning
yuzga yaqin she’riy asarlari hanuzgacha nashr qilinmagan va
ilmiy jamoatchilikka ma’lum bo‘lmay kelmoqda. Ushbu maqolada
shoirning nashr qilingan va qo‘lyozmalar tarkibidagi lirik asarlari
tahlilga tortildi.
Asosiy qism
Husaynquli Muhsiniy madrasa tahsilini ko‘rgan, fors va arab
tillarini puxta bilgan va ijodida ana shu fazilatlar to‘liq namoyon
bo‘lgan ijodkorlardan. O‘zbek va fors-tojik tillaridagi she’rlari uning
ijodiy salohiyati yuqori bo‘lganidan dalolat beradi. Shoir amakisi
Nabiqulga bag‘ishlangan bir muxammasida shunday satrlarni bitadi:
Manim ilmim rivojiga takofu ayladi chandon,
41
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
Olib Sultonmurodbek madrasidin hujrai arzon,
Kim anda ilm tahsil ayladim xursandu ham shodon,
O‘qub har nav’ ilmi, ko‘nglum ichra qolmadi armon,
Bihamdillahki, ma’lum o‘ldi har mazmunu ma’no
[Muhsiniy 2008,116 b].
Mazkur misralardan anglashiladiki, Muhsiniyning Qo‘qondagi
Sultonmurodbek madrasasida tahsil olishi va nuktadon shoir bo‘lib
yetishishida amakisining xizmatlari katta bo‘lgan. Adib “Gulshani
jovid” qo‘lyozma devoni debochasida mumtoz she’riyat uchun
muhim bo‘lgan bir qancha fanlarni o‘qib o‘rgangani haqida shunday
yozadi: “
janobi mavloyim
volidi amjadim o‘z huquqi mafruzotlarinda
xalos o‘lduqllarinidin so‘ngra mir’oti xayol xibrati timsollarina faqir
parzandi jigarbandlarini iktisobi odobi ilm va istikmoli fazli ta’limlari
jilvagar o‘lub, bandayi qalil ul-xidmat va kisir ul-e’tiqodlarini g‘oyati
tahris ila nihoyat
targ‘ib go‘sturib, davron madrasalarida ulumi
naqliya va aqliya va sarfiya sahviya muraxxas o‘ldum
”[Muhsiniy.
Qo‘lyozma. 17
a
].
Mumtoz she’riyat va badiiy adabiyotning nazariy asoslariga
doir fanlarni o‘qish Muhsiniyning shoir sifatida shakllanishida
katta omil bo‘lgan. Husaynquli Muhsiniy mumtoz she’riyatimizning
g‘azal, muxammas, musaddas, musamman, tarje’band, qasida, ta’rix
va ruboiy kabi janrlarida samarali ijod qilish orqali o‘zining shoir
sifatida iste’dodi va salohiyatini ko‘rsatgan. U she’riyatda salaflari
an’analarini davom ettirish barobarida o‘z davrining dolzarb
mavzularida ham asarlar yozdi. Shoir devonida jamlangan lirik
asarlarining salmoqli qismini g‘azallar tashkil qiladi. Bu g‘azallar
ifoda shakli va mavzusiga ko‘ra ham turlichadir.
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lamini shartli tarzda
quyidagicha tasnif etish mumkin:
1)
ishq-muhabbat;
2)
diniy-tasavvufiy;
3)
marifatparvarlik;
4)
ijtimoiy mavzudagi;
5)
axloqiy-falsafiy she’rlar.
Mumtoz she’riyatda muhabbat mavzusidagi she’rlar asosiy
o‘rinni egallashi ma’lum. Muhsiniy devonidagi bu mavzuda bitilgan
she’rlar uning shoir sifatida katta ijodiy salohiyatga ega ekanini
ko‘rsatadi.
Mavzuning “...asarda qo‘yilgan ijtimoiy, falsafiy, ma’naviy-
axloqiy muammolarni badiiy idrok etish uchun tanlab olingan va
tasvirlangan hayot materiali” [Alouddin Mansur 2004, 157b], ekani
42
Furqat TO‘XTAMURATOV
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
e’tiborga olinsa, Muhsiniy lirikasining mavzu qamrovi keng ekani
ayon bo‘ladi. Shoir ishqiy mavzuni, ayniqsa, shunday zavq-shavq
bilan kuylaydiki, natijada muhabbati eng ulug‘ kuch bo‘lib, kishiga
ruhiy quvvat bag‘ishlovchi, uni kamolga yetkazuvchi vosita sifatida
namoyon bo‘ladi. Adib g‘azallarida muhabbat mavzusi, do‘stlik,
vafodorlik, oliyjanoblik, sadoqat kabi insoniy fazilatlar bilan uyg‘un
tarzda talqin etiladi. G‘azallarda ma’shuqaning go‘zalligi, pok va
beg‘ubor sevgisi tarannum qilinadi. Shu sababli shoir g‘azallarida
dunyoviy ishq-muhabbat go‘zal tashbehlar va sifatlashlar bilan
yo‘g‘irilgan holda kuylanadi.
Ey yuzi qirmizi gul, la’li labi qandu sharob,
Araqi orazi bemorina tadbira gulob
[
Muhsiniy 2008, 15 b
].
Ushbu baytning birinchi misrasida yorning yuzi – qirmizi gul-
ga, labi – qand-u sharobga tashbeh qilingan bo‘lsa, ikkinchi misrada
ma’shuqa yuzidagi ter bemor bo‘lgan oshiq uchun malham gulobga
qiyoslangan. Shu tarzda yorning zohiriy go‘zalligi tashbeh san’ati vo-
sitasida badiiy suvratlantiriladi.
Yana bir g‘azalida ma’shuqa yuzini oynadan ko‘rgan oshiq
aqlidan adashib hayratda qolgani, quyoshday ruxsorini ko‘rib, ko‘ng-
li iztirobga to‘lgani ifodalanadi:
Hayrat oldi aqlimi mir’oti diydoring ko‘rib,
Iztirob etti ko‘ngil xurshidi ruxsoring ko‘rib
[
Muhsiniy 2008, 15
b
].
Shoir kuylagan ma’shuqa surati nihoyatda go‘zaldir. Gulzor-
ga kirib xirom aylasang, jamolingni ko‘rgan tovus sening oldingda
o‘zining xunukligidan uyalib dashtu sahroga qochadi, deya ma’shuqa
chiroyini mubolag‘ali tasvirlaydi.
Aylasang sahni chamanda jilvai nozu xirom,
Dasht aro oldi o‘zin tovus raftoring ko‘rib
[
Muhsiniy 2008, 15
b
].
Ma’shuqa qanchalik go‘zal bo‘lmasin, oshiqni hajr azobida qi-
ynab, sitamga giriftor etadi, unga rahm-shafqat qilmaydi.
Jona yettim hajr aro dardu g‘ami hijron chekub,
Bir tarahhum etmading dilxasta bemoring ko‘rib
[
Muhsiniy 2008,15
b
].
Muhsiniy g‘azallarida tasvirlangan ma’shuqa Navoiy, Fuzuliy,
43
Amiriy, Muqimiy, Furqat she’rlari mazmun mohiyatiga monanddir.
Shoirning “Kelmadi”, “O‘ldurgusi” radifli g‘azallari Navoiyga nazira
tarzida yozilgan.
Kecha yolg‘on va’da aylab ul pariro‘ kelmadi,
Fikri vasli birla tokim ko‘zg‘a uyqu kelmadi
[
Muhsiniy 2008,89
b
].
Nazira g‘azal Navoiy g‘azali kabi yetti baytli bo‘lib, qofiya va
radif bir xil, shuning barobarida she’r mazmuni ham hamohang.
Fig‘onkim, bag‘riming ul lolarux qon o‘ldig‘in bilmaz,
Jigar pargolasinda dog‘i pinhon o‘ldig‘in bilmaz
[Fuzuliy 2014, 133
b
].
Yuqoridagi bayt Fuzuliy qalamiga mansub bo‘lib, Muhsiniy
ushbu g‘azal ta’sirida quyidagi nazirani bitgan:
Fig‘onkim, dardu g‘am-la ko‘nglumi qon o‘ldug‘in bilmaz,
To‘kub qonli yoshimni, chashmi giryon o‘ldug‘in bilmaz
[
Muhsiniy 2008, 37b
].
Mazkur nazira g‘azal ishqiy mavzuda bo‘lib, Fuzuliy g‘azali
kabi yetti baytdan tarkib topgan, bir xil radif va vaznda yozilgan.
Shunisi xarakterliki, oshiqni maftun etgan ma’shuqa dastav-
val o‘z husni bilan olamga chiroy baxsh etgudek barno, “yuzi qirmizi
gul”, “la’li labi qandu sharob”, “ ko‘zi nargis”, “qomati sarv”, “kiprigi
novak”, “so‘zlari shahdu shakardan laziz”, “sochi sunbul”, “gul yuz”,
“labi g‘uncha”, “nozik nihol”, deya sifatlanadi. Shoir uning vasfiga
butun qalb harorati bilan fikr xayolida jilvalanuvchi barcha ezgu ka
-
lomini baxsh etadi. Aksincha yor husnining har a’zosi: ko‘z va qosh,
lab va yonoq, soch va yuzi qanchalik go‘zal bo‘lmasin, u oshiq ko‘ngli-
ni quvontirmaydi, g‘am-alamga mubtalo qilib, hajr azobiga giriftor
qiladi:
Yod aylab ikki nargis ko‘zi kecha-kunlar,
Bo‘ldi bemor tanim, za’f ila ahvol xarob.
Keldi dargohinga bu ojizu miskin Muhsin,
Och ani yuzig‘a tavfiq ila fathi abvob
[
Muhsiniy 2008, 15
b
].
Shoir muhabbat mavzusida shu kabi fikrlari orqali sevgi
muqaddas tuyg‘u, inson pok muhabbati bilan go‘zaldir degan xulo-
saga keladi.
Ko‘zlaring fitnasidur jong‘a balo ey, qaroko‘z,
Har birin g‘amzasidur inja biyo ey, qaroko‘z.
44
Furqat TO‘XTAMURATOV
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
Qatliom etti ko‘zing amri ila qoshing qilichi,
Bir qalam birla hamma nomasiyo ey, qaroko‘z
[Muhsiniy 32
b
].
G‘azalda majoziy ishq ifodalangan. Mumtoz she’riyatda ko‘z
– fitna qo‘zg‘atuvchi hisoblanadi. Oshiqning joniga balo bo‘lgan bu
– fitna qo‘zg‘ovchi qaro ko‘zli ma’shuqadir. Ishva bilan suzilgan ikki
ko‘z go‘yo oshiqni bu yoqqa kel, deya yoniga chaqirayotganday.
Muhsiniy she’riyatida ishq-muhabbat Navoiy, Fuzuliy, Amiriy,
Nodira, Muqimiy, Furqat, Haziniy, Zoriy, Nisbatiy an’analariga
monand bo‘lishi barobarida o‘ziga xos uslubda talqin etiladi. Uning
ishqiy lirikasi mavzu va g‘oyaviy jihatdan teranligi, uslub va ohang
rang-barangligi, obrazlar tizimining mukammalligi, poetik takomili
bilan diqqatga sazovordir. Shoir she’riyatida tasvirlangan lirik qah-
ramon o‘zida insoniy shuur va orzu intilishlarni, murakkab his tuyg‘u
va kechinmalarni mujassam eta olgan sabr-bardoshli oshiq timsolini
namoyon etadi.
Muhsiniy she’riyatini o‘rganish jarayonida shu narsa ayon
bo‘ldiki, shoir mumtoz adabiy an’analarni davom ettirish bilangina
cheklanmay, uni yangilashga, badiiy kashfiyotlar qilishga uringan
ijodkordir. Shoir she’riyatida lirik qahramon obrazi yetakchi o‘rinda
turadi.
O‘lar holatg‘a yettim, so‘rmadi bu xasta ahvolim
Tag‘ofulpesha, zolim, purjafo, mastona yorim bor.
O‘sha g‘unchadahon yodida qong‘a to‘ldi bu ko‘nglum,
Dilim xunobasidan ashki chashmi lolazorim bor.
Kamina Muhsiniy yuz novaki hajrida giryondur,
Demaydur bir za’ifu notavonu dilafgorim bor
[
Muhsiniy 2008,28
b
].
Hijron azobida qolgan oshiqning ahvoli o‘lar holatga yetsa-da,
bevafo sitamgar ma’shuqa uning holiga beparvo yoridan shikoyat
qiladi. Bu jafokash g‘uncha dahanni o‘ylab, dili qonga botadi. Keyin-
gi misralarda oshiq holati yanada yorqin va ta’sirli o‘xshatishlar bi-
lan tasirlanadi. Dili siyoh bo‘lgan oshiq ko‘zidan oqqan yoshlar seli-
dan lolazor paydo bo‘lgan. So‘nggi baytda shoir yor hajrida giryon
ekanini, ammo ma’shuqa zaif, notavon va dilafgor oshiqqa e’tibor-
sizligidan shikoyat qiladi. Bu mahzun ohanglarda yor va zamondan
ozor chekkan shoir ko‘ngil olamining tug‘yonlari o‘z aksini topgan.
G‘azallarda tengsiz go‘zallik timsoli sifatida kuylangan yor ak-
sar holatlarda o‘z tashqi malohatiga zid tarzda bevafo va sitamkor,
oshiqni hijron azobida qiynovchi tarzida talqin etiladi. Lekin bu ho-
lat oshiqni ishq yo‘lidan qaytara olmaydi. Aksincha, uning qalbidagi
45
ishq otashini yanada kuchaytiradi, oshiqni ishq olovida toblaydi, ka-
molot darajasiga yuksaltiradi.
Menga yorimni ishi javru jafo,ozordur,
Husn elini nazdida oshiqlar ko‘p xordur.
Ul ko‘zi jallod qonim to‘kkali rahm aylamas,
Qirmizi kamzur ila ham ko‘ngloki gulnordur,
Tobakay javru jafo tortar quling, berahm yor,
Ko‘ngil olmoq fikrin et andin bo‘lak bekordur,
Muhsiniyning chehrai zardig‘a kulmang, do‘stlar –
Kim, aning mahzun dilida g‘ussasi bisyordur
[
Muhsiniy 2008, 28
b
].
Lirik qahramon ya’ni, oshiq yorini qanchalik sevmasin, yori
unga javru jafo ko‘rsatishdan to‘xtamaydi. Go‘yoki go‘zal husnli
ma’shuqalar nazarida oshiqlar ko‘p xordir. Shu sababli ma’shuqa
ko‘zi jallod kabi rahm qilmasdan oshiq qonini to‘kmoqchi. Shuning
uchun uning libosi ham qon rangida – qirmizi, ko‘ylagi gulnordir.
Oshiq berahm yor hajrida javru-jafo tortar ekan, undan ko‘ngil olmoq
fikrida bo‘lishini o‘tinadi. Oshiq yuzining hajrdan sarg‘ayishiga kul
-
maslikni so‘raydi, negaki, uning g‘amgin dili g‘ussaga to‘liqdir.
Shoir lirikasidagi ishqiy mavzudagi she’rlar uning hazrat
Alisher Navoiy va boshqa mumtoz shoirlar an’anasiga rioya etgan
holda majoz vositasida haqiqatni kuylaganidan dalolat beradi. Bunda
oshiq-ma’shuqa va raqib obrazlari uchligi asos sifatida olingani ku-
zatiladi. Garchi an’anaga rioya etgan bo‘lsa ham, Muhsiniy muayyan
obrazlar talqinida yangicha yondashishga intilgan va bunga muvaf-
faq bo‘la olgan.
Diniy-tasavvufiy she’rlar.
Muhsiniy she’riyatida bu mavzu
quyidagi ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.
1. Qur’on oyatidan yoki hadisi sharifdan bir tayanch so‘z yoki
jumla aynan keltiriladi.
Rahmat ummidin orzu har banda aylar justujo‘,
Farmon erur
“lo taqnatu”
omurzishi jurmu xato [Muhsiniy
2008, 11b].
Shoirning hamd g‘azalidan olingan ushbu baytda “La taqnatu
min rahmatillah” (“Zumar” surasi, 53-oyat), ya’ni “Allohning rah-
mat-marhamatidan noumid bo‘lmangiz!”
[Alouddin Mansur 2004,
521b], mazmunidagi Qur’oni karim oyatidan iqtibos olingan. Oyat-
ning bir juz’i bayt ma’nosining teran ifodasini ta’minlagan.
46
Furqat TO‘XTAMURATOV
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
IQTIBOS SAN’ATI
Shoirning hamd, munojot va na’t ruhidagi g‘azallarida aksar
Qur’on oyatlaridan iqtibos oladi. Quyidagi baytlar mazmuni ham
ushbu fikrni tasdiqlaydi:
Qilma sharmanda, Iloho, meni ro‘zi arosat,
Jurmu isyonlarimi o‘rnig‘a yozg‘il hasanot.
Bandai ojizu bechoralaring aylar umid,
“Hasbiy ne’mal vakil innaka qoziyul hojot”
[
Muhsiniy 2008, 18
b
].
Dastlabki misrada lirik qahramon Yaratganga iltijo qilib,
mahshar kuni arosatda sharmanda qilmasligini so‘rayapti. Duo
mazmunidagi ikkinchi misrada lirik qahramon gunohlari o‘rniga Al-
lohdan hasanot, ya’ni savob hamda yaxshiliklar yozishini tilamoqda.
Keyingi baytda ojiz, bechora bandalar umidvor ekani aytilar ekan,
dalil sifatida Qur’oni karim oyatiga tayanilmoqda: “Hasbiy ne’mal va-
kil innaka qoziyul hojot” (“Oli Imron surasi, 173-oyat). Qur’oni karim
o‘zbekcha izohli tarjimasida: (Bizga Yolg‘iz Ollohning O‘zi kifoya. U
Zot eng yaxshi ishonchli Vakildir)” [Alouddin Mansur 2004,103b],
deya tarjima qilingan. Baytda Allohga tavakkul mazmuni ifodalan-
gan.
Ilm insonni ulug‘ va sharafli qilishini Muhsiniy oyatning bir
juz’idan iqtibos olish usulida ta’sirli talqin etgan. Mana, o‘sha bayt:
Xalifa o‘ldi biza bulbashar Safiy Odam,
Muallimi malak aylab va ‘allamal asmo
[
Muhsiniy
11
a
].
“Va ‘allamal asmo” (Baqara surasi 31-oyat
)
oyati karimasi
Qur’oni karim ma’nolarining o‘zbekcha izohli tarjimasida: “Va U Zot
Odamga barcha narsalarning ismlarini o‘rgatdi” [Alouddin Mansur
2004, 40b], deya tarjima qilingan. Tarjimaga asosan baytdan quy-
idagi mazmun anglashiladi: insoniyatning otasi bo‘lgan Odam Safiy
Yaratganning xalifasi maqomidadir. Alloh taolo unga barcha narsa-
larning ismlarini o‘rgatish orqali farishtalarga muallim qildi. Ushbu
bayt insonning Tangri taolo huzuridagi maqomi haqidagi qur’oniy
haqiqat go‘zal badiiy talqin etilgani bilan alohida ahamiyatga ega.
Shoirning insonlarni Odam atodan meros ilmni o‘rganishga targ‘ib
qilishi sababi shunda.
Yo‘lig‘a Muhsiniy tavfiqin hamroh aylag‘il, yo Rab,
Bahaqqi sayyidi kavnayn vasfi
Yosinu Toho
[
Muhsiniy
10
a
].
Ushbu baytdagi “Yosin” shu nomli suraning dastlabki oyatlari
47
“Yo, Sin. (Ey Muhammad alayhissalom, ushbu) hikmatli Qur’onga qa-
samki, hech shak-shuhbasiz, Siz To‘g‘ri Yo‘l (ya’ni, Haq Din) ustidagi
payg‘ambarlardandirsiz” [Alouddin Mansur 2004, 489b], ma’nosini
o‘zida mujassam etgan. “Toho” esa shu nomli oyatning 1,2,3 – oyat-
lari mazmuniga ishora qilgan. Oyati karima Qur’oni karim o‘zbek-
cha izohli tarjimasida: “To, Ha. (Ey, Muhammad alayhissalom), Biz
sizga bu Qur’onni qiynalib jafo chekishingiz uchun emas, balki (Ol-
lohdan) qo‘rqadigan kishilarga pand-nasihat bo‘lsin uchun nozil qil-
dik [Alouddin Mansur 2004,348b].
“Sayyidi kavnayn” – ikki olamning sayyidi ma’nosini anglata-
di. Shundan kelib chiqilsa, bayt mazmuni quyidagicha ekani ayon
bo‘ladi: “Vasfida “Yosin”, “Toho” suralari nozil bo‘lgan, ikki olam sayy
-
idi sanalgan Muhammad alayhissalom haqqi Muhsiniyni uning yo‘li-
ga tavfiq ila hamroh qilgin”.
Yana bir na’t-g‘azalda Rasulullohning “Ana afsah”, ya’ni “Men
Arab-u Ajamda chiroyli so‘zlovchiman”, degan ma’nodagi so‘zlari
mohiyatan Qur’oni karim oyati ramzida ifodalangani, shu bois har
bir inson ul zotning so‘zlarini qulog‘iga halqadek taqib olsa, ya’ni
ularga so‘zsiz amal qilsa, durru gavhardan ham laziz ne’matga – ikki
olam saodatiga erishishi mumkinligi haqida so‘z yuritilgan. Mana,
o‘sha bayt:
Durri guftoring “Ana afsah”ki, oyat ramzida,
Halqa bargo‘sh aylagach chun durri gavhardin laziz
[
Muhsiniy
2008, 25
b
].
Muhsiniy tarje’bandlaridan birida hadisi sharifdan iqtibos
olish orqali zamon ahlini ilm olishga undab, shunday satrlarni bitadi:
Sa’y aylang bizni o‘qutmak uchun,
O‘tmasun behuda bu shomu sabo,
“Utlub ul ilma valav bis Sin” dedi,
Ul Muhammad peshvoyi anbiyo
[
Muhsiniy 2008, 129
b
].
“Utlub ul ilma valav bis Sin” misrasi “Ilm Xitoyda bo‘lsa ham
borib o‘rganinglar (talab qilinglar)” degan mazmunidagi hadisdan
iqtibosdir. Lirik qahramon yoshlar tilidan so‘zlab, bizni o‘qitishga
shunday harakat qilingki, shomu tonglar behuda o‘tmasin, tarzidagi
fikrni ifodalaydi.
2. Muhsiniy she’rlarida oyat yoki hadisning mazmuni badiiy
talqin etiladi.
Diniy-ma’rifiy mohiyatni ifodalashning bu turiga doir
misollar shoir ijodida ko‘plab uchraydi. Quyidagi baytda, jumladan,
inson hayotining mazmuni haqidagi teran fikrning mana bunday
ifodasi kuzatiladi:
48
Furqat TO‘XTAMURATOV
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
49
Yaxshilar qavli bo‘lg‘ay: Dahr kun-kundin batar,
Demagilkim bu zamon behbudlig‘-la tuz o‘lur
[
Muhsiniy 2008, 31
b
].
“Dahr kun-kundin batar” birikmasi hadis matnining tarjima-
sidir. Bu hol zinhor norozilik izhori emas. Balki olam va odamning
ravishi tobora o‘zgarib, evrilib borishi, inson bu qonuniyatdan xulo-
sa chiqarib yashashi zarurligi haqidagi xulosalarini ifodalaydi.
3. She’rlarda arabcha maqol va iboralarning qo‘llanilishi.
Mumtoz shoirlarimiz ijodida arabcha, forscha so‘z va iboralar qo‘-
lanilishi odatiy hol hisoblangan. Biroq Muhsiniy she’riyatida arabcha
so‘z va maqollar o‘rinli, ma’nosi chuqur anglangan holda qo‘llanadi.
Quyidagi bayt ham ushbu fikrni tasdiqlaydi:
Yo man taqaddas zotuhi an xittat il-afkorino,
Aydi Muhammad hamdinga ajz ila "louhsi sano"
[
Muhsiniy 2008, 11
b
].
Hamd g‘azal matla’sida quyidagi ma’no ifodalanadi: “Yo man
taqaddas zotihi an xittat il-afkorino” misrasi arabcha bo‘lib, “Ey, zo
-
tining muqaddasligi fikrlar chegarasiga sig‘maydigan (Olloh), Mu
-
hammad alayhissalom ojizlik bilan senga ko‘p hamdu sano aytdi”.
“Sho‘x” radifli g‘azalda ham arabcha jumla bayt ma’nosini
kuchaytirish va mazmunga ziynat berish maqsadida keltiriladi. Os-
hiq hajr azobidagi holatini arab tilidagi
“Ta’olo, yo Habibi, ilo bayt
il-ahzan”,
ya’ni “Mening g‘amxonamga xush kelgin, ey do‘stim” tar-
zidagi satrni keltiradi. Ikkinchi satrda esa U zotning har qadamiga
jonini fido etishini ta’kidlaydi:
“Ta’olo, yo Habibi , ilo bayt il-ahzon”,
Qudumingg‘a o‘lsun bu jonim fido, sho‘x
[
Muhsiniy 2008, 23
b
].
Yana bir g‘azalida sirni shoir birovga aytsa, u tezda fosh bo‘lib
ketishini arabcha hikmatning bir juzi “jovazal isnayn” (ikki kishi bil-
gan sir sirligicha qolmaydi) orqali ifodalaydi:
Muhsiniy Muhammad alayhissalom vafotlariga bag‘ishlangan
23 banddan iborat bir marsiya-muxammas yozgan. Muxammasda
payg‘ambarlar tarixiga ishora va islom dini tarixida muhim o‘rin
tutgan tarixiy shaxslar faoliyatiga munosabat aks etgan. Odam Ato
va onamiz Havvo, shuningdek, Nuh, Ibrohim, Ismoil, Muso, Iso kabi
payg‘ambarlar nomi zikr etilishi orqali ularga yuborilgan sinovlar
hikmati ifodalanadi. Me’roj kechasi vasfi va chahoryorlar sifati talqin
etiladi. Umuman, ushbu muxammas orqali shoir Muhammad alay-
hissalomga bo‘lgan cheksiz muhabbatini izhor etadi.
50
Muhsiniy o‘n to‘qqiz yoshida islomning beshinchi farzi – haj
ibodatini ado etadi. Shu sababli bo‘lsa kerak, chin iymon-e’tiqod-
ni ulug‘lovchi, Alloh vasliga yetishish uchun islom sha’riatiga amal
qilish zaruratini ifodalovchi she’rlar bitadi. Albatta, yuqoridagi kabi
baytlarni bitish uchun Allohga iymon keltirish va qalban uning
buyukligini his qilish uchun komil musulmon fazilatlariga ega bo‘lish
kerak edi. Muhsiniy ana shunday taqvodor, iymoni mustahkam shaxs
bo‘lgan.
Shoir devonida 28 ruboiy bo‘lib, ular diniy-tasavvufiy mavzu
tizimli ifodalangani bilan ahamiyatlidir. Ruboiylar ketma-ketligiga
e’tibor berilsa, biri ikkinchisini ma’no va mazmun jihatdan to‘ldir-
ishi kuzatiladi. Ruboiylar hamd, na’t va chahoryorlar madhi ham-
da irfoniy mazmunda ekani yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Quyidagi
ruboiy tasavvufiy mazmun yoritilgani jihatidan ahamiyatlidir:
Vahdat mayidan sog‘arimi qilsam no‘sh,
To ursa ko‘ngul ichra oning nishoti jo‘sh –
Kim, tark qilam so‘ngra jahon ta’liqin,
Majnun kabi mahvi hayrat o‘lsam madhush
[
Muhsiniy 2008, 151
b
].
Shoir hamd va na’t g‘azallarida hayot mohiyati, inson zim-
masidagi mas’uliyat haqidagi teran mazmunni o‘ziga xos badiiy
talqin etadi. Insonlarga qarata noumid bo‘lmaslik kerakligi, chun-
ki mo‘minlar umid bilan yashashi bilan bog‘liq haqiqatni uqtirmoq
istaydi. Alloh yer yuziga ko‘p payg‘ambarlar yuborgan, ularning
ba’zilarini podshoh qilib taxtga o‘tqazsa, ayrimlarini og‘ir mehnat-
ga mubtalo qilib sinagani baytlarda ifodalanadi. Ayrim she’rlarda
musulmon Sharqida g‘am-alam timsoli bo‘lgan Ya’qub alayhissa-
lom, go‘zallik ramzi sifatida talqin qilinadigan Yusuf alayhissalom va
boshqa payg‘ambarlar hayotiga doir ibratli voqealar talmeh san’ati
vositasida badiiy talqin etilgan. Mana bu baytlar mazmuni ham ush-
bu fikrni tasdiqlaydi:
Ya’qub (n)i o‘g‘li furqatida zor yig‘latub,
Yusufni hibs qildi necha yil zeri cho(h).
Tavahhumida yig‘ladi Yahyo ba ashki xun,
Ikki bo‘lundi arra birla shoh Zikriyo
[
Muhsiniy 2008, 12
b
].
G‘azal mazmunidan anglashiladiki, umid har bir inson, mo‘min
kishi uchun eng muqaddas tushuncha bo‘lishi kerak, musilmon kishi
umidsiz kamolotga erisha olmasligi ta’kidlanmoqda.
Na’t g‘azallarda bir qancha payg‘ambarlarni zikr etib, Mu-
Furqat TO‘XTAMURATOV
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
51
hammad sallallohu alayhi vasallam sifatlari va ul zotni Alloh taolo
olamlarga rahmat qilib yaratgani hamda barcha nabiylar sarvari
ekanligi, gunohkor ummatlarini shafoat qiluvchi ekanligi haqidagi
mohiyat betakror badiiy talqin qilingan:
Afloki olamdin nari, nuri Muhammad ilgari,
Barcha nabiylar sarvari, ul shofi’i ro‘zi jazo
[
Muhsiniy 2008, 12
b
].
Muhsiniy diniy mavzudagi she’rlaridagi lirik qahramon Al-
lohga chin dildan iymon keltirgan, hamisha unga solih banda bo‘lish-
ni xohlaydi. Shu sababli bo‘lsa kerak, ko‘pgina she’rlarida islomiy
tushuncha va iboralar faol qo‘llaniladi. Shoirning Tangri taologa
e’tiqodi shunchalik kuchliki, Undan to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishini, Ul Zot-
dan o‘zga yori yo‘q ekanini aytib, tavfiq so‘raydi:
Tavfiqi roh ayla karam Muhsiniyg‘a sen
Yo‘qtur o‘zingdin o‘zga anga yoru muttako
[
Muhsiniy 2008, 12
b
].
Alloh taolo ishqi Muhsiniyni asir etib, ko‘nglida mudom unga
ishonch ortganini o‘z ash’orlarida yorqin bo‘yoqlar orqali ifodalay-
di. Shu bois shoir ijodida ilohiy ishq mavzusi pafos bilan tarannuim
etiladi. Ijodkor she’rlaridagidagi lirik qahramon o‘z ko‘nglini barcha
yomon illatlardan toza tutishini Allohdan o‘tinib so‘raydi. Chunki
barcha narsaning avvali va oxiri, har bir ishga qodir bo‘lgan Allohgi-
na unga yordam bera oladi.
Ko‘nglumi oynasidin ketkuzub zangu g‘ubor,
Jumla asbobi jahondin mosivo qilg‘il, Karim
[
Muhsiniy 2008,
66
b
]
,
deya yozganida ham inson ko‘ngli pok bo‘lsagina e’tiqodi mus-
tahkam bo‘lishi mumkinligiga doir shoir konsepsiyasi o‘z aksini top-
gan. Oshiq tunu kun, hattoki umr bo‘yi Alloh taolo zikri bilan o‘tishga
tayyor. Doimo tilidan Rabbisining nomi tushmasin, deya o‘tinadi. Na-
jot yo‘lini topolmagani uchun sham yorug‘i bilan yo‘lini oydin qilishi-
ni o‘tinib so‘raydi. Muhsiniy ilohiy ishqqa bo‘lgan intilishini faqat o‘zi
uchun emas, zamonasining hamma insonlarga xos hayot tarzi, deb
biladi.
Shoir o‘zining iymon-e’tiqodini ojizona baholaydi va Allohdan
Mahshar kuni xatolarini, isyonlarini kechirishini va hasanot yozishi-
ni iltijo qiladi. Boshqa bir baytda quyidagicha fikrni bildiradi:
Muhsiniy Hashr aro tursa gunahdin mahzun,
Rahmat aylab ani o‘ng qo‘lig‘a ber xatti barot
[
Muhsiniy 2008,
18
b
],
-
deya Yaratganga iltijo qiladi.
Shoir lirik qahramoni diyonatli,
taqvodor, komillikka intiluvchi, hamisha Allohni qalbida tutadigan
inson sifatida gavdalanadi. Ijodkor g‘azalarida ilohiy ishqni kuylar
ekan, arabcha so‘z va birikmalardan o‘rinli foydalangani kuzatiladi:
O‘zdadur o‘zga makone, yo‘qg‘a qilsang justujo‘,
“Ayna mo kuntum” – dedi, nuri Xudo istar esang
[
Muhsiniy 2008, 62
b
].
Bu baytda
“Qaerda bo‘lsangiz ham Alloh taolo siz bilan bir-
gadir”, mazmunidagi hadisga iqtibos qilingan. Bu kabi misollar
Muhsiniyning Qur’oni karim va hadisi shariflarni mukammal bilgani,
zarur o‘rinlarda she’rlarida bu ikki mo‘tabar manbadagi ko‘rsatma-
lardan foydalangani ayon bo‘ladi.
Umuman, Muhsiniy lirikasida ilohiy ishq alohida zavq-shavq
bilan kuylanganligi she’riyatida yaqqol ifodalangan. Shu sababli
shoirni XIX asr oxiri – XX asr boshlarida diniy va tasavvufiy ruhda
ijod qilgan shoirlar sirasiga mansub, deyish uchun yetarli asoslar
bor.
Ma’rifatparvarlik mavzusidagi she’rlar
. Millatning ilmu
ma’rifatni egallashi orzusi shoir she’riyatida zo‘r pafos bilan kuylan-
gan. Muhsiniy lirikasi mavzulari mohiyatiga ko‘ra Qo‘qon adabiy
muhitining Muqimiy, Furqat, Muhyi, Muhayyir, Zoriy, Zavqiy kabi
namondalari asarlariga hamohangdir. Adib yashagan davr ijodkor-
lari asarlarida ma’rifatparvarlik, millatparvarlik g‘oyalari aks etgan.
Ilm-ma’rifatga doir asarlar Muhsiniy lirikasida salmoqli o‘rin tutadi.
Shoir bir g‘azalida, jumladan, shunday yozadi:
Ilm odob o‘la insona sharaf,
Yo‘qsa asli ani bir tiyra xazaf
[
Muhsiniy 2008, 53
b
].
Inson – koinot gultoji, ilm-ma’rifat uni ulug‘laydi. Inson ilmi
va odobi bilan sharaf topadi, aks holda odam bir qora tuproqdan
boshqa narsa emas. Shoir bu bayt orqali vatandoshlarini insonlik
sharafiga munosib bo‘lishga chaqiradi. G‘azalning keyingi bir baytida
ushbu mazmun yanada kuchaytiriladi:
Ma’rifat topsa, o‘shal insondir,
Varna hayvon ishidir obu alaf
[
Muhsiniy 2008, 53
b
]
.
Ma’rifat – insonning o‘zini va o‘zligini, Yaratganni anglashidir.
Shoir nazdida, ma’rifat topgan kishigina inson demoqqa munosibdir.
Aks holda u umri faqat o‘t yeb, suv ichib o‘tadigan hayvonga meng-
zaydi.
Ma’lumki, XX asar avvalida ijtimoiy hayotdagi keskin o‘z-
garishlar, Turkistonning Rusiya mustamlakasiga aylanishi natijasida
Furqat TO‘XTAMURATOV
52
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
xalqimiz hayotiga yangi tushunchalar, an’analar kirib keldi. Shoirlar
ushbu yangiliklarni boshqalardan ko‘ra tezroq idrok etib, munosa-
bat bildirdi. “Bekasman” radifli g‘azalida Muhsiniy ilm ahli orasida
bo‘layotgan yangi xat haqida shunday bayt bitadi:
O‘lubtur ushbu kunlar fazlu donish xati o‘rischa,
Oningdek ilmu fanni qilmag‘on takror bekasman
[
Muhsiniy 2008, 79
b
].
Baytda bilimli, dono kishilar orasida rus tilida yozish, gapirish
ommalashayotgani e’tirof etiladi. Bu ilmu fanni o‘qimagani va o‘rgan-
magani bois shoir o‘zini bekasman, deya malomat qiladi. Til va bosh-
qa xalqlar yozuvini o‘rganish zarurligiga urg‘u beradi.
Shoir tarje’bandlarida ma’rifat mavzusini keng va teranroq
ifodalab, quyidagi satrlarni yozadi:
Ham maorif sarfi ermastur garon,
Uhdasidin kelg‘usi har notavon.
Bersa maktabga kishi farzandini,
Topgusi Tongla savobi begaron...
Vorisim dedi nabiy olim elin,
Qildi onlar vorisi payg‘ambaron
[
Muhsiniy 2008, 130
b
].
Shoir maorif, ilm o‘rganishga mablag‘ sarflashni har qanday
notavon ham uddalashini ta’kidlaydi. Kimki, maktabga farzandini ilm
olish uchun bersa, Mahshar tongida hadsiz savobga sazavor bo‘ladi.
Nabiy alayhissalom hadisda olimlar mening vorislarimdir, degani
uchun bolasini maktabga bergan kishi uni payg‘ambarga merosxo‘r
qilibdi. She’rda ana shu mazmun xalqona uslubda ta’sirli ifodalan-
gan.
Ko‘rinib turibdiki, Muhsiniy lirikasida ilm-ma’rifat mavzu-
si kuchli ehtiros bilan kuylanib, bu mavzu shoir yashagan davrda
dolzarb bo‘lgani kuzatiladi. Albatta, Muhsiniy o‘z davrining ma’ri-
fatli kishisi bo‘lib, jamiyatda kechayotgan ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-
ma’rifiy o‘zgarishlarni o‘tkir nigoh bilan kuzatib, muhim xulosalar
chiqaradi. Shoir muxammaslarida, tarje’bandlarida maorif va ilm
insonga sharaf bag‘ishlashi ta’kidlanib, bizning millat ilm-ma’ri-
fatdan orqada qolgani afsus-nadomatlar bilan talqin etiladi.
Tavallo g‘azaliga bog‘lagan muxammasida shoir mana bunday yoza-
di:
O‘zga millat topadur ilm maorif-la rivoj,
Bizni aylar o‘zini hiylalarig‘a muhtoj
[
Muhsiniy 2008, 108
b
].
53
Muhsiniy lirikasida ilmu maorif haddi alosiga ko‘tarilib
tarannum etilgan asarlari musamman va tarje’bandlar hisoblanadi.
Bizningcha, bu she’r namunalari shoir ijodining nisbatan so‘nggi yil-
larida yozilgan bo‘lsa kerak. Chunki asarlarida ilgari surilgan g‘oyalar
va tushunchalar shunday xulosaga asos beradi. Ayniqsa, bir musam-
mani o‘ziga xos shakl va mazmunga egaligi bilan xarakterlidir. Shoir
quyidagicha yozadi:
Ilm bir gavhar erur, atfol ko‘nglidur sadaf,
Topg‘usi farzandi odam ilm ila izzu sharaf
[
Muhsiniy 2008, 126
b
].
Musammanning mazkur ikki misrasida tashbeh va takrir
san’atlari mahorat bilan qo‘llangan. She’rda ilm – gavharga, bola
ko‘ngli sadafga qiyoslanib, tashbehi mo‘kad hosil qilingan. “Tashbe-
hi mo‘kad (ta’kid yo‘li bilan o‘xshatish). Bunda o‘xshatish vositalari
(yordamchi so‘zlar, -dek qo‘shimchasi) ishlatilmaydi, balki o‘xshatil-
gan va o‘xshalgan narsa hukmu mahkum (ega+ot kesim) tarzida ke-
ladi” [Quronov 2010, 88b]. Yuqoridagi misralarda “ilm” –
mushabbih
ega bo‘lsa, “gavhar erur” –
mushabbihun bih
kesim vazifasidadir. Ik-
kinchi tashbehda “ko‘ngil” –
mushabbih
ega bo‘lsa, “sadaf” –
mushab-
bihun bih
kesim vazifasida kelib, tashbehi mo‘kad hosil qilingan.
“Takrir” atamasi lug‘atda takror ma’nosini anglatadi. Shoir
baytda biror so‘zni ikki yoki uch marta qo‘llasa, takrir san’ati sodir
bo‘ladi” [ Rahmonov 2020, 79]. Ilm so‘zi birinchi misra boshida va
ikkinchi misra o‘rtasida takror qo‘llanishi takrir san’atini hosil qil-
gan. Mazkur misralarda ilm gavharga, ko‘ngil sadafga tashbeh qilini-
shi shoirning o‘ziga xos badiiy topilmasidir. Tashbeh va takrir san’at-
lari ifodalanayotgan fikrning obrazli va ta’sirli bo‘lishini ta’minlagan.
Shoir bandning keyingi misralarida johilu nodon inson el-ulus ichida
beqadr, hurmatsizdir, degan fikrni ta’kidlaydi. Shu bilan birga, odam
umrini behuda narsalarga sarflamasligi zarurligi uqtiriladi. So‘nggi
baytda kimki javonmard, millatparvar inson bo‘lsa, madrasayu mak-
tab bunyod qilish orqali dinning yuksalishiga yordam berishi kerak-
ligini ta’sirli ifodalaydi:
Johil-u nodon eli beqadr monandi xadaf,
Buyladur hukmi ilohiy, sunnatu qavli salaf,
Tashlangiz rohi safohat, ham jaholat bir taraf,
Bo‘lmasun behuda bu umri garonmoya talaf –
Kim javonmard o‘lsa, din yo‘lig‘a imdod aylasun,
Madrasa, avqofu maktabxona bunyod aylasun
[
Muhsiniy 2008, 126
b
].
Furqat TO‘XTAMURATOV
54
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
Ma’rifatparvarlik ruhida yozilgan tarje’bandiga shoir “Padari
jonibidin farzandlarga”, deya sarlavha qo‘yadi. Muhsiniy farzandlari
timsolida o‘z davridagi barcha millat yoshlarini ko‘zda tutadi. Bu-
gungi yosh avlod uchun ham shoir so‘zlari muhim ahamiyat kasb
etadi. Chunki ilm olish islom dinida farzi ayn – barcha birday ba-
jarishi zarur bo‘lgan ish ekani hadislarda ta’kidlangan. Erkak-ayol,
yosh-qari ilm o‘rganishi farzligi uqtirilgan. Johil va nodonlik kishini
zalolatga olib boradi. Shoir farzandlariga bunday kimsalardan yiroq
bo‘lishga chaqiradi:
Ey dilimni quvvati, nur ul-basar,
Go‘sh aylang nuktai durru guhar,
Farzi ayn o‘lmish maorif, kasbi ilm,
Keldi buyla ramzi oyotu xabar.
Er-u xotin, xoh piru xoh javon,
Jahl-u nodonlig‘ erur jong‘a zarar.
Ey dilimni ravshani, nur ul-basar,
Jahl-u nodonlig‘din aylangiz hazar
[
Muhsiniy 2008, 130
b
].
Muhsiniy o‘z davri shoirlari kabi mumtoz she’riyatimiz
an’analariga sodiq qolish barobarida o‘zi ham shakl va mazmun ji-
hatdan barkamol she’rlar bitdi. Millatni ilmu ma’rifatga chaqirdi.
Uning taraqqiy etishi yo‘liga butun ilmini, salohiyatini safarbar etdi.
Ijtimoiy mavzudagi she’rlar.
Muhsiniy devonida ijtimoiy
mavzu yoritilgan asarlar ham bir qanchadir. Zero, shoir yashagan
davr ijodkorlari asarlari ijtimoiy mazmun kasb etishi bilan harakter-
lidir. Adabiyot ushbu paytga kelib, millat hayotining og‘ir va ayanch-
li ahvolini yoritishdek muhim bir vazifani bajarishga kirishgan edi.
Turkiston o‘lkasining ma’naviy-ma’rifiy va siyosiy-ijtimoiy jihatdan
inqirozga yuz tutganini ko‘rib, bundan hadsiz iztirob chekkan ma’ri-
fatparvarlar qatori Muhsiniy ham she’rlarida jaholat, adolatsizlik va
jabr-zulmni qoraladi.
Muhsiniy nechog‘lik murakkab va ziddiyatli davrda yasha-
ganini she’rlarida mana bu tarzda ta’sirli ifodaladi:
Jahon lazzatig‘a ko‘p chekmag‘il ranj,
Achchig‘durkim oxiri ta’mi noranj.
El ichra o‘lg‘usi qadri ziyoda,
Sadoqat birla o‘lsa kim suxansanj.
Nifoqu kufr birlan to‘ldi olam,
Buxoro, xoh Farg‘ona, ham Urganj
[
Muhsiniy 2008, 21-22
b
].
55
56
Shoir fikricha, bu olam lazzatidan bahramand bo‘la olma-
dim deb ranju alam chekish to‘g‘ri emas. Chunki noranj – apelsinning
oxirini yesangiz, ta’mi achchiq. Kimki sadoqatli, so‘zamol bo‘lsa, el
ichida hurmat va izzat topadi. Ammo bu olam nifoq va kufrga to‘ldi.
Shu sababli shoir nobakorlar, ilmsizlar ulug‘lanayotganidan achina-
di. Butun Turkiston – Buxoro, Farg‘ona va Urganj kabi shaharlar ham
shu ahvolga tushib qolganidan afsuslanadi. Shoir millat ahlini ilmli,
dinu diyonatli, ozod ko‘rishni xohlaydi, uning taraqqiysini orzu qila-
di. Albatta, bu orzularga erishish uchun ilm-ma’rifatni asosiy vosita
deb biladi, millatni ma’rifatli bo‘lishga chaqiradi. Shoir xuddi jadidlar
kabi maktab ochishga xayrixoh bo‘lib, islom dini ahkomlarini ham
unutmaslikni o‘z she’rlarida ifodalaydi. Adib she’rlari mazmun-mo-
hiyatiga ko‘ra jadidlar g‘oyalariga hamohangdir. Zamon manzarasini
shoir mana bu g‘azalida yaqqol tasvirlab beradi:
Ketti Farg‘onadin insofu diyonat afsus,
Bu sababdin boshimiz uzra kelib qavmi o‘rus.
Qildi Xo‘qand shahi o‘rdau Arki oliysin
O‘zig‘a butxona, osub anga jalojil noqus.
Qolmadi yoshu qari o‘rtasida sharmu hayo,
Ketti odob, yana or ila nangu nomus
[
Muhsiniy 2008, 39-40
b
].
Muhsiniy tom ma’noda taqvodor inson bo‘lganligi uchun za-
mondagi o‘zgarishlarni, ayniqsa, islom dini qoidalariga mos kelmay-
digan yangi odat va amallarni o‘z vaqtida tez tushunib yetgan. Shu
bilan birga, Chor hukumati siyosatining asl maqsadini anglagan ijod-
korlardan edi. Shu bois shoir jamiyatdagi illatlarni lirikasida achchiq
til bilan bayon etgan:
Vahki, Farg‘ona eli motamsaro bo‘ldi, darig‘,
Sifla, dunlar – shoh, shahlarkim gado bo‘ldi, darig‘
[
Muhsiniy
2008, 50
b
]
-
deya afsus-nadomat chekkanida uning Vatan taqdiri
uchun nechog‘lik kuyungani, ko‘ngil iztiroblarini qanchalik ta’sir-
li ifodalagani yaqqol namoyon bo‘ladi. Keyingi baytlarda shoir xalq
ichida mustabid Rusiya hukumati qonunlari, nizomlari xuddi joriy
bo‘lganidan, Muhammad payg‘ambarimiz shariatining ahkomlari
qadrsizlanganidan nadomat chekadi. Hukumat qonunlari zolim po-
raxo‘rlarga ayni muddao bo‘ldi, deya ayrim nafsu havo quli bo‘lgan
amaldorlarga nafratini izhor etadi.
Axloqiy-falsafiy she’rlar.
Shoir bir g‘azalida davr va jamiyat
ahvolidan afsus-nadomat bilan quyidagilarni bitgan edi:
Oldi g‘aflat ko‘nglumiz, yo‘qtur vale bedormiz,
Furqat TO‘XTAMURATOV
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
57
Ketsa ham qo‘ldan diyonat, qani nangi orumiz?
[
Muhsiniy 2008, 37
b
].
Shoir nazdida millat ahli zohiran bedor tuyulsa-da, aslida
g‘aflat uyqusida. Millatning oru-nomusi, diyonati ketganidan iztirob
-
ini mana bu tarzda ifodalagan:
Daraxti mevalig‘dek odamiy bog‘i jahon ichra,
Anga yetmas havodiskim, o‘lursa xayru ehsonliq
[
Muhsiniy 2008, 49
b
].
Daraxt mevasi bilan qadrli bo‘lgani kabi, bu jahon bog‘ining
ziynati odamiylikdadir. Xayru ehson ahliga hech qanday hodisa zarar
yetkaza olmaydi. Boshqa bir baytida shoir dilozorlik yeng yomon
odatlardan ekanini uqtiradi. Alloh Qof tog‘idek gunohni afv etishi
mumkin, biroq kibr va dilozorlikni kechirmaaydi:
Afv etar Tangri, gunohing bo‘lsa misli Qof,
Lik kechmaydur gunohing kibru dilozorlig‘
[
Muhsiniy 2008, 49
b
]
.
Shoir nazdida, el aybig‘a emas, balki o‘z nuqsonlariga bo-
qish chinakam odamiylikdir. Oqil inson qalbidagi sirlarini birovlarga
aytib, noqulay ahvolga qolmasligi zarurligi bilan bog‘liq shoir qa-
rashlari quyidagicha talqin etilgan:
O‘zni nuqsoningg‘a boq, solma nazar el aybig‘a,
Ochmag‘il hargiz alarg‘a diydai siyna g‘alat
[
Muhsiniy 42
b
]
.
Bu dunyo o‘tkinchi bo‘lib, barqaror emasligi, hech kimsaga
vafo qilmasligi, ammo ilm-ma’rifat abadiy hayotga daxldorlik asosi
ekani mana bunday ifodalangan:
Bu jahon foniy erur ham besabot,
Ilmu irfondir hayoti jovidon
[
Muhsiniy 2008, 130b
]
.
Yaratganning taqdir qalami xato yozmasligi teran ma’no va
go‘zal badiiyat mutanosibligida quyidagicha talqin etilgan:
Barcha taqdiri azal siri senda ojiz, faqir,
Homai tahriri qudrat yozmag‘ay aslo g‘alat
[
Muhsiniy 42
b
]
.
Xulosa qilib aytganda yuqoridagi tahlillardan anglashiladi-
ki, Muhsiniy devonda jamlangan asarlari mavzu jihatdan ham keng
bo‘lib, o‘z davrining dolzarb muammolarini yoritganligi bilan xarak-
terlidir. Demak, shoir lirikasida ilohiy ishq, an’anaviy sof muhabbat
bilan tarannum etilgan she’r namunalari asosiy o‘rin tutadi. Shu bilan
birga, ilm–ma’rifat ulug‘langan, o‘sha davr ijtimoiy voqeligi haqqoniy
58
ifodalangan asarlar ham salmoqli o‘ringa egadir.
Muhsiniy she’riyati janr jihatdan rang-barang bo‘lib, mumtoz
she’riyatimiz an’analarini yuksak mahorat bilan davom ettirdi. Adib
davr ijodkorlariga hamnafas tarzda diniy-ma’rifiy, ishq-muhab
-
bat va ijtimoiy mavzularda betakror she’rlar yaratdi. Diniy-ma’rifiy
mavzudagi she’rlar shoir lirikasining asosini tashkil etadi. Umuman,
Muhsiniy asarlarida ilohiy ishq mavzusi tarannum etilgan she’rlar
ustunlik qiladi.
Adabiyotlar
Қуръони карим
. 2004. Ўзбекча изоҳли таржима. Алоуддин Мансур.
Тошкент.
Муҳсиний. 2008.
Девон
. Барҳаёт гулшан. Фарғона.
Муҳсиний. ЎзР ФА ШЙ. Йнв №7392.
Муҳсиний. Девон.
Гулшани жовид қўлёзма
. Нуриддинов М., шахсий
кутубхонаси.
Қуронов, Д., Мамажонов, З., Шералиева, М. 2010.
Адабиётшунослик
луғати
. Тошкент: Академнашр.
Йсҳоқов Ё., 2006.
Сўз санъати сўзлиги
. Тошкент: Зарқалам.
Раҳмонов В., 2020.
Шеър санъатлари
. Тошкент: Sharq.
Фузулий. 2014.
Шеърлар тўплами
. Қалб гавҳари. Тошкент: Нilol-nashr.
The scope of the subject matter of Muhsin's
poetry
Furkat To‘xtamuratov
1
Abstract
Poets of the Kokand literary environment wrote in various genres
and themes in the late 19th and early 20th centuries. The artists of this
period enriched the treasury of our classical literature with their unique
lyrical works. Husaynquli Sulaymonquli oglu Muhsini (1860-1917) is one
of such talented poets who lived and worked in Kokand.
In this article, Husseinquli Muhsini's poems, which are included in
the edition of the collection of lyrical heritage and manuscripts, are clas-
sified according to the scope of the topic. The poet's poems were found
and analyzed on romantic, religious-mystical, enlightenment, moral-philo-
1Tuxtamuratov Furkat Safarmuradovich
- teacher, Tashkent state university of
Uzbek language and literature named after Alisher Navo'i
.
E-pochta:
toxtamuratov81@gmail.com
ORCID ID:
0000-0001-9855-2353
For citation:
Tuxtamuratov, F. S. 2022.
“
The scope of the subject matter of Muhsin's
poetry
”.
Uzbekistan: Language and Culture
1 (2): 40-59.
Furqat TO‘XTAMURATOV
59
sophical and social themes. There are also scientific and theoretical views
on the genre features of the poet's poetry. It explores how the traditions of
classical poetry continued in the poet’s work and how his works reflected
the changes in the social life of the period.
Key words:
devan, manuscript, ghazal, theme, love, religious-mystical
theme, enlightenment, social essence, moral-philosophical issues, artistic in-
terpretation.
References
Qur’oni karim
. 2004. O‘zbekcha izohli tarjima. Alouddin Mansur. Toshkent.
Muhsiniy. 2008.
Devon. Barhayot gulshan
.
Farg‘ona.
Muhsiniy. O‘zRFASHI. Inv №7392.
Muhsiniy. Devon.
Gulshani jovid qo‘lyozma
. Nuriddinov M., shaxsiy
kutubxonasi.
Quronov, D., Mamajonov, Z., Sheralieva, M. 2010.
Adabiyotshunoslik lug‘ati
.
Toshkent: Akademnashr.
Is’hoqov, Y., 2006.
So‘z san’ati so‘zligi
. Toshkent: Zarqalam.
Rahmonov, V., 2020.
She’r san’atlari
. Toshkent: Sharq.
Fuzuliy. 2014.
She’rlar to‘plami
. Qalb gavhari. Toshkent: Nilol-nashr.
Muhsiniy she’riyatining mavzu ko‘lami
