MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
23
OʼZBEKISTONNING AHOLI GEOGRAFIYASI, TAQSIMLANISHI VA
OʼZGARISHLARI.
Raxmonova Odinaxon Obidin qizi
ADPI Geografiya yo’nalishi 201- guruh talabasi;
Sarikulov Mirkomil Olimjon og’li
Ilmiy rahbar:
https://doi.org/10.5281/zenodo.14630746
Annotatsiya:
Ushbu maqola O‘zbekiston aholisi geografiyasi va hududiy
taqsimlanishi haqida. Unda demografik o‘sish, urbanizatsiya va migratsiya
jarayonlari tahlil qilingan. Ekologik muammolar va ularning aholi joylashuviga
ta’siri yoritilgan.
Abstract:
This article discusses the geography and spatial distribution of
Uzbekistan's population. It analyzes demographic growth, urbanization, and
migration processes. The impact of ecological issues on population settlement is
highlighted.
Аннотация:
В статье рассматривается география и территориальное
распределение населения Узбекистана. Анализируются демографический
рост, урбанизация и миграционные процессы. Освещается влияние
экологических проблем на размещение населения.
Kalit so’zlar:
Aholi, demografiya, urbanizatsiya, migratsiya, ekologiya,
hudud, O‘zbekiston, infratuzilma, Orol, shahar.
Keywords:
In English: population, demography, urbanization, migration,
ecology, region, Uzbekistan, infrastructure, Aral, city.
Ключевые слова:
Ha русском языке: население, демография,
урбанизация, миграция, экология, регион, Узбекистан, инфраструктура,
Арал, город.
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy Osiyoning eng koʻp aholiga ega
mamlakati boʻlib, geografik joylashuvi, tabiiy sharoitlari va iqtisodiy
imkoniyatlari uning aholi joylashuvi va oʻsishiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Aholi
geografiyasi nafaqat demografik oʻsishni, balki uning hududiy taqsimlanishini,
urbanizatsiya darajasini va migratsiya jarayonlarini oʻrganish orqali
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga oid muhim maʼlumotlarni beradi.
Tabiiy va ijtimoiy omillar aholining joylashuvida asosiy rol oʻynaydi.
Oʻzbekistonning Fargʻona vodiysi kabi unumdor hududlarida aholi zich yashasa,
Qizilqum va Orolboʻyi kabi choʻl hududlarida aholi zichligi past. Shuningdek,
aholining soni va tarkibida roʻy berayotgan oʻzgarishlar mamlakat iqtisodiyoti,
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
24
ijtimoiy siyosati va ekologik muhitga sezilarli taʼsir koʻrsatmoqda. Oʻzbekiston
aholisi 2025-yil holatiga koʻra 36 milliondan oshib, Markaziy Osiyoda eng koʻp
aholiga ega davlat hisoblanadi. Aholi koʻpchilikni oʻzbeklar tashkil etadi
(taxminan 84%), qolgan qismini ruslar, qozoqlar, tojiklar, koreyslar, va boshqa
millatlar tashkil etadi. Aholining koʻp qismi yosh bo‘lib, oʻrtacha yosh 29-30
atrofida.
Aholi geografiyasi va taqsimlanishi: Oʻzbekiston aholisining taqsimlanishi
asosan tabiiy-geografik omillar, iqlim va iqtisodiy rivojlanish darajasiga bogʻliq:
1. Zich aholi yashaydigan hududlar: Fargʻona vodiysi: Andijon, Namangan va
Fargʻona viloyatlari mamlakatning eng zich aholi yashaydigan hududlari
hisoblanadi. Bu yerlarda aholi zichligi 500-700 kishi/km² ga yetadi. Toshkent
shahri va viloyati: Sanoat, savdo va infratuzilma markazi sifatida aholi zichligi
yuqori. Toshkent shahri atrofida yirik shaharlar va aholi punktlari joylashgan.
Samarqand va Buxoro viloyatlari: Tarixiy shaharlar boʻlib, qishloq xoʻjaligi va
savdo rivojlangan. 2. Kam zichlikdagi hududlar: Choʻl hududlari:
Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Navoiy va Qashqadaryo viloyatlarining Qizilqum
choʻliga tutash qismida aholi zichligi past (10-20 kishi/km²). Orolboʻyi
hududlari: Ekologik sharoitlar tufayli aholi soni kam. Shahar va qishloq aholisi:
Aholining 55% qishloqlarda, 45% shaharlarda yashaydi. Shaharlashuv darajasi
Toshkent, Samarqand, Buxoro va Namangan kabi yirik shaharlarda yuqori. Aholi
oʻzgarishlari va tendensiyalari: Demografik oʻsish: Aholining yillik oʻsish sur’ati
1,6-2% ni tashkil qiladi. Oʻrtacha umr koʻrish davomiyligi: Erkaklar: 71-73 yosh;
Ayollar: 75-77 yosh. Migratsiya: Ichki migratsiya: Ish qidirish va ta’lim
maqsadida Fargʻona vodiysi, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan
Toshkentga va boshqa yirik shaharlarga koʻchish. Tashqi migratsiya: Aholining
muhim qismi Rossiya va Qozogʻistonga ish uchun chiqib ketadi. Urbanizatsiya
jarayoni: Shaharlashuv darajasi sekin oʻsmoqda, yangi uy-joy va infratuzilma
loyihalari amalga oshirilmoqda. Toshkent va yirik shaharlarda ishchi kuchiga
talab oshgan. Aholi geografiyasiga taʼsir qiluvchi omillar: 1. Iqlim va tabiiy
resurslar: Suv resurslariga yaqinlik aholining joylashishida asosiy rol oʻynaydi.
Fargʻona vodiysi, Zarafshon vodiysi, va Amudaryo boʻylarida aholi zich. 2.
Ekologik muammolar: Orolboʻyi hududida ekologik sharoitning yomonlashuvi
aholi sonini kamaytirgan. 3. Iqtisodiy rivojlanish: Yirik sanoat va infratuzilma
loyihalari aholini shahar markazlariga tortmoqda. Prognozlar 2025-2050-yillar:
Aholi soni barqaror oʻsishi kutilmoqda, bu esa shaharlar infratuzilmasiga
bosimni oshiradi. Shaharlashuv darajasi: Shaharlarda yashovchilar ulushi 50%
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
25
ga yaqinlashishi mumkin. Iqtisodiy migratsiya: Tashqi va ichki migratsiya davom
etadi, lekin ishsizlik kamayishi bilan bu jarayon sekinlashishi mumkin.
Aholi geografiyasiga ta’sir qiluvchi omillar: 1. Iqlim: Aholi, asosan, iqlimi
qulay boʻlgan hududlarda yashaydi. Qishloq xoʻjaligi uchun mos boʻlgan Fargʻona
vodiysi, Zarafshon va Amudaryo vodiysi aholi zichligining asosiy hududlaridir. 2.
Suv resurslari: Suv manbalariga yaqinlik aholi joylashuvi uchun muhim
hisoblanadi. Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon kabi daryolar boʻylarida aholi
zich joylashgan. 3. Tabiiy resurslar: Toshkent, Navoiy va Qashqadaryo kabi
viloyatlarda tabiiy boyliklar sanoatni rivojlantirib, yangi ish oʻrinlarini yaratgan.
Ijtimoiy-iqtisodiy omillar 1. Sanoat va infratuzilma: Toshkent, Samarqand, va
Buxoro shaharlari rivojlangan infratuzilma va sanoat markazlari sifatida aholi
zichligini oshirmoqda. 2. Qishloq xoʻjaligi: Fargʻona vodiysi, Qashqadaryo va
Surxondaryo kabi viloyatlar qishloq xoʻjaligiga ixtisoslashgan boʻlib, bu yerda
aholi zich joylashgan. 3. Migratsiya va urbanizatsiya: Shaharlar atrofidagi
iqtisodiy va ijtimoiy imkoniyatlarning yaxshilanishi migratsiya jarayonlarini
tezlashtiradi. Ekologik omillar: Orol dengizining qurishi natijasida ekologik
inqiroz yuzaga kelib, Orolboʻyi hududlarida aholi sonining kamayishiga sabab
boʻldi. 2. Choʻl va togʻli hududlar: Choʻl va togʻli hududlarda tabiiy sharoitning
qiyinligi aholi zichligini past darajada saqlab qolmoqda. Hududiy rivojlanish
uchun tavsiyalar: 1. Ekologik muammolarni hal qilish: Orolboʻyi hududida
yashash sharoitlarini yaxshilash va ekologik barqarorlikni taʼminlash. Choʻl
hududlarida suv taʼminotini yaxshilash va yashash sharoitlarini moslashtirish. 2.
Urbanizatsiya jarayonini boshqarish: Yirik shaharlarda yangi sanoat va ijtimoiy
infratuzilmalarni barpo etish. Shaharlarda aholining ortib borayotgan
ehtiyojlarini qondirish uchun uy-joy va transport infratuzilmasini yaxshilash. 3.
Qishloq hududlarini rivojlantirish: Qishloq infratuzilmasini rivojlantirib,
qishloqdan shaharga ko‘chishni sekinlashtirish. Zamonaviy qishloq xoʻjaligi
texnologiyalarini joriy etish orqali ish oʻrinlarini ko‘paytirish. 4. Demografik
siyosat: Tugʻilish darajasini muvozanatlash uchun taʼlim va ijtimoiy dasturlarni
kuchaytirish. Ichki va tashqi migratsiyani tartibga solish. Oʻzbekistonda
urbanizatsiya jarayoni iqtisodiy, ijtimoiy va demografik omillarga bogʻliq holda
rivojlanmoqda. Shaharlashuv sur’ati sekin boʻlsa-da, mamlakatning baʼzi
hududlarida sezilarli oʻzgarishlar kuzatilmoqda.
Urbanizatsiya jarayoni yirik shaharlarda rivojlanish: Toshkent,
Samarqand, Buxoro, va Andijon shaharlari sanoat, savdo va xizmat koʻrsatish
markazlari sifatida aholini jalb qilmoqda. Bu hududlarda uy-joy qurilishi,
transport va kommunikatsiya tarmoqlari rivojlantirilmoqda. 2. Ichki migratsiya
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
26
oqimlari: Qishloqdan shaharga koʻchish asosan iqtisodiy sabablar, jumladan ish
qidirish, taʼlim va xizmatlardan foydalanish istagi bilan bogʻliq. Toshkent va
Fargʻona vodiysi ichki migratsiya markazlari hisoblanadi. 3. Shahar va qishloqlar
oʻrtasidagi farq: Qishloq joylarda ijtimoiy infratuzilma, jumladan taʼlim, tibbiyot
va transport xizmatlari shaharlar bilan taqqoslaganda hali ham rivojlanmagan.
Hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan “Obod qishloq” va “Obod mahalla”
dasturlari bu farqni kamaytirishga qaratilgan. Ekologik muammolar va ularning
aholi joylashuviga taʼsiri: Oʻzbekistonning ayrim hududlari ekologik
muammolardan aziyat chekmoqda, bu esa aholi joylashuvi va sifatli hayot
darajasiga salbiy taʼsir koʻrsatmoqda. Orol dengizi muammosi: Orol dengizining
qurishi Orolboʻyi hududlarida yashash sharoitlarini ogʻirlashtirib, aholining
boshqa hududlarga koʻchib ketishiga sabab boʻlmoqda. Ijtimoiy taʼsirlar: Suv va
havo sifatining yomonlashuvi, sogʻliqni saqlash tizimining yuklamasi oshib
borishi aholining hayot sifatini pasaytirdi. Choʻl hududlari va resurs
yetishmovchiligi Suv tanqisligi Qizilqum va Qoraqum hududlarida aholining zich
joylashishini cheklamoqda. Resurslar yetishmovchiligi iqtisodiy imkoniyatlarni
pasaytirib,
migratsiyaga
sabab
boʻlmoqda.
Kelajakdagi
demografik
tendensiyalar: Prognozlarga koʻra, Oʻzbekiston aholisi 2050-yilga kelib 50
millionga yetishi mumkin. Bu esa ijtimoiy infratuzilma, bandlik va resurslarga
boʻlgan talabni oshiradi. Shaharlashuv darajasi: Shaharlarda yashovchi aholining
ulushi ortib, 2050-yilgacha 60% ga yetishi kutilmoqda. Bu yirik shaharlar
infratuzilmasiga qoʻshimcha bosim oʻtkazadi. Migratsiya jarayonlari: Ichki
migratsiya jarayoni davom etadi, ayniqsa yirik shaharlarga koʻchish tezlashishi
kutilmoqda. Tashqi migratsiya Rossiya va boshqa davlatlarga ishlash uchun
ketuvchilar ulushini saqlab qolishi mumkin.
Xulosa va tavsiyalar: Oʻzbekiston aholisi geografiyasi va demografik oʻsishi
ijtimoiy-iqtisodiy siyosatda ustuvor ahamiyatga ega. Aholining hududiy
taqsimlanishi va urbanizatsiya jarayonlarini samarali boshqarish quyidagi
choralarni amalga oshirishni talab qiladi: 1. Ekologik muammolarni hal qilish:
Orolboʻyi hududlarida yashash sharoitlarini yaxshilash uchun ekologik va
iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish. Choʻl hududlarida yashashni qulay qilish
uchun suv va energetika taʼminotini yaxshilash. 2. Shahar va qishloqlarni
rivojlantirish: Yangi sanoat zonalari va infratuzilma loyihalarini amalga oshirib,
qishloqlarda ish oʻrinlarini yaratish. Taʼlim va tibbiyot xizmatlarini qishloqlarda
kengaytirish orqali shaharlarga migratsiyani kamaytirish. 3. Aholining bandligini
oshirish: Yoshlar uchun yangi ish oʻrinlarini yaratish va iqtisodiy imkoniyatlarni
oshirish. Ijtimoiy dasturlarni kengaytirish orqali demografik bosimni
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
27
muvozanatlashtirish. 4. Urbanizatsiyani tartibga solish: Shaharlarda aholining
ortib borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun infratuzilmani modernizatsiya
qilish. Yashil shaharlar konsepsiyasini rivojlantirish orqali ekologik xavfsizlikni
taʼminlash. Oʻzbekiston aholisi va hududiy rivojlanishidagi oʻzgarishlar uzoq
muddatda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni taʼminlash uchun muhim strategik
yondashuvlarni talab qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Gulyamov, S. S. “O‘zbekiston aholi geografiyasi”. Toshkent: Universitet
nashriyoti, 2020.
2. Islom., A., & Karimov, I. “O‘zbekiston tabiiy resurslari va aholi taqsimlanishi”.
Samarqand: Zarafshon nashriyoti, 2018.
3. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. “O‘zbekiston aholisi va
urbanizatsiya darajasi bo‘yicha statistik ma’lumotlar”. Toshkent, 2023.
https://stat.uz
4. Rahimov, Sh. “Demografik jarayonlar va hududiy rivojlanish”. Buxoro: Buxoro
davlat universiteti nashriyoti, 2019.
5. UNEP (United Nations Environment Programme). “Aral Sea Crisis and Its
Impact on Central Asia”. Report, 2022. https://www.unep.org
6. Kattaev, N. “Markaziy Osiyoda ekologik inqiroz va aholi taqsimlanishi”.
Toshkent: Fan va texnologiya, 2017.
