66
Uzbekistan: Language and Culture 2024/2(2)
ISSN 2181-922X 66
—
76
ZAMONAVIY ADABIYOT MUAMMOLARI
Erkin A’zamning “Zabarjad” kinoqissasida
qahramon botinidagi evrilishlar tasviri
Islomjon Yoqubov
1
Abstrakt
Ushbu maqolada Erkin A’zamning kinodramaturg sifatidagi
mahorati “Zabarjad” kinoqissasi misolida o‘rganilgan. Unda Erkin A’zam
“kichik odam”ning ko‘ngil kechinmalarini axloqiy-ma’rifiy konflikt asosida
tasvirlangani yoritilgan. Ijodiy-estetik konsepsiyasini tadqiq qilish asosida
bu asar nainki kinodramaturg ijodi, balki keyingi yillar o‘zbek adabiyotida
ayol obrazini yaratish yo‘lidagi muhim yutuqlardan biri ekani asoslangan.
Erkin A’zam kinoqissalarida zamondoshimiz qismati jamiyatdagi
ijtimoiy-iqtisodiy, ma’rifiy-axloqiy muammolar bilan bog‘liq tarzda
tasvirlanishi asardan keltirilgan misollar asosida tahlil etilgan.
Mazkur maqolada “Zabarjad” kinoqissasida jahon dramaturgiyasi
an’analariga, modernistik va postmodern uslubiga xos unsurlarga
murojaat qilinishi kuzatilgan. Ilgari surilgan fikr-mulohazalar muxtasar
holda xulosalangan.
Kalit so‘zlar:
syujet bayoni, monospektakl, ijodiy-estetik konsepsiya,
konflikt, xarakter, milliy-mental tafakkur, ijtimoiy-axloqiy yondashuv,
seksopotologik yondashuv, poetik mahorat.
Kirish
Ma’lumki, drama va kino san’atlarining tasvir predmeti
harakatga asoslanadi. Ekran san’atining tarkibiy qismi bo‘lgan
kinematografiya texnik vositalar asosida shakllandi. Yozuvchi-
dramaturg, rejissyor, aktyor, operator, rassom, kompozitor kabi
ijodiy xodimlarni yagona jamoaga jamladi va badiiy ijod turi
sifatida ommalashdi. Zotan, u o‘zida adabiyot va teatr, tasviriy
san’at hamda musiqa kabi san’at turlarining estetik jihatlarini
uyg‘unlashtirdi. Yirik plan, parallel montaj, kengaytirilgan panorama
kabi ifodali vositalardan samarali foydalanish, ayniqsa, teleekran
bilan hamkorlik uning imkoniyatlarini orttirdi. Polifoniyaning turli
1
Islomjon Yoqubov
- Alisher Navoiy nomidagi ToshDO‘TAU professori, filologiya
fanlari doktori.
E-mail:
islamxoja_yakubov@mail.ru
ORCID ID:
0000-0003-4969-2848
Iqtibos uchun:
Yoqubov, I. 2024. “Erkin A’zamning “Zabarjad” kinoqissasida
qahramon botinidagi evrilishlar tasviri”. O‘zbekiston: til va madaniyat 2(2): 66-76.
Erkin A’zamning “Zabarjad” kinoqissasida qahramon botinidagi evrilishlar tasviri
67
shakllarini qo‘llash esa kinoni janr va uslub jihatdan boyitdi. Shuning
uchun uning g‘oyaviy-badiiy ta’sir maydoni inson fikr-tuyg‘ulariga
ta’sir etish, dunyoqarashini shakllantirish, estetik didini yuksaltirish
kabi ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy tarbiya sohalarini qamrab
oldi [Teshabayev. 1979, 21].
Kinodramaturgiya esa, badiiy adabiyotning ekranda ko‘rsatish
uchun mo‘ljallangan alohida turi bo‘lib, kino va dramaturgiya
qo‘shiluvidan yuzaga kelgan sinkretik hodisadir. Binobarin, kino
asarining adabiy va g‘oyaviy-badiiy asosini kinossenariy tashkil eta-
di. Kinodramaturg tasvir asnosida kinoning imkoniyatlarini inobatga
olishi, asarni unga moslashtirishi lozim.
Demak, unda nasrning ko‘lamdorligi, dramaning o‘tkirligi,
poeziyaning lirik latofati, tasvir yorqinligi, musiqiy ravonlik, dialoglar
keskinligi kabi omillarning o‘zaro uyg‘unlashuvi muhim ahamiyat
kasb etadi.
E.A’zamning “Jannat o‘zi qaydadir”, “Shajara”, “Farrosh
kampirning tushi”, “Xonadon egasi”, “Tanho qayiq yoxud devonaning
orzusi” nomli pyesalari respublika teatrlarida sahnalashtirildi. Uning
“Chantrimore” (1990), “Piyoda” (1996), “Dilxiroj” (2001), “Erkak”
(2004), “Zabarjad” (2007), “Suv yoqalab” (2008), “Jannat qaydadir”
(2008), “Qarzdor” (2010), “Parizod” (2012) kabi o‘nlab asarlari
kinolashtirilgan. Yuqorida sanalgan asarlarning ba’zilari respublika
kinoteatrlarida muvaffaqiyatli namoyish etilgan bo‘lsa, ayrimlari
hatto xalqaro maydonlarda ham e’tirof etilgan.
Asosiy qism
Erkin A’zamning “Zabarjad” [Erkin A’zam. 2017, 43-84]
kinoqissasi muqaddimasida olti-yetti yashar qizaloq – Zabarjadning
kutilmagan tasodif tufayli o‘ttiz besh-qirq yoshlar chamasidagi
otasi (Jo‘raboy) ning joni evaziga Qizilsoyga cho‘kmay, omon
qolgani xabari berilgan. Unda oradan o‘tgan qariyb chorak asrlik
davr: qizchaning unib-o‘sib, ulg‘ayishi, bo‘y yetishi va uzatiladigan
yoshdan o‘tib – o‘ttizlardan oshib qolishigacha bo‘lgan davr
xronologik yoritilmaydi. Syujet bayonida monospektakl uslubidan
foydalanilgan, ya’ni qissaxonlik personajga ishonib topshirilgan.
O‘quvchi (tomoshabin) E.A’zam ijodiy-estetik konsepsiyasini hanuz
aybdorlik hissidan xalos bo‘lolmagan, o‘tgan yillar ko‘nglidagi dog‘ni
yuvib ketolmagan sho‘rpeshona Zabarjadning vaziyat-holat yoxud
muayyan xotira-kechinma talabiga muvofiq o‘z ko‘nglini ochishiga
ko‘ra anglay boradi. Masalan, qabristonda Qur’on tilovatidan ko‘ngli
erigan Zabarjadning alamli yig‘isi, iztirobli faryodidan so‘ng uning
68
Islomjon YOQUBOV
quyidagi dil iqrorlari keltiriladi:
“ – Dada! Dadajonim! Nega bizni tashlab ketdingiz, nega?
Qo‘ying edi, men cho‘kib ketay edi o‘shanda! Men o‘lib ketay edi!
Joningizga zomin bo‘lib, sizga badal qolib nima qildim men bu
dunyoda, dadajon?! Shuncha yildan beri bu kasofatingizni nega yer
yutmaydi dada?! Dadajo-on!” [Erkin A’zam. 2017, 73-74]. Asarda
ijtimoiy-maishiy hayotda o‘ziga munosib joy izlagan Zabarjad biz
o‘rgangan – dil tug‘yonlarini ishoralar tilida ifoda etuvchi, uyatli,
andishali an’anaviy ayollar obrazidan farqli tarzda, o‘zgacharoq
xarakter sohibi ekani, tuyg‘ulariga erk bera olishi bilan e’tiborni
tortadi.
Agar zamonaviy o‘zbek dramaturgiyasi, xususan E.A’zam
kinoqissalari zohiran kuzatilsa, ularda oilaviy-maishiy mavzularga
birqadar ko‘proq o‘rin ajratilgandek tuyuladi. Aslida, bu hol
yangicha uslubiy yo‘llar izlash, ijtimoiy-siyosiy, g‘oyaviy-mafkuraviy
muammolarga urg‘u berish an’anasini inkor etishdir. Darhaqiqat,
kinodramaturg “kichik odam” ko‘ngil hollarini axloqiy-ma’rifiy
konflikt asosida tasvirlashga e’tibor qaratadi. Uning asarlari turfa
axloqiy-ma’rifiy maqomga ega bo‘lgan shaxslar ziddiyati asosiga
quriladi.
Adabiyotshunos Umarali Normatov: “Zabarjad” kinoqissasida:
“... bugungi evrilishlar zamonida bir oila a’zolari orasida yuz bergan
ziddiyat, bo‘linishlar qalamga olingan” Asar: “... o‘z bilganidan
qolmaydigan, o‘jar, tanti, shaddod qiz – ayol qismatidan bahs etadi”
[Normatov U. 2009 ]
deb yozadi. Kinoqissa sinchiklab mutolaa qilinsa,
muammoning ko‘lami bir oila tashvishidan ko‘lamliroq, qahramon
tabiatida kuzatiluvchi ta’kidlangan jihatlar zohiriy belgilar ekani
oydinlashadi.
Qizlik iffatini o‘rta yashar, sochiga oq oralab qolgan, indamas
va qop-qora kimsaga ixtiyoriy ravishda topshirgan Zabarjadning
o‘z qilmishidan zarracha o‘kinmay: “– Shugina kerakmidi sizlarga?
Mana tamom!”, deyishini, milliy etika mezonlari nuqtayi nazaridan
qabul qilish qiyin. Zotan, juvon ko‘zida yosh bilan: “
–
Sizlarga?” -
degan kinoyali, zardali murojaat va hatto, ta’nali so‘rog‘i orqali azaliy
an’analarga ergashib, ularga og‘ishmay amal qilsa-da, ochilmagan
baxti, kulmagan toleiga ishora qiladi.
Albatta, axloq qonun-qoidalari insonning nomusini himoya
qilib, mas’ulligini orttiradi. Biroq muallif badiiy talqiniga ko‘ra,
jismonan yetilgan, aqlan va ruhan to‘lishgan, xatti-harakatiga javob
bera oluvchi kishining ehtiyoj va mayllari ham daxlsizdir. E.A’zam
Zabarjadning oila va nikoh normalaridan xorijga chiquvchi xatti-
Erkin A’zamning “Zabarjad” kinoqissasida qahramon botinidagi evrilishlar tasviri
69
harakatlarini quyidagi omillar bilan izohlaydi:
1. Yosh tafovutiga qaramasdan, o‘rtada yuzaga kelgan
ma’naviy yaqinlik, aniqrog‘i yoshi o‘tib qolgan cho‘rtkesar qizning
dunyodan izsiz ketmaslik, avlodni davom qildirish mayli tufayli
ertasi noayon ishga qo‘l urishi.
2. Zabarjadning tashqi muhit va jismoniy ehtiyojlar ta’sirida
o‘zgargan ruhiy-psixologik kayfiyati.
Demak, adib muammoga ham ijtimoiy-axloqiy, ham
seksopotologik jihatdan yondashadi. Zotan, tomonlarning roziligi
bilan sodir bo‘lgan bunday munosabatlar har qancha ko‘ngil ishi deb
qaralmasin, milliy-mental tafakkuri komil inson haqidagi an’anaviy
tasavvurlar ruhida shakllangan kitobxon (tomoshabin) uni ijtimoiy-
axloq normalarining buzilishi deb anglagani bois, o‘z shuuriga
singdira olmaydi.
Zabarjadning “– Qiz bola otasiz o‘smasligi kerak. Otasiz
o‘sgan bittasini, mana, ko‘rib turibsiz!”
-
deyishi bejiz emas [Erkin
A’zam. 2017, 45]. Bir tomonda, tashvish-u g‘urbatlardan kuyinib,
bir burda bo‘lib qolgan g‘amboda onaizor – Vazira opa, ikkinchi
tomonda nogiron uka – Sur’atjon. Uchinchi tomonda, yoshi o‘tib
qolgan Mastura amma. O‘ziga to‘q to‘ng‘ich aka – Shuhratbek xotini
chizgan chiziqdan chiqolmagach, Zabarjad ayol boshi bilan qay biriga
g‘amxo‘rlik qilsin, qay birini oq yuvib, oq tarasin.
Agar bu oilaning boshida erkak kishi soyabon bo‘lganida, uy-
joyi “yupqa”ligini bahona qilib, sovchilar oyog‘i uzilmasdi. Ishxonada
direktor, mahallada Zokir devona “betamiz”lik qilolmasdi. Ishvakor
Dilyaga o‘xshab Hindiston-u Arabiston, Turkiya-yu Mojariston
bo‘ylab yallo qilib yurishni o‘ziga ep ko‘rmagan sho‘rlik, babaxt va
aftodahol Zabarjad hayotdan bezib, fe’li aynimaganida yosh-u ulug‘,
oilalik shu odamdan panoh istamas, borlig‘ini unga in’om etmasdi.
Binobarin, u o‘z taqdiri, noto‘kis hayotiga bir qatra nur olib kelish
haqida ham o‘ylash, bu yo‘lda dadilroq harakat qilishga to‘la haqli
edi.
Zabarjadning maktabdosh dugonasi – Dilya (Dilbar) ham
o‘ziga xos xarakter. To‘g‘ri, Zabarjad va Dilbarning loyi bir joydan
olinmagan. Dilya o‘zini “odamday yashash”ga haqli deb biladi.
Yolg‘iz farzandiga “nurafshon kelajak” yaratish ilinjida o‘zini o‘tga-
cho‘qqa uradi. Ilojsiz qolganida, lozim bo‘lsa, o‘z tanasini sotishdan
ham qaytmaydi. Undagi ochko‘zlik, dang‘illama uy-joy, to‘kis hayot
ilinjidagi o‘lib-tirilishlar zamirida mislsiz fojia yotadi. Chunki u
tug‘ilishi bilanoq tirik yetimga aylangan va qari kampir muruvvati
bilangina ulg‘aygan. Dunyo ne’matlaridan bahramand bo‘lolmagani
70
Islomjon YOQUBOV
uchun hayoti to‘kis bo‘ysiralariga hasad tuyg‘usi bilan unib-o‘sgan.
Turmushga chiqqach esa, o‘zi istagan toparman-tutarman erga
yolchimagan.
Binobarin, hech kim yupatmagan, erkalab boshini silamagan,
kiftini beg‘araz mehr bilan quchmagan, himoyaga muhtoj Dilya butun
olamga nafrat bilan ulg‘aygan. Yovuz olamdan o‘z haqini undirishga
bel bog‘lab, kurashga chiqqan. Biroq u hayhotday dunyoning qay
burjiga bosh urmasin, nainki shirin orzulari, balki or-nomusi-yu
ayollik sha’ni, g‘ururi-yu iffati johil qavm tomonidan toptalgan. Ayol
“odamday yashash”ni eplolmay xo‘rlangan. U bergan qurbonlik shu
qadar mislsiz va behad miqyosliki, Dilya buni yaxshi anglagani, vaqtni
qaytarib bo‘lmasligini his qilgani uchun o‘zini ovutib yashashga
mahkum. Dilyaning Zabarjadga havaslanib, muhabbat sog‘inib
aytgan so‘zlari fikrimizni dalillaydi:
“ – Men ham birovni yaxshi ko‘rgim kelyapti, - deydi Dilya
ko‘zida yosh halqalanib. So‘ng birdan ho‘ngrab Zabarjadni quchoqlab
oladi.
– Senga o‘xshab. Chin yurakdan. Havasim keladi senga, o‘rtoq,
ishon! Men odam bo‘lmadim, Zaba-ar! Yurishimni qara! Shuyam
hayot bo‘ldimi, dugonajon? Bir tiyin! Bu hammasi bir tiyin, ishon!”
[Erkin A’zam. 2017, 50].
Bu dil iqrori asl javharda mavjud bo‘lgan va inson xotirasining
qay bir burjlarida saqlanib qolgan oniy tuyg‘u edi. Bunday nafis
tuyg‘u Dilbar tabiatida ba’zan-ba’zangina bosh ko‘tarib qoladi.
Yuqoridagi oniy kechinma-hollar ko‘pincha sovuq va o‘ktam
qiyofada namoyon bo‘luvchi Dilya sodir etgan qilmish-qidirmishlarni
oqlashga asos bo‘lolmaydi. Ammo sho‘rlik ayol tushib qolgan hayotiy
drama, tragik vaziyat simptomlarini anglashga imkon beradi.
Kitobxon (tomoshabin) ni adabiy qahramon shafqatsiz hayotning
shiddatli oqimi – “niqoblar namoyishi” da ishtirok etayotganini
tushunish sari yetaklaydi. Zotan, puchak pulga sotilgan ayollik
nomusi va iffatidan mosuvolik Dilyani olomonlik darajasigacha
tubanlashtirgan. Binobarin, nainki pokizalik, balki uyat va hayodan
ham ayro ekanligini pardalash uchun unga turfa niqoblar kerak.
Demak, uni bolalik va o‘smirlikdagi “tirik yetim”lik, loqaydlik,
mehrsizlik – oiladagi parokandalik makonsizlik bo‘shlig‘iga
uloqtiradi. Dilya qalbining tub-tubida yilt etgan vijdon iztiroblari ham
ko‘zga tashlanadiki, aynan shu hol qahramon tragizmini tushunishga
kalit beradi. Chunki bu iztirob-o‘rtanishlar mohiyatan qahramon ong
osti – ruhiyatidagi tebranishlarni ifoda etadi.
Demak,
Dilya vujudini kemirayotgan dard uning intilgan
Erkin A’zamning “Zabarjad” kinoqissasida qahramon botinidagi evrilishlar tasviri
71
manziliga eltuvchi niyatlari sarob ekanini his etishidir. Bizningcha,
mo‘tadillikni boy bergan Dilya endi olamdagi o‘z o‘rni va insonlik
maqomini topishdan mahrum. Chunki, Qur’oni karimda aytilganidek:
“Bu dunyo hayoti g‘ururga ketkazuvchi matodan o‘zga hech narsa
emas.” [Qur’oni karim. 1992, Hadid surasi, 20-oyat]. Shu bois, u
takabburlik va riyokorlik niqobiga har qancha yashirinmasin, butun
vujudini qamragan tizginsiz nafrat iskanjasidan xalos bo‘lolmaydi.
Anglashiladiki, E.A’zam kinoqissalarida sekin-asta jonli hayot
ichiga kirib boriladi. Zamondoshimiz qismati u yoxud bu darajada
bugungi kun ijtimoiy-iqtisodiy, ma’rifiy-axloqiy muammolari bilan
bog‘liq tarzda tasvirlanadi.
Istiqlol davri dramaturgiyasida odam savdosi, giyohvandlik,
bozor iqtisodining inson ma’naviyatiga ta’siri singari davlatning
qaror va farmonlariga ilova tarzida “hozirjavob” lik bilan bitilgan
ijtimoiy-siyosiy mavzudagi asarlar anchagina. Ammo, oz bo‘lsa
ham, hayot ziddiyatlari va inson botinida kechayotgan qarama-
qarshiliklarni aks ettiruvchi “Zabarjad” tipidagi asarlar ham yo‘q
emas. Ularda hayotda sodir bo‘layotgan ijtimoiy-maishiy jarayonlarga
moslashayotgan inson dramasining tub mohiyatini ochishga intilish
ko‘zga tashlanadi. Bu esa, dramaturgiya uchun bir tomondan,
zamondoshlarimiz beg‘ubor ma’naviy-ruhiy olami, ikkinchi jihatdan,
turfa xil jismoniy-ruhiy bachkanaliklar (infantalizm) ni poetik kashf
etish muhim zaruriyat ekanini ko‘rsatadi.
Kinoqissada Zabarjadning beg‘ubor ruhiy dunyosi va unda
kechayotgan po‘rtanavor evrilishlar liro-romantik uslubda ochiladi.
To‘g‘ri, bosh qahramon silliqqina kiyingan, qo‘lida gul ko‘targan,
xushsurat, ammo real hayotdan yiroq romantik oshiq yigitni
xushlamaydi. Ayni paytda, to‘ridan go‘ri yaqin Abdulaziz aka kabi
keksa odamga tegib, uning uy-joyiga ega chiqish kabi tubanlikka
ham bormaydi. Bunday hollarda voqelik bir tomondan, realizm
umumestetik tafakkur tipi yetakchi prinsiplari asosida – real hayotga
monand tarzda ifodalanadi. Ikkinchi jihatdan, adib hayotni butun
murakkabligi bilan keng ko‘lamda aks ettirishga intiladi. Ijtimoiy-
tarixiy muhitning inson taqdiri va fe’l-atvoriga ta’sirini ijtimoiy-
psixologik jihatdan badiiy tadqiq etadi. Garchi Zabarjad butun
iroda kuchini ishga solib, tashqi voqelikka qarshi chiqsa ham, g‘oyat
murakkab va shafqatsiz ijtimoiy munosabatlar tizimini yorib chiqa
olmaydi. Bu bilan adib jamiyat joriy holatini, taraqqiyot va tanazzul
tendensiyalari kurashini badiiy idrok etadi, voqelikni qayta yaratadi.
E.A’zam badiiy hukmi ifodasida adabiyotning konseptual funksiyasi
amalga oshadi.
72
Islomjon YOQUBOV
Kinoqissada voqelikning muayyan davr va muhit uchun eng
xarakterli jihatlari imkon qadar umumlashtirish asnosida badiiy
shartlilikning turfa ko‘rinishlariga murojaat qilinadi. O‘zgarishlarga
yuz tutgan olam hodisalari, qorishiq holda namoyon bo‘layotgan
madaniyatlar ta’sirini ko‘rsatishda “metarivoyat”dan qochish,
postmodernistik tasvir tamoyillari: fransuz poststrukturalizmi
(dekonstruksiya – J.Derrida); postfreydizm (“ongsizlik tili” –
J.Delez, F.Gattari); semiotika (kinoyaviylik konsepsiyasi – U.Eko)
va boshqalardan ijodiy foydalandi. Bu hol realizm ijodiy metodi
sifat jihatidan o‘zgarib, turli dunyoqarashlarni ifoda etish, tasvir
imkoniyatlarini boyitish hisobiga yanada takomillashib borayot-
ganini ko‘rsatadi.
Asarda Zebuzarning dunyodan bezgan pokiza ko‘ngli peyzaj
tasvirlariga kontrast tarzda: tinim bilmay yog‘ayotgan yomg‘irning
zorli shovullashlari orqali ochiladi. Egni yupun, boshyalang qizning:
“Yomg‘ir to‘rlari oralab bebaxt, aftoda bir ko‘yda ketib borish” holati
tasvirida go‘yo yig‘layotgan ko‘ngil hamda ezg‘in ko‘z yosh qilayotgan
borliq o‘zaro birlashib ketadi. Atrofni shalabbo qilgan yomg‘ir va
oyoq ostida paydo bo‘lgan ko‘lmak suvlari Zebuzar qismati, ko‘ngil
hollarini tamsil etadi.
Hatto asar finalida ham suygan ko‘ngil nidosiga esh tarzda
shivalab yog‘ayotgan yomg‘ir, qorong‘u tun bag‘rini oniy lahzada tilib
o‘tgan chaqmoq tasvirlanadi:
“– Men sizni yaxshi ko‘raman! Yaxshi ko‘rama-a-an!
– Qorong‘i bir tunda yomg‘ir shovqini aro yangragan yig‘i
aralash bu nido chaqmog‘-u momaqaldiroq sadolariga qo‘shilib
ketadi.” [Erkin A’zam. 2017, 84].
Bu o‘rinda peyzaj tasviri badiiy voqelikning muhim uzviga
aylanib, qahramon ruhiyatini ochishda kontrastli fon vazifasini
bajarib keladi. Natijada, peyjaj tasviri sevgisiga sodiq, muhabbatiga
munosib javob ololmagan ko‘ngilning alamli hayqirig‘iga vobasta
ekani bilan zamin, zamon va borliqni uyg‘unlashtirib yuboradi.
Kinoqissada tushning ishoraviy mazmuni Zebuzar qiyofasini
ochishga xizmat qilgan: “– Kecha bir tush ko‘ribman, ammajon.
G‘alati tush. Dadam o‘shanda o‘lmay qolgan emishlar. Ikkalamiz ham
cho‘kishga cho‘kibmiz-u, bir kishi bizni qutqarib qolibdi. Uchalamiz
qirg‘oqda turganmishmiz. Bunday qarasam, dadam bilan haligi kishi
bir odamga aylanib qolibdi... Men o‘sha odamni bilaman, amma.
–
Kim ekan u?
–
Siz tanimaysiz. Toshkentda u.
–
He, tush-da, qizim, tush.
Erkin A’zamning “Zabarjad” kinoqissasida qahramon botinidagi evrilishlar tasviri
73
–
Ajoyib tush, - deb qo‘yadi Zabarjad o‘ychan.” [Erkin
A’zam. 2017, 75].
Chorbog‘dagi chashmaga xayolchan tikilib o‘tirgan
Zebuzarning dili yorishadi. Bolalik kezlari ammasini quchganida
tuygan qalampirmunchoq hidlarini behad sog‘inganini his etadi.
O‘zini ancha bardam seza boshlaydi va ko‘z o‘ngida o‘sha tanish qiyofa
namoyon bo‘ladi.
“– Do‘stim!”
, deya shivirlaydi Zebuzar. Ko‘rinadiki,
goh gallyusinatsiya hodisasi sifatida, goh tushlarida ikkilangan holda
“ota – do‘st” qiyofalarida namoyon bo‘luvchi va ba’zan birlashib
“do‘st”ga aylanib qoluvchi evrilishlar mohiyatan Zebuzar qalbida
ardoqlangan otaning mehr va ardog‘i sog‘inchidan yuzaga keladi.
Shu ma’noda, u mutlaqo yolg‘iz emasligi, xayol va xotirada
muhrlangan uch inson: ota – amma – do‘st qahramonning ma’naviy-
ruhiy tayanchlari ekani oydinlashadi. Bunday o‘rinlarda bir
tomondan, mumtoz adabiyot va folklor asarlari, xususan, sehrli
ertaklar ifoda uslubining ta’siri kuzatiladi. Ikkinchi tomondan, Frans
Kafkaning “Evrilish” hikoyasi [Saidov 2012, 8]. qahramoni Gregor
Zamza kabi tashqi olam uchun “daxmaza”ga aylangan Zebuzar
taqdiriga ishora qilinadi.
Anglashiladiki, E.A’zam odamlar bir-birini dildan
tushunmasligi oqibatida yuzaga kelgan Zebuzar fojiaviy yolg‘izligi
bilan bog‘liq hayotiy chigalliklar yechimida XX asr modern adabiyotiga
xos bo‘lgan ijodiy uslubni qo‘llash, ijodiy o‘zlashtirishga uringan.
Badiiy tasvirdagi ekzistensial kayfiyat (chorasizlik va bema’nilik) ni
tush qorishmasi va gallyusinatsiya effekti orqali ifodalagan.
Demak, “do‘st”ning zohirdagi tasqara ko‘rinishi emas, balki
loqayd olomondan farqli o‘laroq, o‘z insonlik qiyofasini saqlab
qolgani muhimdir. E.A’zam ijodida kuzatiluvchi mazkur jihat tasodifiy
hol bo‘lmay, jahon adabiyotining S.Bekket, X.L.Borxes, P.Vays,
F.Dyurrenmatt, E.Kanetti, T.Mann, V.Nabokov, J.P.Sartr, A.Kamyu
kabi turli davrlarda ijod qilgan vakillari ham o‘z ijodlarida modern
adabiyotiga xos ijodiy uslubni qo‘llashgan edi.
Yuqorida tanishganimizdek, “Zabarjad” kinoqissasida
zamondoshimiz shaxsiy hayotining negativ jihatlari, aniqroq
aytganda, qiz ko‘nglining bolalik kezlarida otalik mehri bilan
to‘ldirilmagan burjlaridagi muhabbat va ardoqqa intiqlik, mehr-
muruvvat sog‘inchi bilan bog‘liq tuyg‘ulari qahramonni bir umr ta’qib
etishi qalamga olingan. Shuning uchun badiiy tasvirda: an’analarga
nisbatan kinoyaviy munosabatda bo‘lish, olamni xaos deb bilish,
universal gumanizmga intilish, ikkiyoqlama (elitar qatlam va omma)
ga mo‘ljallangan kodlashtirish mavjud. Janrlar mutatsiyasi ham
74
Islomjon YOQUBOV
postmodernistik dramaturgiya poetikasi uchun xarakterli bo‘lgan
unsurdir.
Kinoqissa markazida harakatlanuvchi Zabarjad ancha
murakkab obraz. Uning nazdida erkak jinsiga mansub barcha
kishilar marhum otasi kabi beg‘ubor, samimiy, jo‘mard, fidoyi
bo‘lishlari kerak. Yoshlik kezlari uning ko‘ngliga ingan shu yuksak
umid – hayotiy tamoyil real hayotga mos kelmaydi. Bu esa, qahramon
qalbida o‘z-o‘zidan, shaxsiy hayotidan, atrofini qurshagan muhitdan
qoniqmaslik tuyg‘usini paydo qiladi. Zabarjad yuzaga kelgan mushkul
hollardan qutulish yo‘llarini axtararkan, biz ko‘nikkan qoliplarga
sig‘masligi bilin e’tiborni tortadi.
E.A’zam ijodiy konsepsiyasiga ko‘ra kinoqissa strukturasi
“metarivoyat” emas, uning muqobili bo‘lmish uzuq-yuluq “rivoyalar”
(voqelik badiiy modeli) dan iboratligi ham postmodern uslubiga
xos xususiyatdir. Zotan, yozuvchi real hayotni harakatdagi jarayon
deb biladi va uni bor bo‘y-basti bilan ifodalashga intiladi. Xaos
(parokanda va betartib olam)da ihotalanib yashayotgan Zabarjad
shaxsiyati, taassurot-kechinmalarini badiiy tasvirlaydi.
Demak, kinoqissaning
“odam dunyoni o‘zgartirishga qodir
emas”,
degan poetik hukmi va yaxlit mazmuni faqat shu individga
tegishlidir. Shunday ekan, Zabarjad obrazi hayotda o‘z o‘rnini
yo‘qotgan va mavjud vaziyatdan qutulish yo‘llarini izlayotgan odam
sifatida qabul qilinishi, uning iztiroblari kinoyaviy modus negizida
anglanishi lozim.
Xulosa
Erkin A’zam kinoqissalari o‘z janriy belgilariga ko‘ra ancha
murakkab. Ularda jahon dramaturgiyasi ijtimoiy-psixologik va
ijtimoiy-maishiy an’analariga ergashish, modernistik va postmodern
uslubiga xos unsurlarga murojaat qilish jihatidan yangi bir to‘lqin
epkinlari kuzatiladi.
Asarda zamondoshimizning botiniy dunyosi, ko‘ngil olami
badiiy ifodasida mavjud axloqiy qoliplarning zavol topish jarayoni
kuzatiladi.
Kinoqissadagi Zabarjad mavjud vaziyatdan ma’nan
qoniqmaslik hissini tuyadi va u ruhan behad yolg‘izdir. U ko‘pchilikka
o‘xshab “niqoblar namoyishi”da ishtirok etish – buqalamunday
turlanib-tuslanish, jamiyatga faol aralashishni istamay, o‘zligi – ichki
“meni” ga sodiq qolishi bilan ajralib turadi. Zabarjad va u singari
qahramonlar zalolatni inkor etib, hidoyat yo‘lini tutgan qismat
yetovidagi bandalardir.
75
Erkin A’zamning “Zabarjad” kinoqissasida qahramon botinidagi evrilishlar tasviri
Erkin A’zam qahramonlar ichki dunyosini ochishda tush,
rivoyat va naqllarga murojaat etish kabi eposga xos xususiyatlardan
mohirona foydalangan.
Adabiyotlar
Жўраев М. 1991. Инсон изтиробларига таъзим // Ёш куч. № 6. – Б.
20-21
Норматов У. Янги аср одамлари // Ўзбекистон адабиёти ва санъати,
2009 йил 22 - сон
Саидов А. 2012. Кафка олами / Кафка. Эврилиш: Ҳикматлар. – Тошкент,
O‘zbekiston. – Б. 5-20.
Тешабаев Дж. 1979. Узбекское кино: традиции, новаторство. –
Тoshkent.
Хуршид Дўстмуҳаммад. 2001. Ҳаракатдан тўхтаган жараён қиссаси
ёхуд калб ва шуурнинг олис кенгликлари сафарига
элтувчи асар// Жаҳон адабиёти. № 2. – Б. 200-206.
Эркин Аъзам. 2017. Забаржад // Эркин Аъзам. Танҳо қайиқ.
Киноқиссалар. – Тoshkent, Шарқ НМАК. – Б. 43-84.
Қуръони карим. 1992. Ўзбекча изоҳли таржима/ Таржима ва изоҳлар
муаллифи Алоуддин Мансур. – Тошкент, Чўлпон.
Жабборов, НУРБОИ. (2015). Адабиёт ва миллий маънавият. Т.:
Маънавият.
Description of the evolution of the hero in
Erkin Azam’s film “Zabarjad”
Islamjon Yakubov
1
Abstract
This article uses the example of the short story “Zabarjad” to examine
E. Azam’s skill as a film dramatist. In it, E. Azam described the emotional
experiences of the “little man”, based on a moral and educational conflict.
Based on the study of the creative and aesthetic concept, we proceed from
the fact that this work is not only the work of a cinematographer, but also
one of the important achievements towards creating a female image in
Uzbek literature in the future. years.
In the stories of E. Azam, the fate of our contemporaries is depicted
in connection with socio-economic, educational and moral problems in
society, analyzed on the basis of examples from the work.
This article notes that the film story “Zabarjad” refers to the
1
Islamjon Yakubov
- professor of Tashkent State University of Uzbek Language
and Literature named after Alisher Navoi, doctor of philology.
E-mail:
islamxoja_yakubov@mail.ru
ORCID ID:
0000-0003-4969-2848
For citation:
Yakubov, I. 2024. “Description of the evolution of the hero in Erkin
Azam’s film “Zabarjad”.
U
zbekistan: Language and Culture.
2(2):
66-76.
76
Islomjon YOQUBOV
traditions of world drama, elements characteristic of the modern and
postmodern styles. The previous comments are briefly summarized.
Keywords:
plot setting, one-man show, creative and aesthetic
concept, conflict, character, national mental thinking, socio-ethical
approach, sexopathological approach, poetic skill.
References
Jo‘rayev M. 1991. Inson iztiroblariga ta’zim// Yosh kuch. № 6. – B. 20-21.
Normatov U. Yangi asr odamlari// O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 2009-
yil 22 – son.
Saidov A. 2012. Kafka olami/ Kafka. Evrilish: Hikmatlar. – Toshkent,
O‘zbekiston. – B. 5-20.
Teshabayev Dj. 1979. Uzbekskoye kino: tradisii, novatorstvo. – Toshkent.
Xurshid Do‘stmuhammad. 2001. Harakatdan to‘xtagan jarayon qissasi
yoxud kalb va shuurning olis kengliklari safariga eltuvchi
asar.// Jahon adabiyoti. № 2. – B. 200-206.
Erkin A’zam. Zabarjad// Erkin A’zam. Tanho qayiq. Kinoqissalar. – Toshkent,
Sharq NMAK, 2017. – B. 43-84.
Qur’oni karim. 1992. O‘zbekcha izohli tarjima/ Tarjima va izohlar muallifi
Alouddin Mansur. – Toshkent, Cho‘lpon.
Жабборов, НУРБОИ. (2015). Адабиёт ва миллий маънавият. Т.:
Маънавият.
