ISSN 2181-922X 98
—
116
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va
evolyutsiyasi
Ilhom Sayitqulov
1
Abstrakt
Temurnoma”ning jangnomasi tasvirlanayotgan voqelik va
qahramonlarning tarixiy asosi mavjud bo‘lib, unda bosh qahramon
sifatida buyuk bobokalonimiz Sohibqiron Amir Temur asos qilib olingan.
“Temurnoma”da Amir Temur bilan bog‘liq tarixiy haqiqatlar xalq badiiy
tafakkuri hosilasi o‘laroq Sohibqiron obrazi timsolida xalqona talqin
qilingan. Xususan, bu talqinlar Amir Temurning tug‘ilishi, ma’lum vaqt
otasidan ayro yashashi, yoshligida “sir” ko‘rsatib, telbaliklar qilishi,
balog‘atga yetib qahramonliklar ko‘rsatishi, yerning olti tomoni – Shimol,
Janub, G‘arb, Sharq, osmon va yer osti bilan aloqa bog‘lashi, eng muhimi,
uning doimiy ravishda pir va eranlar homiyligida bo‘lishi tasvirlarida aks
etadi.
Tadqiqotning obyekti sifatida “Temurnoma: Amir Temur
Ko‘ragon jangnomasi” tanlangan. Tadqiqot mavzusini yoritishda
tasniflash, tavsiflash, tarixiy-qiyosiy va funksional tahlil usullaridan
foydalanilgan.
Kalit so‘zlar:
doston, xalq kitobi, jang-oda afsonasi, qahramon,
san’at badiiyati, uslub, xayoliy shaxs, tarixiy shaxs.
Kirish
“Temurnoma”da Sohibqiron obrazi bilan parallel ravishda
turli tarixiy va to‘qima obrazlarga murojaat etilgan. Asarda bir
yuz qirq uch nafar obraz ishtirok etgan. Bu obrazlar Amir Temur
timsoli atrofida birlashib, Sohibqiron xarakterini yoritishda muhim
o‘rin tutadi. “Temurnoma”da tasvirlangan ana shunday obrazlarni
tarixiylik nuqtai nazardan
tarixiy
va
to‘qima
obrazlar tarzida tasnif
qilsak maqsadga muvofiq bo‘ladi.
1
Sayitqulov Ilhom Abdisalamovich
– filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori
(PhD), dotsent, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti.
E-mail:
sayitqulovilhom@navoiy-uni.uz; sayitqulov86@mail.ru
ORCID ID:
0000-0003-1475-5757
Iqtibos uchun:
Sayitqulov, I. A. 2023. “Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va
evolyutsiyasi”.
O‘zbekiston: til va madaniyat. Adabiyotshunoslik
2(2):
98-116.
98
Uzbekistan: Language and Culture 2023/2(2)
1. Tarixiy obrazlar
ham, o‘z navbatida, ikki guruhga ajraladi:
1.1. Amir Temur zamondoshlari obrazi:
bularga Turag‘ay
(Tarag‘ay) Bahodir, Tegina begim, Jahongir Mirzo, Mirzo Umar
to‘ra, Umarshayx Mirzo, Sulton Muhammad to‘ra, Mironshoh
Mirzo, Bayonqulixon, Sadr ash shariat, Amir Qazag‘on, Amir Choku,
Yeldirim Sulton Boyazid, Shoh shujo’, Malik Ra’no Ballulloh, Mavlono
Burhoniddin Sohib Hidoya, Mirzo Sayfiddin, Amir Muayyad orlot,
Amir Boyazid Jaloyir, Amir Muso Bahodur, Xoja Kamol Xo‘jandiy,
Shayx Shams kulol, Amir Bayon Sulduz, Saroy Mulk xonim, Husayn
so‘fi, Kamol oy (O‘ljoy Turkon), Amir Hojibek, Qimoriy Inoq,
To‘xtamishxon, Hind Xoja, Qamariddin, Shoh Mansur, Jayon Chashm,
Uchqora, Tog‘aybug‘a, Amir Muso Jaloyir, Amir O‘ljoy, Abbos Bahodur,
Amir Husayn, Tuman og‘a, Mavlono Sa’diddin, Muhammad Porso,
Malluxon, Feruzshoh, Amir Shoh Yahyo, Sangu bobo, Bahodurxon,
Hasan Juvoriy, Muhammad Porso, Amir Mu’id, Sulton Ahmad, Shayx
Ozariy, Sulton Shabli, Ulug‘bek Mirzo, Mirzo Xalil to‘ra, Xoja Baho ul
Haq vad din (Bahovuddin) obrazlarini misol qilsak bo‘ladi. Yuqorida
nomlari keltirilgan shaxslarning Amir Temur bilan bir davrda
yashaganligi tarixdan ma’lum. Lekin tarixiy va badiiy haqiqat nuqtai
nazaridan asardagi bu obrazlarni tarixiy shaxslarning prototipi deb
ham bo‘lmaydi.
Amir Temur zamondoshlari
bo‘lgan
obrazlarini ham, o‘z
navbatida, tarixda Sohibqiron bilan muloqotda bo‘lgan yoki bo‘l-
magan shaxslarga ko‘ra ikki guruhga ajratilsa, tasnif mukammalroq
bo‘ladi. Xususan:
1.2.
Amir Temur bilan bevosita yoxud bilvosita muloqotda
bo‘lgan tarixiy shaxslar obrazi
. Asarda Amir Temurga yaqin
hamroh sifatida tasvirlangan obrazlarni (ota-onasi, xotinlari,
farzandlari, sarkarda va pirlarini) bu guruhga kiritish mumkin.
Mazkur tipdagi obrazlarning aksari folkloriy talqin qilingan.
Bunga asardagi Amir Temurning otasi Muhammad Tarag‘ay obrazi
tasvirida ham guvoh bo‘lishimiz mumkin.
“Temurnoma”da Tarag‘ay Bahodir ismi “Turag‘ay bahodir”
tarzida nomlangan bo‘lib, asarning
“Avvalg‘i doston. Hazrat Amir
Temur Sohibqironni onalaridin tug‘ulmoqliqlari bayoni”
bob (doston)
ida uning nasl-nasabi va ismi: “
Turag‘ay bahodur nasli Qorachor
No‘yondin erdi. Kunlardan bir kun No‘yon xonadonidin chiqib
ketib erdi. Ammo davlati zo‘r erdi. Odamlar ani izzat qilur erdilar.
Shahrisabzki, xolo ul mavzi’yani to‘rag‘aiyya derlar”
[Temurno-
ma, 1, 43] tarzida izohlanadi. Shuningdek, mazkur bobda Tarag‘ay
Bahodir eranlar tomonidan Sohibqiron otasi sifatida tanlangan
99
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va evolyutsiyasi
shaxs ekanligi ta’kidlanadi. Uning dunyoga kelajak Sohibqironning
onasi – Tegina begimga yetishish uchun Buxoroga borishi kerakligi
tush motivi orqali tasvir topgan. Tarag‘ay Bahodirga cho‘pon
ko‘rgan tushi vositasida xabar beriladi. Buxoroga borganida
Sohibqiron homiysi Shayx ul a’lam (Shayx Sayfiddin) kutib oladi va
bo‘lajak Sohibqironning onasiga yetishishi uchun ko‘maklashadi.
Bu tasvirlarda tarixiylik prinsiplari buzilganligini ko‘rishimiz
mumkin. Unda folkloriy talqinga xos bo‘lgan qahramon jismi va
ruhining eranlar tomonidan muqaddas suv (sut) bilan poklanishi,
qahramonning yorga yetishish yo‘lidagi turli shartlarni bajarishi,
sinovlarda dushmanlardan (Amir Qazag‘an ham Tegina mohga
talabgor bo‘lganida Tarag‘ay Bahodir u bilan jang qilishi – I.S.) ustun
kelib, yorini o‘z yurtiga olib ketishi va bu jarayonda homiylar ko‘magi
kabi elementlar yirik planda tasvirlanadi. Qahramonning insatsiya
jarayonini ham o‘z ichiga olgan ushbu motivlar tasviri aynan folklor
an’analariga bog‘liq. Tegina begim homilasi olti oylik bo‘lganida
Tarag‘ay Bahodir Bayonqulixon chorlovi bilan qo‘shin to‘plab,
jangga ketadi. Tegina begimni katta xotini Yo‘qun xonimga omonat
qoldiradi. Shu sababli kundoshlik vajidan tug‘ilajak qahramonning
otasidan ma’lum vaqtgacha ayro yashashi va Amir Temur o‘n
ikki yoshiga kirganida ota bolaning topishishi ham epik tafakkur
mahsuli sifatida talqin etilganini ko‘rsatadi.
Shuningdek, Tarag‘ay Bahodir obrazi “Temurnoma”ning
“Emdi so‘zni Turag‘ay bahodirdan eshitmak kerak”
[Temurnoma,
1,47-49] faslida Amir Temur o‘n ikki yoshga to‘lganida
Tarag‘ay Bahodirning uni topishi voqealari,
“Bu dostonda
Amir Sohibqironning Burhoniddin sohib hidoyatg‘a kelmoqi, ul
kishini munoqashalarini bayoni”
[Temurnoma, 1, 66-72] bobida
esa uning Amir Temurning g‘oyaviy raqibi Nosir Xisrav bilan
bo‘lgan jangida Sohibqironga ko‘makchi bo‘lgani,
“Bu dostonda
Amir Sohibqironni Buxoro bormoqi Bayonqulixonni Saroymulk otliq
qizini olmoqini bayoni”
[Temurnoma, 1, 72-76] bobida Tarag‘ay
Bahodirning qattiqqo‘l ota sifatidagi qiyofasi,
“Bu dostonda
Baroqxon taxt uzra o‘lturg‘oni, qoidai podshohliq xirmanin kuydirg‘oni
bayoni”
[Temurnoma, 1, 79-82] bobida Tarag‘ay Bahodirning
o‘z farzandini mushkul vaziyatdan qutqarish uchun qilgan
harakatlari orqali uning ota sifatidagi siymosi, “
Bu dostonda
Do‘nboy bahodur Amir Temur qo‘lida o‘lg‘oni. Ani singlisi axtorib
kelg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 82-86] bobida Amir Temur
bilan Saroy Mulk xonim to‘yini qilish uchun Tarag‘ay Bahodir
Buxoroga sovg‘a-salomlar bilan kelishi va to‘y tafsilotlari
100
Ilhom SAYITQULOV
berilib, Baroqxonning taxtni vaqtincha boshqarish uchun
Tarag‘ay Bahodirga berishi bilan uning hukmronlik salohiyati,
“Bu dostonda Sayyid ota sharofatidin qalmoqlar musulmon bo‘lg‘oni,
Amir Turag‘ay bahodur Dashti Qipchoqqa borib, olam foniydin
intiqol qilg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 86-96] bobida Tarag‘ay
Bahodirning ham kamchiliklardan holi bo‘lmagan oddiy inson
sifatida ma’lum sabablar tufayli Sayyid otaning ko‘ziga olmos
qo‘ydirishi va Sayyid ota qarg‘ishi tufayli bir kechada muxrak
kasaliga uchrab halok bo‘lganligi tasvirlanadi. Tarixiy manbalarda
Amir Tarag‘ay (Tarag‘aybek) – Amir Temur Ko‘ragonning otasi bo‘lib,
Chig‘atoy ulusining nufuzli beklaridan, barlos urug‘i oqsoqollaridan
bo‘lganligi, uning ajdodlari (Burkul-Ilangir-Iyjil-Qarochor) Chingizxon
va Chig‘atoy saroyiga yaqin bo‘lishgani, turli harbiy qismlarga
sarkardalik qilib, Kesh viloyatini boshqarganligi ta’kidlanadi.
Tarag‘aybek Chig‘atoy ulusi xonlari tomonidan Ili daryosi bo‘yida har
yili chaqiriladigan qurultoyda boshqa viloyatlar boshliqlari qatori
ishtirok etsa-da, harbiy ishga unchalik mayli bo‘lmaganligi bois butun
e’tiborini musulmonchilikni mustahkamlash va takomillashtirishga
qaratgan, doim ulamo-yu fuzalo, darveshu qalandarlar va solihlar
suhbatida bo‘lganligi aytiladi. Shuningdek, Shamsuddin Kulolni
o‘ziga pir tutgan Tarag‘aybek Buxoro fuzalolari rahnamosi – sadr
ush-shar’ianing qizi Tegina (Takina)ga uylangan. 1360-1361-yilda
dunyodan ko‘z yumgach, Tarag‘aybekni otasi va tug‘ishganlari yoniga
dafn etishgani ta’kidlab o‘tiladi [Dadaboyev, 2, 25].
Yuqoridagi tafsilotlardan ma’lum bo‘ladiki, “Temurnoma”
Amir Temur haqidagi asar bo‘lganligi bois unda Tarag‘ay Bahodir
obrazining Sohibqiron otasi sifatidagi xususiyatlari talqin qilingan.
Shuningdek, asarda tarixiy haqiqatdan chekingan holda Tarag‘ay
Bahodirning fojiali o‘lim topishi tasviriga guvoh bo‘lishimiz mumkin.
Negaki, ulamo-yu fuzalolar suhbatini harb ishlaridan ustun qo‘ygan
Tarag‘ay Bahodir tarixda bu shaxs bilan uchrashmagan bo‘lsa-da,
asarda Sayyid ota ko‘ziga olmos quydirishi asarning to‘laqonli xalq
og‘zaki ijodi hosilasi ekanligini ko‘rsatadi.
“Temurnoma”da Amir Temur bilan muloqotda bo‘lgan
tarixiy shaxs obrazlaridan yana biri Saroy Mulk xonimdir. Tarixiy
manbalarda Saroy Mulk xonimning 1341-yilda Chig‘atoy ulusi
hukmdori Qazonxon oilasida dunyoga kelgani, besh yoshida otasi
taxtdan tushirilib, qatl qilingani ta’kidlanadi. Shuningdek, 1355-yilda
balog‘atga yetgan Saroy Mulk xonimni amir Husayn nikohiga oladi.
1370-yili amir Husayn Balxda qatl etilgach, Amir Temur uning
haramidagi xotinlari, chunonchi, Saroy Mulk xonim, Bayon sulduzning
101
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va evolyutsiyasi
qizi Ulus og‘o, Xizr Yasavuriyning qizi Islom og‘o hamda Tag‘oy Turkon
Xotunni idda muddati o‘tgach, o‘z nikohiga olganligi ma’lum. Amir
Temur Saroy Mulk xonimga uylangach, “Ko‘ragon” (kuyov) unvoniga
musharraf bo‘lganligi ham qator tarixiy manbalarda qayd etiladi
[Dadaboyev 2, 153].
“Temurnoma”da esa Saroy Mulk xonim obrazi tarixiy
faktlardan ko‘ra, xalq tasavvuridagi malika sifatida badiiy talqin
qilinadi. Xususan, bu voqelik asarning “
Bu dostonda Amir
Sohibqironni Buxoro bormoqi Bayonqulixonni Saroymulk otliq qizini
olmoqini bayoni”
[Temurnoma, 1, 76-79] bob (doston)ining
“Emdi
so‘zni Bayonqulixon podshodin eshitmak kerak”
faslida bayon etilgan.
Jumladan, Bayonqulixon tushida Shayx ul a’lamni ko‘radi. Shayx
unga “qizlaringni erga ber”, deya buyuradi. Xonning to‘qqizta
qizlaridan eng kichigi Saroy Mulk xonim bo‘ladi. Undan
boshqa sakkizta qizini erga beradi, ammo Saroy Mulk xonim
erga tegishni xohlamaydi. Lekin Amir Temurga ishqi tushib,
otasidan unga erga berishini so‘raydi. Xon turli sabablarga ko‘ra
Tarag‘ay Bahodirdan ranjigani bois bu nikohga qarshilik qiladi.
“Kuntug‘mish” dostonidagi Xolbekaning shartiga monand Saroy
Mulk xonim ham “meni kim shatranjda yutsa, o‘shanga tegaman”,
deb shart qo‘yadi. Xonning qarshiligiga qaramasdan Saroy Mulk
xonim g‘ulom qiyofasida kuyovlikka nomzodlar bilan shatranj
o‘ynaydi. Amir Temur o‘zini tanitmasdan malikaga talabgor
bo‘lib keladi va shatranj o‘ynovchi “g‘ulom”ning qiz ekanligini
bilib, xon bilan “agar men yutsam, shu qulingizni menga
berasiz”, deya shartlashadi. Xon ham rozi bo‘ladi. Amir Temur
“g‘ulom”ni yutsa ham, xon sep vajidan unga qizini bermaydi.
Amir Temur tuhmat bilan zindonga tashlanadi. Xalq dostonlari
va ertaklaridagi kabi zindondan qahramonni malika qutqaradi.
Ikkisi birga aysh-ishrat suradi. Saroy Mulk xonimning akasi
Baroqxon bundan xabar topib, oriyat uchun singlisini cho‘lga
olib chiqib, o‘ldirib yuborishni buyuradi. Amir Temurni yetmish
yeridan jarohatlaydi va o‘ldi deb gumon qilib, bir chetga
tashlab ketadi. Bu o‘rinda Saroy Mulk xonimning mardligi,
Amir Temurga muhabbati tarannum etilgan.
Asar davomida Saroy Mulk xonim obrazi bilan bog‘liq
voqealar jangnomaning
“Bu dostonda Baroqxon taxt uzra o‘lturg‘oni,
qoidai podshohliq xirmanin kuydirg‘oni bayoni
[Temurnoma, 1, 79-
82]
,
“Bu dostonda qimoriy Inoq Amir Temur Sohibqirong‘a yo‘ldosh
bo‘lg‘oni. Amir Naqshband pirim xizmatlarig‘a borg‘onini bayoni.
Ammo ahvoli Sohibqiron Iskandari Soniy nechand kun mashaqqat
102
Ilhom SAYITQULOV
zindonida bo‘lub, andin kam-kam farog‘at misri uzra sulton bo‘lg‘oni”
[Temurnoma, 1, 100-108] bob (doston)larida tasvirlangan.
Xususan, asarda Oqtemurxonning Saroy Mulk xonimni saroyiga
olib ketishi, Amir Temurning uni qutqarishda jasorat ko‘rsatish
voqealari asnosida Sohibqironning mardligi, oriyati, g‘ururi
va jasurligiga urg‘u beriladi. Shuningdek, asarda yuqorida
ta’kidlab o‘tganimizdek, Saroy Mulk xonimning tarixdagi kabi
Amir Husaynning bevasi emas, Bayonqulixonning kenja qizi
– malika sifatida tasvirlanishi xalqning Sohibqironga bo‘lgan
munosabatini anglatadi, ya’ni xalq o‘z qahramoniga bevani
emas, malikani munosib ko‘radi. Shuning uchun Amir Temurning
“Ko‘ragon” unvoni ham asarda tilga olinmaydi. Demak, asardagi
tarixiy obrazlar xalqning qahramonga bo‘lgan munosabati
nuqtai nazardan ideallashtiriladi va qahramon xarakter
xususiyatining ma’lum jihatlarini yoritishga yo‘naltiriladi.
“Temurnoma”da Amir Temurga yaqin hamroh sifatida
tasvirlangan obrazlardan yana biri Qimoriy Inoq bo‘lib, u Amir
Temur bilan Oqtemur Saroy Mulk xonimni olib ketgan paytda
tanishadi va umrining oxirigacha Sohibqironning eng yaqin
mulozimi sifatida talqin qilinadi. Bu obrazning Sohibqironga
e’timodi asarda quyidagicha paydo bo‘lganligi ta’kidlanadi:
Amir Temur jarohatlanib, So‘fining uyida davolanadi. Oradan
ancha vaqt o‘tgach, So‘fi va uning o‘g‘li Inoq kal bilan birga qovun
polizi o‘tini yulish uchun chiqadi. Peshin mahal Amir Temur boshiga
kesaklardan yostiq qilib uxlab yotganida, bir qush uning boshiga
tovusdek soya solib turganini ko‘radi. Inoq otasiga buni ko‘rsatadi
va ikkalasi Sohibqiron iqboli balandligiga amin bo‘lib, o‘lguncha
unga xizmat qilishini ko‘ngliga tugadi [Temurnoma, 1, 101-102].
Qimoriy Inoq obrazi “Temurnoma”ning
“Bu dostonda qimoriy
Inoq Amir Temur Sohibqirong‘a yo‘ldosh bo‘lg‘oni. Amir Naqshband
pirim xizmatlarig‘a borg‘onini bayoni. Ammo ahvoli Sohibqiron
Iskandari Soniy nechand kun mashaqqat zindonida bo‘lub, andin kam-
kam farog‘at misri uzra sulton bo‘lg‘oni”
[Temurnoma, 1, 100-108]
bob (doston)idan boshlab, asar oxirigacha Amir Temur obrazi
bilan parallel ravishda tasvirlanadi. Muallif asarda Qimoriy
Inoq mayitining Amir Temur qabri poyiga qo‘yilganligini ham
alohida ta’kidlab o‘tadi [Temurnoma, 1, 101].
Tarixiy solnomalarda Qimoriy inoq haqida
Temurbekning
do‘sti, maslakdoshi, safdoshi, sarkardasi sifatida 1370-yilda cherik
begi unvoniga sazovor bo‘lganligi, shuningdek, Ozarbayjon yurishida
(1386) qatnashganligi, Xalxol viloyati hokimi Mahmud Xalxoliy
103
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va evolyutsiyasi
Mozandaron hukmdori Valibekni tutib Qimoriyga topshirganligi
va Qimoriy Valibekning boshini tanidan judo qilib, Sohibqironga
yuborganligi haqida ma’lumotlar uchraydi [Dadaboyev, 2, 257-258].
“Temurnoma”da Qimoriy inoq Amir Temurni bir necha bor mushkul
vaziyatlarda qutqargan, hayotini saqlab qolgan sadoqatli safdosh
sifatida talqin qilinadi. Xususan, asarning
“Bu dostonda Amir Temur
Sohibqiron qaysarkim Yeldirim sulton Boyazid bila jang qilg‘onini
bayoni”
bob(doston)ining
“Emdi so‘zni Sohibqirondin eshitmak
kerak”
va
“Emdi so‘zni Amir Sohibqironni voqeasidan eshitmak
kerak”
[Temurnoma, 1, 313-321]
fasllarida Qimoriy Inoq obrazi
tasviri birinchi planga chiqadi. Jumladan, asarda Amir Temur
kechqurun Halaj dengizi sohilida sayr qilib yurganda, oti hurkib
suvga tushib ketadi. Amir Temurning yo‘qligidan qo‘shin sarosimaga
tushadi. Inoqqa Amir Temur sog‘-salomat ekanligini Naqshband
ayon qiladi va qo‘shinga “Amir Temur chillaga kirdilar”, deb gap
tarqatishadi. Mana shu o‘rinda butun boshli Amir Temur qo‘shini,
yaqinlari, sarkardalari orasidan Naqshbandning Amir Temur sog‘-
salomat ekanligini Inoqqa yetkazishi ham bu obrazning ahamiyatini
ko‘rsatadi. Amir Temur daryodan chiqib, horib yotganda Qaysarning
uch nafar askari uni topib oladi va bog‘lab, Qaysar oldiga olib ketadi.
Qaysar asirning Amir Temur ekanligini bilmaydi va undan gap olish
maqsadida ho‘kizning terisiga solib qiynaydi. Inoqtoz bu voqealardan
xabardor bo‘lib, yordamga kelmoqchi bo‘lganda, Muhammad to‘ra
yubormaydi. Inoqni lavozimidan chetlatadi. Inoq o‘g‘liga o‘zini
armanlarga qul sifatida sotishni buyuradi va armanlarning xizmatini
qilib, ularning hurmatini qozonadi. Armanlar va turklar o‘rtasiga
nifoq solib, talato‘pda Amir Temurni qutqaradi. Bu voqelikda Amir
Temur sabrli, bo‘sh-bayov qilib tasvirlangan bo‘lib, “Alpomish”
dostonidagi Qorajonning alpga ko‘makchi vazifasini bajargani kabi,
Inoq ham Sohibqironga ko‘makchi obraz sifatida gavdalantiriladi.
Bu holat Amir Temur Buxoroda asirga tushib qolganida ham Inoq
yetmish kishining boshini kesib uni qutqarishida namoyon bo‘lgan
[Temurnoma, 1, 104]. Demak, asarda Amir Temur bilan zamondosh
bo‘lgan obrazlar talqini tarixiy haqiqatga mos kelmasligini
kuzatamiz. Bu esa “Temurnoma”ni xalq tasavvuridagi Sohibqiron
timsoli talqiniga bag‘ishlangan asar sifatida baholashga, yondosh
tarixiy obrazlarning ham epik talqin olganligiga asos bo‘ladi.
1.3. Amir Temur bilan zamondosh bo‘lsa-da, o‘zaro
aloqada bo‘lmagan, lekin asarda hamkor sifatida tasvirlangan
obrazlar.
“Temurnoma”da Amir Temur bilan zamondosh bo‘lsa-da,
lekin u bilan hayotda uchrashmagan ayrim tarixiy shaxslar obrazi
104
Ilhom SAYITQULOV
ham mavjud. Xalqimiz tarixida o‘chmas iz qoldirgan, xalq e’tiqodi
va millat ertasi uchun kurashgan bunday tarixiy shaxslar obrazining
tasvirlanishini etnosning o‘z idealidagi Sohibqironga o‘ziga yaqin
bo‘lgan shaxslarni hamroh qilganligi bilan asoslash mumkin.
“Temurnoma”da pirlar obrazi talqiniga keng o‘rin ajratilgan
bo‘lib, Sohibqiron tug‘ilgunicha va hayotlik davrida pirlar homiy-
ligida bo‘lganligi tasvirlangan. Xususan, Amir Temur tug‘ilgunicha
uning otasi va onasiga Shayx ul a’lam pirlik vazifasini bajaradi.
Shuningdek, Sohibqiron olti oylik paytida uni jisman yo‘q qilishga
uringan dushmanlardan ham aynan Shayx ul a’lam himoya qiladi.
Amir Temur balog‘atga yetgach, to umrining oxirigacha esa Xoja Baho
ul Haq vad din (Bahovuddin) homiy sifatida tasvirlanadi. Tarixda
Bahouddin Naqshband, Muhammad binni Muhammad Bahouddin
an-Naqshbandal-Buxoriy (ko‘proq Bahouddin yoki Xo‘ja Bahouddin,
Balogardon, Xo‘jai Buzrug, Shohi Naqshband nomlari bilan mashhur,
1318–1389-yilarda yashagan) – mashhur valiy, naqshbandiya
tariqatining asoschisi hisoblanadi. “Temurnoma”da Bahouddin
Naqshband Amir Temurning asosiy piri sifatida tasvirlangan bo‘lsa-
da, tarixiy manbalarda bu ikki shaxsning uchrashganligi to‘g‘risida
ma’lumot yo‘q. Shuningdek, Amir Temur balog‘atga yetganda
(1448 yillarda) Xo‘ja Bahouddin Naqshband endigina 30 yoshni
qarshilagan, uning tariqati xalq orasida ommalashmagan edi.
“Temurnoma”da Amir Temur va Xo‘ja Bahouddin Naqshbandning
o‘zaro munosabatlari bayoni tasviriga katta o‘rin ajratilganligi, uning
Sohibqironga asosiy pir sifatida tasvirlanishi keyingi davrlarda
xalq tasavvuri va e’tiqodida naqshbandiya tariqatining nechog‘lik
ahamiyatli ekanini ko‘rsatadi. Asardagi Amir Temur obrazi xalqning
epik tafakkuri mahsuli sifatida qaralar ekan, Bahouddin Naqshband
obrazini ham pirlarning umumlashma tipik vakili sifatida talqin
qilsak to‘g‘ri bo‘ladi. “Temurnoma”ning
“Bu dostonda Sayyid ota
sharofatidin qalmoqlar musulmon bo‘lg‘oni, Amir Turag‘ay bahodur
Dashti Qipchoqqa borib, olam foniydin intiqol qilg‘onini bayoni
”[
Temurnoma, 1, 86-96]
, “Bu dostonda qimoriy Inoq Amir Temur
Sohibqirong‘a yo‘ldosh bo‘lg‘oni. Amir Naqshband pirim xizmatlarig‘a
borg‘onini bayoni. Ammo ahvoli Sohibqiron Iskandari Soniy nechand
kun mashaqqat zindonida bo‘lub, andin kam-kam farog‘at misri
uzra sulton bo‘lg‘oni”
[Temurnoma, 1, 100-108]
, “Bu dostonda Amir
Temur Sohibqiron To‘qtemurxon bilan muloqot bo‘lg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 108-111]
, “Bu dostonda Amir Sohibqiron Balx va
Qandahor sarig‘a borg‘oni, Baroqxonni axtorib yurg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 111-113]
, “Bu dostonda Mirzo Shohruh to‘ra ibn Amir
105
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va evolyutsiyasi
Temur Dashti Qipchoqg‘a borib, To‘xtamishxonni orqasidin quvlab,
To‘xtamishxonni qatl qilg‘onini bayoni”
[1,221-228]
, “Bu dostonda
Amir Temur Sohibqiron qaysarkim Yeldirim sulton Boyazid bila jang
qilg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 313-321] bob (doston)larida
Naqshband obraziga bog'liq tasvirlar uchraydi. Ularda Naqshband
obrazi homiy eran timsolida tasvirlangan bo‘lib, qahramon qiyin
vaziyatga tushib qolganida uning chorlovi bilan g‘oyibona paydo
bo‘ladi va Sohibqironni qutqaradi. Xususan, “Temurnoma”da
Sohibqironning Qandahor hokimi shoh Mansur bilan jangi so‘ngidagi
voqealar tasviri bunga misol bo‘ladi:
“
Shoh Mansur lashkari ichida
turib erdi, bir tog‘ tarafdin soyga sel kela berdi. Tog‘ni bir lo‘ndasi
yiqilub, askar uzra tushti. Amir Temurg‘a zarar qilmadi, yo pirim
Naqshband, deb bir chekkasidin chiqti. G‘oyibdin bir qo‘l hozir bo‘lub,
Amirni tog‘ni yuqorisig‘a chiqorib qo‘ydi”
[Temurnoma, 1, 127]
.
Asarning yana bir o‘rnida
Amir Temur va uning ikki hamrohi jatta
eliga josuslik uchun ketayotgan paytida yo‘lda to‘xtab, dam olishadi.
Mana shu payt ular uxlayotganda yigirma nafar qipchoq qorovullari
ularni ushlab, qo‘llarini bog‘lashadi va bir qortga beradi. Amir
Temurning bir hamrohida la’l bo‘lib, uni yutib yuboradi. Qort Amir
Temurning hamrohini o‘ldirib, qornidan la’lni olib,
“La’lni suvga
yuvub, andin so‘ng Amirni o‘ldurmoqg‘a keldi. Sohibqiron yo hazrat
Bahovuddin, deb bir zo‘r urdi, arqon uzulub, bo‘lak-bo‘lak bo‘ldi”
[Temurnoma, 1, 131]
.
Shundan so‘ng Sohibqiron piridan kuch olib,
qortni o‘ldiradi va asirlikdan qutiladi.
Demak, yuqoridagi tahlillar shuni anglatadiki, tarixda
Amir Temur va Bahouddin Naqshband uchrashmagan bo‘lsa-da,
“Temurnoma” asari kitobat qilinguniga qadar Amir Temur haqida
keng tarqalgan afsona va rivoyatlar og‘izdan og‘izga o‘tib yurgan
bir davrda xalq orasida naqshbandiya tariqati keng tarqalgan
edi. Shu sababli “Temurnoma”da Bahouddin Naqshband obrazi
tipiklashtirilgan homiy sifatida talqin qilinadi.
1.4. Amir Temurga zamondosh bo‘lmagan,
ammo tarixda
yashab o‘tgan tarixiy shaxslar obrazlari. “Temurnoma”da bu tipdagi
ko‘plab obrazlar uchraydi. Ularning umumiy xususiyati Amir Temur
yashagan davrdan yo oldin, yoxud keyin yashab o‘tgan mashhur
tarixiy shaxslar (chunki asarda bu tarixiy shaxslar obrazi faqatgina
nomlari bilangina o‘xshash – I.S.) ekanligida. Chunonchi, asarda
Shayx ul a’lam (Shayx Sayfiddin), Dilshod Xotun, Baroqxon, Sayyid
ota (Sayyid Ahmad), To‘qtemurxon, Sanjarbek, G‘iyosiddin, Qilich
Arslon, Sulton Valad, Hakim Nizoriy, Malham porado‘z, Nosir Xisrav
obrazlarini mazkur guruhga kiritishimiz mumkin.
106
Ilhom SAYITQULOV
Xususan, “Temurnoma”da bu guruhga mansub Baroqxon
obrazi tasviriga keng o‘rin ajratilgan bo‘lib, asarda u Bayonqulixon-
ning yolg‘iz o‘g‘li, Saroy Mulk xonimning akasi sifatida tasvirlanadi.
Lekin Shayboniylar sulolasidan bo‘lgan Baroqxon tarixda
Abulxayrxonning nevarasi, Toshkent hokimi Suyunchxojaning kichik
o‘g‘li bo‘lib, otasi vafotidan so‘ng Toshkent hokimi (1525-1551) so‘ngra
Movarounnahr xoni (1551-1556) bo‘lganligi, yoshligida Vosifiydan
she’riyat, musiqa, ashula, vazn va nazmdan ta’lim olganligi ma’lum
[4]. “Temurnoma”ning
“Bu dostonda Baroqxon taxt uzra o‘lturg‘oni,
qoidai podshohliq xirmanin kuydirg‘oni bayoni”
[Temurnoma, 1, 79-
82]
, “Bu dostonda Do‘nboy bahodur Amir Temur qo‘lida o‘lg‘oni. Ani
singlisi axtorib kelg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 82-86]
, “Bu dostonda
qipchoq sipohi Movarounnahr shaharlarini olg‘oni, Amir Temur
Sohibqiron necha kunlar mashaqqat tortg‘onini bayoni”
[Temurnoma,
1, 96-100] bob (doston)larida bevosita Baroqxon obrazi bilan
bog‘liq tasvirlar beriladi. Bu boblarda Baroqxon singlisi Saroy Mulk
xonim va Amir Temur munosabatlariga keskin qarshi bo‘lishi, uning
Amir Temurni o‘ldirishga ahd qilgani, Tarag‘ay Bahodir zug‘umi
bilan Amir Temurni topib, Saroy Mulk xonim bilan Sohibqiron to‘yini
qilishi, Movarounnahrga To‘qtemurxonning bostirib kelayotganligini
eshitgach esa taxtni tashlab qochib ketganligi bayon qilinadi. Bu
tasvirlar zamirida Baroqxon obrazining tarixiy prototipi Amir
Husayn ekanligi anglashiladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, asarda
tasvirlangan Saroy Mulk xonim obrazining tarixdagi prototipi
O‘ljoy Turkon xonimdir. Chunki ma’lum sabablar bilan Baroqxon
tomonidan Amir Temur xalqiga soliq solinganida ommaning ahvoli
og‘irligidan Sohibqiron o‘z mablag‘lari, yetmaganiga Saroy Mulk
xonimning tilla taqinchoqlarini ham boj sifatida bergani ta’kidlanadi.
Tarixda ham Amir Husayn xalqning iqtisodiy nochor ahvoliga
qaramasdan boj talab qilganida Sohibqiron o‘z mol mulki va O‘ljoy
Turkon xotunning taqinchoqlarini xalq nomidan boj tariqasida
Amir Husaynga berganligi ma’lum. Shuningdek, asarda Baroqxon
yurtga yov bostirib kelayotganda taxtni tashlab qochib ketganida,
Amir Temur yovga yolg‘iz o‘zi qarshi chiqadi. Tarixda bo‘lib o‘tgan
mashhur “Loy jangi”dagi hodisalar mana shu tarzda badiiy talqin
qilinganligini ko‘rishimiz mumkin.
Asarda Baroqxonning jattalar kelganini ko‘rib, Xurosonga
qarab qochishi, bir necha yil sarson-sargardon bo‘lib yurishi va
To‘qtemurxon taxtni egallab jabr-zulm haddan oshgach, Sohibqironga
piri Naqshband
“borib Baroqxonni topib kelturg‘il, mulkni jattadan
olib, anga bergil, bularni vaqti hanuz uzoqdur”
[Temurnoma, 1,
107
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va evolyutsiyasi
111]
,
– deya amr qilishi bilan Amir Temurning safari boshlanadi.
Bu safar sarguzashtlari asarning
“Bu dostonda Amir Sohibqiron Balx
va Qandahor sarig‘a borg‘oni, Baroqxonni axtorib yurg‘onini bayoni”,
“Bu dostonda Amir Temur Sohibqiron Balx shahrig‘a borib, amir
Choku bila muloqot bo‘lg‘onini bayoni”, “Bu dostonda Baroqxoning
shoh Mansur qo‘lida asir bo‘lg‘onini bayoni”, “Bu dostonda Amir
Temur Sohibqiron Sehistong‘a borg‘oni, atrofdin el amirni ko‘rmakg‘a
kelg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 111-130]
boblarida talqin
qilingan. Unda Baroqxonni qidirib yo‘lga chiqqan Sohibqiron turli
qiyinchiliklar, sinovlar, dushmanlar bilan to‘qnashuvlar, homiy-
eranlar makonidagi sir-sinoatlarni boshidan kechirib, alal oqibat
hamrohlari bilan Baroqxonni topadi va uni Buxoroga olib kelib
taxtga o‘tqazadi. Shundan so‘ng asarda Baroqhon qo‘g‘irchoq xon
sifatida tasvirlanadi. Jahongir Mirzoni bir ayol vajidan qatl qildirgan
Baroqxon bu ishi bilan o‘z umriga ham xotima yasaydi. Bu asarning
“
Bu dostonda Mirzo Jahongir To‘ra ibn Amir Temur Balx yurtig‘a
borib, Baroqxon nomehribon tog‘asini qo‘lida shahodat topgani.
Amir Temur Sohibqiron borib, Baroqxonni o‘ldurub, andin keyin
Hindistonni musaxxara qilg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 154-164]
bobida talqin qilingan.
Amir Temur Sohibqiron darajasiga yetishi uchun ma’lum
sinovlardan o‘tishi lozim edi. Asarda Baroqxon obrazi orqali Amir
Temur safarga chiqariladi va bu davr mobaynida turli qiyinchilik
va sinovlar asosida sohibqironlik sifatlari shakllantiriladi. Demak,
tarixda mo‘g‘ullar istibdodidan aziyat chekkan xalq o‘z ichidan
chiqqan xaloskor – Sohibqironni ulug‘laydi, dushmanlarni esa u
qaysi davrda yashashidan qat’i nazar qoralaydi. Baroqxon obrazi
ham asarda mana shunday talqin qilingan.
“Temurnoma”da adolat timsoli bo‘lgan ko‘plab obrazlar
mavjud. Shulardan biri Malham porado‘zdir. Mazkur obraz bilan
bog‘liq voqealar talqini “Temurnoma”ning “
Bu dostonda Amir
Sohibqironni Buxoro bormoqi Bayonqulixonni Saroymulk otliq qizini
olmoqini bayoni”
[Temurnoma, 1, 72-76] bob (doston)ida keltirilgan.
Bu dostonda Amir Temurga otasining yigirmata qo‘y berib, bozorga
yuborishi voqeasi (bu haqda ko‘plab yozma va og‘zaki ijodda
hikoyalar majud), bu voqeadan jahli chiqqan Tarag‘ay Bahodirdan
arazlagan Amir Temurning Shayx Kulol qabriga borib, u yerda
tunashi, tushida unga shayx Buxoroga borishni aytishi tasvirlanadi.
Buxoroda Amir Temur yonidagi la’lini Baroqxonning mahramiga
oldirib qo‘yadi va undan qaytarib olish uchun Dodxoh Amir
Yodgorshoh, Amir Bayon Sulduz, Buxoro qozisi Imom Sa’dlarga
108
Ilhom SAYITQULOV
qilgan murojaatlari
besamar ketadi. Amir ahvolini ko‘rgan bir
qalandar bu muammoni faqat Bobo porado‘z hal qilishini aytadi.
Asarda Bobo porado‘z obrazi quyidagicha tasvirlangan:
“Sohibqiron
erta nomozdin keyin minor tagiga bordi. Anda bir do‘kon ichra bir
oqsoqol kishi eski nimarsalarni tikib o‘ltirar, kiyimlari tamom eski
turur Amir Temur tamom hayron bo‘ldi. Xotirig‘a keldikim, bu kishi
mani faryodimg‘a qanday yetg‘ay?!”
[Temurnoma, 1, 72-74]
.
Amir
Temur porado‘zga boshidan kechirganlarini so‘zlab berganda, u
mazkur voqea ishtirokchilarini birin-ketin chaqirib, so‘roq qiladi.
Muammo yechimi Baroqxonga taqalganda u ham kelib, porado‘zga
bosh egib uzr so‘raydi. Shu tariqa Amir Temurga la’l narxini ikki hissa
qilib qaytaradi. Asarda Bobo porado‘zning xon ishonchiga kirishi
quyidagicha tasvirlangan: kechasi ko‘chada begona ayolni ko‘rgan
bir bek uni zo‘rlash uchun uyiga olib kirib ketadi. Bu holat ustidan
chiqqan porado‘zning bekka kuchi yetmaydi. Yarim kecha bo‘lishiga
qaramay minoraga chiqib, azon ayta boshlaydi. Xalq hayron bo‘ladi,
Bayonqulixon ham bemahal aytilgan azon sababini bilish uchun
odam yuboradi. Ular zo‘ravonni ushlashadi. Bayonqulixon bo‘lib
o‘tgan voqeadan xabar topgach, porado‘zga e’tiqod qiladi. Va doimo
unga haqiqatni aytishini ta’kidlaydi. Tarixiy
manbalarda
bu obraz
prototipi Hazrat Boboyi Porado‘z bo‘lib, uning zohid, olim, shayx
bo‘lganligi, u haqida “
Tuhfat az Zoririn
” kabi asarlarda ma’lumotlar
keltirilganligi ma’lum. Boboyi Porado‘z 842-yilda tug‘ilib, 925-yilda
vafot etgan. Uning maqbarasi Buxoro shahrining Sallaxona darvozasi
tashqarisida bo‘lganligi tadqiqotlarda keltirilgan. Yuqorida ta’kidlab
o‘tganimizdek, bu shaxs Amir Temurdan qariyb to‘rt asr avval yashab
o‘tgan bo‘lsa-da, “Temurnoma”da adolat himoyachisi sifatida talqin
etiladi. Asarda Boyonqulixonning taxtga Shayx ul a’lam tavsiyasi
bilan o‘tirib, mamlakatni adolat bilan boshqarganligi aytiladi. Xalq
dostonlarida odil podshohga “adolat ko‘zgusi” sifatida tasvirlangan
bu tipdagi obrazlar “Temurnoma”da ham shu tariqa aks ettiriladi.
Shu nuqtai nazardan, asarda tasvirlangan Bobo porado‘z obrazi
tarixda xalq orasida o‘zining adolati, ilmi, zehni bilan mazlumlar
himoyachisiga aylangan mashhur shaxslarning tipiklashtirilgan
vakili sifatida talqin qilingan.
2. To‘qima obrazlar
. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek,
“Temurnoma”da xalq tasavvurlaridagi Sohibqiron obrazi talqin
etilgan folklor asari hisoblanadi. Shu jihatdan asarda Amir Temur
xarakterini yoritishda folkloriy talqin olgan tarixiy obrazlar bilan
birga to‘qima obrazlar ham katta ahamiyat kasb etadi. Xususan,
asarda Yo‘qun xonim, Sabulak ota, Moydun, Shayx Xasan Kulol,
109
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va evolyutsiyasi
Sulton Muhammad, Sulton Zunnun, Qutb, Otkin otg‘uchi, Mahmud,
Judin, Zamonbek, Mukno, Mast bir o‘g‘il, Dodxoh Amir Yodgorshoh,
Imom Sa’d, Siroj Qamariy, Shayx Hasan, Do‘nboy bahodir,
Ko‘rakbiy, Qoratemurxon, Oqtemurxon, Shahr Oroy, Qizil Temurxon,
Irimchi, Oqsoqol kishi(Aziz), Shijoat bekach, Shams ul mulk, Jonfur
Otaliq, Xo‘ja Sa’diddin, Toymug‘or qatag‘on, Temurtosh qo‘ng‘irot,
Usmon bahodur, Jondariy, Oltmish bahodur, Ertovul bahodir,
Mansur, Qoyliq, Sokina Bonu, Mahmuda, Bir Hindu, Kunakdaxat,
Hakim Ziyod baxshi, Oq Bo‘g‘a naymon, Hakim Ziyod baxshi, Turkon
tangri izlagan, Davlatshoh O‘g‘lon, Abu Lays rahmatulloh, Badariy,
Hasan Munajjim, Juho narnir Yahudiy, Husayn kurd, Soqibek,
Mahmud Asfar, Hasan Juvoriy, Abdurahmon ibn xoja Abdulqodir,
Rustambek Bobul, Mehdab Lo‘r, Sa’id Attor, Davlatshayx, Pir qalmoq,
Abdulg‘affor, Malikai Oqshayx, Zolotous, Kashfutat, Hakim Yag‘fur,
Pudiy, Chingiziy, Pirovun, Zo’ib, Ag‘alibek, Qutulmishbek, Sevarko‘z,
Tiyug‘bek, Mirsaid Sharif, Qora Usmon, Hasanbek, Zafarbek, Salosiy
kazzob, Xalil ota, Xumoriy, Hido kabi sakson ikkita to‘qima obrazlar
kiritilgan. Ularning ayrimlari asarning u yoki bu o‘rnida tilga olingan
bo‘lsa, aksari Sohibqiron obrazi xarakterini yoritishda ko‘makchi
obrazlar sanaladi.
“Temurnoma”da Tarag‘ay Bahodirning birinchi xotini sifatida
tasvirlangan Yo‘qun xonim obrazi sohibqironlik tizimini asoslashda
alohida ahamiyat kasb etadi. Bu obraz asarda ikki marotaba,
birinchisi –
“Avvalg‘i doston. Hazrat Amir Temur Sohibqironni
onalaridin tug‘ulmoqliqlari bayoni”
bobi (dostoni)ning
“Emdi Amir
Temur Sohibqironni onadin tug‘ulmoqi voqeasini eshitung”
[1, 47-
49] faslida va ikkinchisi – “
Doston: Yetti hakim yetti iqlimdin elchi
bo‘lib kelur Amir Temur Sohibqiron qatli uchun. Aning bayonida”
bobi(dostoni)ning
“Emdi so‘zni Turag‘ay bahodirdan eshitmak kerak”
[Temurnoma, 1, 54-56] faslida tasvirlanadi. Yo‘qun xonim obrazining
asardagi birinchi tasviri uning tush ko‘rishi, tush ta’biri natijasida
kundoshi – Tegina begimni tug‘ilajak farzandi bilan birga yo‘q qilish
payiga tushishi va buni sodiq quliga buyurishi bilan yakunlanadi.
Ikkinchi tasvirda esa uning Tegina begim qarg‘ishi tufayli telba
bo‘lib qolganligi, Tarag‘ay Bahodir do‘sti Amir Choku xonadonida bir
tabibning ovozasini eshitib (Tarag‘ay Bahodir uning Tegina begim
ekanligini bilmaydi – I.S.), Yo‘qun xonimni unga davolatish uchun
olib kelishi va o‘sha yerda bor haqiqatni bilishi, Yo‘qun xonimning
Tegina begim duosi bilan sog‘ayishi tasvirlari beriladi. Shu bilan
asarda Yo‘qun xonim obrazining tasviri boshqa uchramaydi. Birinchi
tasvirda bu obrazi xalq tasavvuridagi Sohibqironlik tizimida
110
Ilhom SAYITQULOV
ahamiyat kasb etuvchi Sohibqiron tug‘ilishiga qarshilik qiluvchi
hamda qahramonning o‘z uyida emas, begona yurtda tug‘ilishi,
otasidan ma’lum yoshga to‘lguncha ayro yashashiga sabab bo‘lgan
raqib obrazi sifatida talqin etilgan. Ikkinchi tasvirda esa uzoq vaqt
ayro holda yashagan ota-bolaning topishishiga sababchi bo‘ladi.
Demak, Yo‘qun xonim obrazining asar voqealar rivojidagi ishtiroki
Sohibqiron hayotiga bilvosita va bevosita ta’siri nuqtai nazaridan
ahamiyatli hisoblanadi.
“Temurnoma”da Amir Temur xarakterini yoritishda xizmat
qilgan Do‘nboy bahodir obrazi ham to‘qima hisoblanadi. U
asarda Urganch hokimi Husayn so‘fining o‘g‘li
,
O‘ljoy turkon
(Kamolxonim)ning akasi sifatida talqin qilinadi. Bu tasvirlar
jangnomaning
“Bu dostonda Do‘nboy bahodur Amir Temur qo‘lda
o‘lg‘oni. Ani singlisi axtorib kelg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 82-
89] bob (doston)ida keltirilgan. Do‘nboy bahodir va Amir
Temur o‘rtasidagi munosabat quyidagicha bayon qilinadi:
Do‘nboy bahodir ov qushi bilan Buxoro atrofida ov qilishni odat
qiladi. Uning qushi xalqning moli va joniga ko‘p ozor beradi va
Naqshband ko‘rsatmasi bilan Do‘nboyni daf qilish uchun Amir
Temur shahardan tashqariga chiqadi. Buxoro atrofidagi cho‘lda
Amir Temur Do‘nboy bahodirni topadi va u bilan jang qiladi.
Do‘nboyning Amir Temurga kuchi yetmagach, uni g‘irromlik
bilan yengayotgan payt G‘ayb eranlari Amir Temurga yordam
beradi va Do‘nboy o‘ldiriladi. Asarda Do‘nboy bahodir bilan
bog‘liq epizod mana shu tarzda qisqacha berilgan. Tarixdan
bizga ma’lumki, O‘ljoy Turkon og‘a (Kamoloy) Amir Husaynning
singlisi, Amir Qozag‘anning qizi bo‘lgan. Yuqorida Baroqxon
obrazi xususida fikr yuritib, uning Amir Husayn prototipi
ekanligini ta’kidlagan edik. Bu o‘rinda esa O‘ljoy Turkon og‘a
obrazi sabab mantiqan Do‘nboy bahodir Amir Husayn prototipi
bo‘lishi kerak. Lekin asardagi bu obraz talqini, xususan, Urganch
hokimining farzandi ekanligi, toj-taxt uchun kurashlarda
ishtirok etmasligi, umuman, asardagi vazifasi nuqtai nazardan
uning to‘qima ekanligi anglashiladi. Bu obraz orqali o‘zbek
xalq ertaklarida yuqori pafosda kuylanadigan to‘g‘rilik va
egrilik munosabati badiiy talqin qilinadi. Xususan, Do‘nboy
bahodir Amir Temurni halol jangda yengolmasligiga ko‘zi yetib,
g‘irromlik qila boshlaganida eranlar adolatni tiklaydi. Bu epizod
orqali Sohibqironning tanlangan shaxs sifatida doimiy ravishda
eranlar himoyasida ekanligi namoyon bo‘lgan.
Shuningdek, asarda ayrim obrazlar orqali Sohibqironning
111
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va evolyutsiyasi
xalq orasidagi hurmati, xalqning Amir Temur va uning farzandla-
riga sadoqati yoritilgan. Xususan, “Temurnoma”ning
“Bu dostonda
Mirzo Jahongir To‘ra ibn Amir Temur Balx yurtig‘a borib, Baroqxon
nomehribon tog‘asini qo‘lida shahodat topgani. Amir Temur Sohibqiron
borib, Baroqxonni o‘ldurub, andin keyin Hindistonni musaxxara
qilg‘onini bayoni”
[Temurnoma, 1, 154-564]
bob (doston)ida
Baroqxon o‘z jiyani, Amir Temurning o‘g‘li Jahongir Mirzoni o‘ldirib,
boshini darvozaga ildiradi, jasadini qo‘rg‘on ostiga tashlatadi. Mana
shu vaziyatda katta sahnaga Hindu obrazi keladi. Mirzo hayotlik
chog‘ida unga ko‘p yaxshiliklar qilgan bo‘lib, mehrini qozongan edi.
Hindu Mirzoning o‘ligini shahar tashqarisiga olib borib ko‘madi.
Baroqxon Mirzo jasadini xo‘rlash uchun olib kelishni buyurganida
Hindu voqeasidan xabar topadi va undan jasadni talab qiladi.
Hinduning to‘rt o‘g‘li bo‘ladi. Uyga qaytib kelib bir o‘g‘lini o‘ldirib,
jasadini olib boradi. Baroqxon odamlari buni ko‘rib, Mirzo emasligini
aytgach, yana uni qaytarib yuboradi. Hindu shu tariqa birin-ketin to‘rt
o‘g‘lini ham o‘ldirib, jasadini Baroqxonga olib boradi. Oqibat nima
bilan tugashini bilgan Hindu bir do‘stiga o‘ligimni falon joyga ko‘m,
deb tayin qiladi. Baroqxon undan Mirzo jasadini ololmagach qiynab
o‘ldiradi. Hinduning do‘sti uni aytgan joyiga dafn qiladi [Temurnoma,
1, 157-158]. Bu obraz orqali xalqning o‘z qahramoniga bo‘lgan
sadoqati ifodalangan. Sulton suyagini xo‘rlamas, deganlaridek, xalq
Hindu obrazi timsolida Mirzoning jasadi dushmanlar tomonidan
xo‘rlanmasligi uchun o‘z farzandlaridan-da kechishga tayyor ekanligi
asarda badiiy talqin qilingan.
“Temurnoma”da folkloriy talqin qilingan ertaknamo to‘qima
obrazlar ham borki, bu asarning sof folklor qonuniyatlar asosida
yaratilganligidan dalolat beradi. Xususan, asarning
“Bu dostonda
Mironshoh ibn Amir Temur Mansur bila muloqot bo‘lg‘oni, andin
mulki Mozandarong‘a borg‘onini bayoni”
bobida Nishopurda shahar
chekkasidagi bir g‘orda ikki yuz yoshli juhud Juho narnir Yahudiyning
yashashi, u bir yilda bir marotaba g‘ordan chiqib, aholiga kelajak
haqidagi bashoratlarini aytib, qaytib g‘orga kirib ketishi aytiladi.
Mironshoh u bilan savol-javob qilib, mot qiladi. Bashoratchi Shoh
Mansurga, bular (temuriylar – I.S.) yer yuziga hukmronlik qiladi.
Sening avlodingni halokatga yetkazadi, deb bashorat qiladi va g‘orga
kirib ketadi [Temurnoma, 1, 174-175]. Bu obraz ham Sohibqiron
haqidagi qarashlarni asoslashga xizmat qilgan.
“Temurnoma” jangnoma asar bo‘lgani bois unda afsonaviy
to‘qima jangchi obrazlarining tasviriga ham keng o‘rin berilgan.
Xususan, asarda To‘qtemurxonning
xotini Shahr Oroy shu tipdagi
112
Ilhom SAYITQULOV
to‘qima obraz hisoblanadi. Uning bo‘yi yetti gaz bo‘lib, jangga
kirsa, bir o‘zi ming kishini o‘ldira olishi, o‘n ming kishi ham unga
bas kelolmasligi aytiladi. To‘qtemurxon Qazag‘onning o‘ldirilganini
eshitib, Buxoroga yurish qiladi va shahar tashqarisida hujumga
tayyorgarlik ko‘radi. Qadimiy an’analarga muvofiq o‘z jangchisi
Shahr Oroyni ta’rifu tavsif qilib, uning bir o‘zi Buxoroni zabt eta
oladi, deb maqtanadi. Amir Temur Shahr Oroy bilan jang qilishni
talab qiladi. Ikki o‘rtada yakkama-yakka olishuv boshlanadi. Amir
Temur Shahr Oroyning boshiga qilich solganida, uning tanasi
beligacha ikkiga ayrilib ketadi [Temurnoma, 1, 109]. Bu obraz xalq
dostonlari va ertaklarda mavjud afsonaviy obraz tasviriga monand
bo‘lib, u orqali Amir Temurning jangchilik mahorati, sohibqironlik
xususiyatlariga yana bir bor urg‘u beriladi.
Yuqorida tahlilga tortilgan obrazlarni asar syujetidagi
ishtiroki, badiiy ahamiyati jihatidan quyidagicha tasniflasak,
maqsadga muvofiq bo‘ladi:
a
)
asosiy obrazlar:
Amir Temur, Xoja Baho ul Haq vad din
(Bahovuddin), Shayx Shams Kulol, Turag‘ay (Tarag‘ay) bahodir,
Tegina begim, Jahongir Mirzo, Mirzo Umar to‘ra, Umarshayx Mirzo,
Sulton Muhammad to‘ra, Mironshoh Mirzo, Mirzo Xalil to‘ra, Shayx-
ul a’lam (Shayx Sayfiddin), Qilich Arslon.
b) yordamchi obrazlar:
Bayonqulixon, Sadr ash shariat,
Amir Qazag‘on, Amir Choku, Mavlono Burxoniddin Sohib Hidoya,
Mirzo Sayfiddin, Amir Muso Bahodur, Xoja Kamol Xo‘jandiy, Amir
Bayon Sulduz, Saroy Mulk xonim, Husayn so‘fi, Kamol oy (O‘ljoy
Turkon), Amir Hojibek, Qimoriy Inoq, To‘xtamishxon, Hind Xoja,
Qamariddin, Shoh Mansur, Mavlono Sa’diddin, Muhammad Porso,
Yo‘qun xonim, Shayx Hasan Kulol, Moydun, Do‘nboy bahodir,
Mansur, Hido, Qoyliq, Yeldirim Sulton Boyazid.
v) epizodik obrazlar:
Shoh shujo’, Malik Ra’no Ballulloh,
Amir Muayyad orlot, Amir Boyazid Jaloyir, Sangu bobo, Malluxon,
Feruzshoh, Amir Husayn so‘fi, Amir Husayn, Shoh Yahyo, Bahodurxon,
Hasan Juvoriy, Muhammad Porso, Amir Mu’id, Sulton Ahmad, Shayx
Ozariy, Sulton Shabli, Ulug‘bek Mirzo, Jayon Chashm, Uchqora,
Tog‘aybug‘a, Amir Muso Jaloyir, Amir O‘ljoy, Abbos Bahodur, Tuman
og‘a, Sabulak ota, Sulton Muhammad, Sulton Zunnun, Qutb, Otkin
otg‘uchi, Mahmud, Judin, Zamonbek, Mukno, Mast bir o‘g‘il, Dodxoh
Amir Yodgorshoh, Imom Sa’d, Siroj Qamariy, Shayx Hasan,
Ko‘rakbiy, Qoratemurxon, Oqtemurxon, Shahr Oroy, Qizil Temurxon,
Irimchi, Oqsoqol kishi(Aziz), Shijoat bekach, Shams ul mulk, Jonfur
Otaliq, Xo‘ja Sa’diddin, Toymug‘or qatag‘on, Temurtosh qo‘ng‘irot,
113
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va evolyutsiyasi
Usmon bahodur, Jondariy, Oltmish bahodur, Ertovul bahodir, Sokina
Bonu, Mahmuda, Bir Hindu, Kunakdaxat, Hakim Ziyod baxshi, Oq
Bo‘g‘a naymon, Hakim Ziyod baxshi, Turkon tangri izlagan, Davlatshoh
O‘g‘lon, Abu Lays rahmatulloh, Badariy, Hasan Munajjim, Juho narnir
Yahudiy, Husayn kurd, Soqibek, Mahmud Asfar, Hasan Juvoriy,
Abdurahmon ibn xoja Abdulqodir, Rustambek Bobul, Mehdab Lo‘r,
Sa’id Attor, Davlatshayx, Pir qalmoq, Abdulg‘affor, Malikai Oqshayx,
Zolotous, Kashfutat, Hakim Yag‘fur, Pudiy, Chingiziy, Pirovun, Zo’ib,
Ag‘alibek, Qutulmishbek, Sevarko‘z, Tiyug‘bek, Mirsaid Sharif, Qora
Usmon, Hasanbek, Zafarbek, Salosiy kazzob, Xalil ota, Xumoriy.
Xulosa
Yuqoridagi tasnifda keltirilgan birinchi tipdagi asosiy
obrazlar qissada Amir Temur timsoli bilan yonma-yon tasvirlanib,
asar syujeti o‘zagini tashkil etadi. Ikkinchi tipdagi yordamchi obraz-
lar asarda Amir Temur shaxsining Sohibqiron sifatida epik talqin
qilinishida ko‘makchi obraz vazifasini bajaradi. Uchinchi tipdagi
epizodik obrazlar esa Sohibqiron timsoli xarakter xususiyatlarining
u yoki bu jihatlarini yoritishda katta ahamiyat kasb etgan. Yuqoridagi
ayrim obrazlarning asardagi vazifasi nuqtayi nazardan qilingan
tahlillarda bu jihatlar keng yoritib berilgan.
Adabiyotlar
Темурнома: Амир Темур Кўрагон жангномаси. Сўзбоши муаллифи
ва луғатлар асосида нашрга тайёрловчи П.Равшанов.
Тошкент: Чўлпон, 1990.
Дадабоев Ҳ. Амир Темур даврдошлари (мўъжаз энциклопедия).
Тошкент: “Navoiy universiteti”
нашриёти
,
2018.
uz.m.wikipedia.org
http://e-tarix.uz/shaxslar/hukumdorlar/355-hukmdorlar.html
)
Садриддин Салим Бухорий. Бухоронинг табаррук зиёратгоҳлари.
Тошкент: Дурдона нашриёти, 2012. – Б. 292.
Мадиримова, С. М. (2018). О СЮЖЕТЕ ПОЭМЫ «АШИК ГАРИБ И
ШАХСАНАМ».
Редакционная коллегия
, 109.
Madirimova, S. (2023). “SHOHSANAM VA G ‘ARIB” DOSTONI MANBALARI
HAQIDA.
Current approaches and new research in modern sci-
ences
,
2
(5), 37-42.
Журакузиев, Н. И. «Model of the world order in the literature and folklore of the
ancient Turkic peoples.» BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian
National University. Philology Series 134, no. 1 (2021): 23–36.
CАЙИТҚУЛОВ, И. А. (2019). STYLISTIC AND ARTISTIC FEATURES OF THE
WORK TEMUR-NAME. Иностранные языки в Узбекистане,
(4), 165-173.
Sayitkulov, I. A. (2019). USAGE OF TERM FOLKLORE BOOKS IN FOLKLORE
114
Ilhom SAYITQULOV
STUDIES AND DEVELOPMENT OF TEMURNOMA (“ LIFE OF
TIMUR”). Theoretical & Applied Science, (8), 7-10.
Description and evolution of images in
“Temurnoma”
Ilhom Sayitqulov
1
Abstract
“Temurnoma” is a work of folklore that interprets the image of Sa-
hibkiran in folklore. In this regard, along with historical images, which are
interpreted by folklore, textual images also play an important role in the
characterization of Amir Temur. In “Temurnoma” the image of Sahibkiran
and various historical and tissue images are used in parallel with the image
of Amir Temur, who played an important role in illuminating his character.
One hundred and forty-three characters took part in the play. These images
unite around the image of Amir Temur and play an important role in illu-
minating the character of Sahibkiran. In this study, such images described
in “Temurnoma” were classified as historical and textual images from a his
-
torical point of view.
The depiction of some non-historical fabricated images in the work
is the basis for evaluating it as an epic work dedicated to the interpretation
of the image of Sahibkiran in the imagination of the people. The depiction
of historical figures who were contemporaries of Amir Temur in the war,
but did not meet him in real life, is based on the fact that the ideal of the
ethnos was accompanied by people close to him. While the main images
form the core of the plot, the auxiliary images play a supporting role in the
interpretation of the image of Sahibkiran. Episodic images participate as a
peripheral element in the system.
The “Temurnoma” also contains folklore-inspired fairy-tale textual
images, indicating that the work is based on pure folklore.
Key words:
epos, folk book, legend of a battle-oda, hero, feature art,
style, imaginary figure, historical figure.
1
Sayitkuluv Ilkhom Abdisalamovich
– Doctor of Philosophy (PhD) in Philology,
dotsent, Tashkent State University of Uzbek Language and Literature named after
Alisher Navo’i.
E-mail:
sayitqulovilhom@navoiy-uni.uz; sayitqulov86@mail.ru
ORCID ID:
0000-0003-1475-5757
For citation:
Sayitqulov, I. 2023. “Description and evolution of images in
“Temurnoma”.
U
zbekistan: Language and Culture.
Literature
2 (2)
:
98-116.
115
“Temurnoma”dagi obrazlar tavsifi va evolyutsiyasi
References
Temurnoma: Amir Temur Ko‘ragon jangnomasi. So‘zboshi muallifi va
lug‘atlar asosida nashrga tayyorlovchi P.Ravshanov. Toshkent:
Cho‘lpon, 1990.
Dadaboyev H. Amir Temur davrdoshlari (mo‘jaz ensiklopediya). Toshkent:
“Navoiy universiteti” nashriyoti, 2018.
uz.m.wikipedia.org
http://e-tarix.uz/shaxslar/hukumdorlar/355-hukmdorlar.html
)
Sadriddin Salim Buxoriy. Buxoroning tabarruk ziyoratgohlari. Toshkent:
Durdona nashriyoti, 2012. – B. 292.
Мадиримова, С. М. (2018). О СЮЖЕТЕ ПОЭМЫ «АШИК ГАРИБ И
ШАХСАНАМ».
Редакционная коллегия
, 109.
Madirimova, S. (2023). “SHOHSANAM VA G ‘ARIB” DOSTONI MANBALARI
HAQIDA.
Current approaches and new research in modern sci-
ences
,
2
(5), 37-42.
Журакузиев, Н. И. «Model of the world order in the literature and folklore of the
ancient Turkic peoples.» BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian
National University. Philology Series 134, no. 1 (2021): 23–36.
CАЙИТҚУЛОВ, И. А. (2019). STYLISTIC AND ARTISTIC FEATURES OF THE
WORK TEMUR-NAME. Иностранные языки в Узбекистане,
(4), 165-173.
Sayitkulov, I. A. (2019). USAGE OF TERM FOLKLORE BOOKS IN FOLKLORE
STUDIES AND DEVELOPMENT OF TEMURNOMA (“ LIFE OF
TIMUR”). Theoretical & Applied Science, (8), 7-10.
116
Ilhom SAYITQULOV
