SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
73
томондан
,
киноя
маъносини
англатса
,
иккинчи
томондан
,
шахсга
нисбатан
ачиниш
,
хайриҳоҳлик
,
баъзида
ғазаб
ифодаларини
англатади
.
Умуман
олганда
,
фикрлар
ва
мисоллар
таҳлилидан
кўринадики
,
юқорида
қайд
этилган
белгиларнинг
ҳар
бири
алоҳида
қаралганда
фразеологизмлар
ва
провербиал
фразеологизмлар
учун
универсал
,
мукаммал
кўрсаткич
эмас
,
уларнинг
маълум
бир
қирраларини
намоён
этади
,
холос
.
АРИФДЖАНОВ
ЗОКИР
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
феъли
функционал
эквивалентлари
Аннотация
.
Мақолада
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
феълининг
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
ушбу
феълга
вариант
сифатида
қўл
-
ланиладиган
феъллар
тадқиқ
қилинган
ҳамда
улардан
ҳар
бирининг
ишлатилиш
ўринлари
келтирилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
функционал
эквивалент
,
синонимия
,
вариант
,
вариант
-
лилик
,
лексик
вариант
,
формал
вариант
, x
ā
stan
содда
феъли
.
Аннотация
.
В
статье
исследованы
глаголы
,
употребляемые
для
выражения
значений
вариантов
к
значениям
«
спрашивать
», «
просить
», «
требовать
»
глагола
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan],
а
также
определяется
место
употребления
каждого
из
них
.
Опорные
слова
и
выражения
:
функциональный
эквивалент
,
синонимия
,
вариант
,
вариативность
,
лексический
вариант
,
формальный
вариант
,
простой
глагол
x
ā
stan.
Abstract
. The article researches the verbs that are used as variants of meanings to ask, to
request, to demand of the verb
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan], and also gives the case of usage for each of them.
Keywords and expressions
: functional equivalent, synonym, version, variability,
lexical version, formal version, simple verb x
ā
stan.
Тилнинг
турли
сатҳларидаги
вариант
турлари
ва
сони
бўйича
турлича
қарашлар
мавжудлигидан
келиб
чиққан
ҳолда
,
биз
ушбу
мақолада
фақат
функционал
эквивалентлар
ҳақидаги
баъзи
фикрларни
келтириб
ўтишни
,
уларнинг
қўлланилиши
ва
гуруҳчалари
ҳақида
эса
батафсил
тўхталиб
ўтишни
маъқул
деб
топдик
.
Рус
тилшуноси
Э
.
В
.
Кузнецова
шаклига
кўра
ҳар
хил
бўлган
,
аммо
тилда
бир
хил
мазмуний
функцияни
бажарадиган
формал
(
шаклий
)
вариантлик
турини
функционал
эквивалент
деб
атайди
1
.
Рус
тилшуноси
С
.
О
.
Карцевский
-
нинг
кўпмаънолилик
ва
синонимияни
тилдаги
вариантлилик
муносабатлари
-
нинг
асосий
турларидан
деб
ҳисоблаганига
асосланиб
2
,
Ш
.
Балли
функционал
1
Кузнецова
Э
.
В
.
Лексикология
русского
языка
. –
М
.:
В
ысшая
школа
, 1989. –
С
. 123.
2
Карцевский
С
.
О
.
Об
асимметричном
дуализме
лингвистического
знака
//
История
языко
-
знания
19–20
веков
в
очерках
и
изречениях
. –
М
., 1965.
Ч
. 2.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
74
эквивалентлик
муносабатлари
билан
боғланган
турли
сўзларни
семантик
вариантларга
қарши
ўлароқ
,
лексик
вариантлар
деб
аташни
таклиф
қилади
1
.
Аммо
Л
.
В
.
Кропотова
лексик
вариант
тилшуносликда
вариантлашувнинг
бош
-
қа
турига
нисбатан
қўлланилаётганлигидан
келиб
чиқиб
,
уларни
функционал
эквивалентлар
ёки
формал
вариантлар
деб
атайди
2
.
Назаримизда
,
сўзларнинг
функционал
эквивалентлари
ҳам
мавжудлиги
,
бошқача
қилиб
айтганда
,
нафақат
шакл
,
балки
маъно
бирлиги
ҳам
ҳисобланган
сўзнинг
формал
ёки
функционал
жиҳатдан
ҳам
вариантлашуви
мумкинлиги
тўғрисида
сўз
юритган
ушбу
тилшуносларнинг
фикрларига
қўшилмаслик
мумкин
эмас
.
Таъкидлаб
ўтиш
жоизки
,
тилдаги
вариантлашув
ҳодисасида
муҳим
ўрин
тутадиган
сўзларнинг
функционал
эквивалентлари
тилнинг
ифода
имкониятларини
кенгайтиришда
асосий
роллардан
бирини
ўйнайди
.
Қ
уйида
биз
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феълининг
вариантлари
(
функционал
эквивалентлари
),
уларнинг
қўлланилиши
ва
маъно
гуруҳчаларига
тўхталамиз
.
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
феъли
вариантларининг
қўлланилиш
ўринлари
Ҳозирги
форс
тилида
мавжуд
бўлган
феъллар
орасида
ўзининг
муҳим
иш
-
ҳаракат
ва
жараёнларни
ифодалашдаги
фаол
иштироки
билан
алоҳида
ўрин
тутадиган
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феъли
англатадиган
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
,
ушбу
феълга
вариант
сифатида
қўлланиладиган
феълларнинг
қуйидаги
ишлатилиш
ўринларини
аниқладик
(
ишлатилиш
даражалари
асосидаги
кетма
-
кетлик
тартибида
):
ﺖ
ﺳاﻮﺧ
رد
ن
دﺮﮐ
darx
ā
st kardan
қўшма
феъли
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
иштирок
этадиган
қўшма
феъллар
орасида
энг
фаоли
бўлиб
,
ушбу
маъноларни
ифодалаш
лозим
бўлган
барча
ўринларда
ишлатилади
.
Бошқача
қилиб
айтганда
,
мазкур
қўшма
феъл
ил
-
тимос
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
ҳам
,
талаб
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
ҳам
ифодалашда
иштирок
этади
.
Мисоллар
:
مدﺮﮐ
ﺖﺳاﻮﺧرد
وا
زا
...
دﻮﺷ
جرﺎﺧ
ﺎﻣ
ﮫﻧﺎﺧ
زا
3
.
Ундан
уйимиздан
чиқиб
кетишини
сўрадим
(
талаб
қилдим
)
.
لﺎﺳ
ﮫﺟدﻮﺑ
ﯽﺳرﺮﺑ
لﺎﺣ
رد
ﮫﮐ
ﺲﻠﺠﻣ
نﺎﮔ
ﺪ
ﻨﯾﺎ
ﻤ
ﻧ
زا
93
ﯽﻣ
ﺖﺳاﻮﺧرد
ﺪ
ﻨﺘﺴ
ھ
ی
اﺮﺑ
ﺰ
ﯿﻧ
ﯽ
ﻔ
ﯾدر
ﻢ
ﯿﻨﮐ
ﻊﻤ
ﺟ
ﺪ
ﻧﺮﯿ
ﮕ
ﺑ
ﺮ
ﻈ
ﻧ
رد
ﺎ
ھ
نﺎﺑﺎﯿﺧ
زا
نادﺎﺘ
ﻌ
ﻣ
ی
رو
آ
.
4
Ҳижрий
-
шамсий
1393 (
милодий
2014)
йил
бюджетини
муҳокама
қилаётган
парламент
депутатларидан
кўчаларни
гиёҳвандлардан
тозалаш
учун
ҳам
бир
модда
кўзда
тутишларини
сўраймиз
.
1
Балли
Ш
.
Об
щ
ая
лингвистика
и
вопросы
французского
языка
. –
М
.:
Эдиториал
УРРС
,
2001. –
С
. 87.
2
Кропотова
Л
.
В
.
Проблема
разграничения
синонимии
и
вариативности
//
Филологические
науки
.
В
опросы
теории
и
практики
, 2009.
№
2 (4). –
С
. 158.
3
،ﺮﯿﺒﮐ
ﺮﯿﻣا
،ناﺮﻬﺗ
،ناﺪﻤﭼ
،يﻮﻠﻋ
گرﺰﺑ
1357
.
4
خرﻮﻣ
،نﺎﻬﯿﮐ
ﻪﻣﺎﻧزور
8
/
11
/
1392
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
75
ی
اﺮﺑ
مزﻻ
ت
ﻼ
ﯿ
ﮭ
ﺴﺗ
دﺎﺠﯾا
ﮫﺑ
ﺖ
ﺒ
ﺴﻧ
دﺮﮐ
ﺖﺳاﻮﺧرد
ﮫﯿﮐﺮﺗ
دﺎﺼﺘ
ﻗ
ا
ﺮﯾزو
زا
را
ﺪ
ﯾد
ﻦﯾا
رد
ﯽ
ﻈﻋ
او
و
رﻮﺸﮐ
ود
نﺎﯿﻣ
طﺎ
ﺒ
ﺗرا
ی
راﺮ
ﻗ
ﺮﺑ
...
ﺪ
ﻨﮐ
ما
ﺪﻗ
ا
)
»
ی
دﺎﺼﺘ
ﻗ
ا
ک
ﺮﺘﺸﻣ
نﻮﯿﺴﯿ
ﻤ
ﮐ
رد
ﮫﯿﮐﺮﺗ
و
ناﺮﯾا
نﺎﮔ
ﺪ
ﻨﯾﺎ
ﻤ
ﻧ
ش
ﺮﺘﺴﮔ
ی
ﺎ
ھ
ه
ار
ﺪ
ﻧدﺮﮐ
ﯽﺳرﺮﺑ
ار
ﺎ
ھ
ی
رﺎ
ﮑﻤھ
«
(
1
.
Воизий
ушбу
учрашувда
Туркия
Иқтисодиёт
вазиридан
икки
мамлакат
ўртасида
алоқалар
ўрнатилиши
, ...
учун
керакли
шарт
-
шароитлар
яратиш
борасида
чора
-
тадбирлар
кўришини
сўради
(“
Эрон
ва
Туркия
вакиллари
Иқтисодий
ҳамкорликлар
бўйича
қўшма
комиссия
йиғилишида
ҳамкорликни
кенгайтириш
йўлларини
муҳокама
қилдилар
”)
2
.
ن
دﺮﮐ
ﺎﺿﺎﻘ
ﺗ
ta
γ
ā
z
ā
kardan
қўшма
феъли
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
нисбатан
фаол
ишлатилади
.
Бироқ
мазкур
қўшма
феълнинг
кўпчилик
ҳолатларда
илтимос
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
,
камроқ
ҳолатларда
эса
талаб
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
англатиши
кузатилади
.
Мисоллар
:
ﺪ
ﻧ
ﺰ
ﺑ
ﻮﻧﺎﯿﭘ
ﯽ
ﻤ
ﮐ
ﮫﮐ
دﺮﮐ
ﺎ
ﺿ
ﺎﻘﺗ
3
.
Бир
оз
пианино
чалай
(
чалсам
майлими
),
деб
сўради
(
илтимос
қилди
).
دﻮﺑ
هﺪ
ﻣ
آ
ﺮﺳ
ما
ی
رادا
ﯽﺼﺧﺮﻣ
ﺪﻋ
ﻮﻣ
...
مدﺮﮐ
ﺎ
ﺿ
ﺎﻘﺗ
ﯽﺼﺧﺮﻣ
ﺪ
ﯾ
ﺪﻤ
ﺗ
ﮫﺘ
ﻔھ
ﮏ
ﯾ
4
.
Хизмат
таътилимнинг
муддати
тугаган
эди
...
Таътилни
яна
бир
ҳафтага
чўзишларини
сўрадим
.
دوﺮﺑ
ﯽ
ﻤ
ﺷﺎ
ھ
ل
ﺰ
ﻨﻣ
ﮫﺑ
دﺮﮐ
ﺎ
ﺿ
ﺎﻘﺗ
ﯽﻧﺎﺣور
زا
نﺎ
ﺒﮭﮕ
ﻧ
ی
ارﻮﺷ
اﺮ
ﭼ
5
؟
Нега
Назорат
кенгаши
Руҳонийдан
Ҳошимийнинг
уйига
боришини
сўради
(
талаб
қилди
маъносида
)?
رﺎ
ﺘﺳاﻮﺧ
)
یﺰﯿﭼ
(
ن
ﺪﺷ
x
ā
st
ā
r (-e chizi)
š
odan
қўшма
феъли
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
нисбатан
фаол
ишла
-
тилади
.
Бироқ
мазкур
қўшма
феълнинг
кўпчилик
ҳолатларда
талаб
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
,
камроқ
ҳолатларда
эса
илтимос
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
англатиши
кузатилади
.
Мисоллар
:
ﺪ
ﻧ
ﺪ
ﺷ
ﺮﯾزو
ﺖﺴﺨﻧ
ی
ﺎ
ﻔﻌ
ﺘﺳا
رﺎﺘﺳاﻮﺧ
ﺪ
ﻨﻠﯾﺎﺗ
رد
نﺎﮔ
ﺪ
ﻨﻨﮐ
ﺮ
ھ
ﺎ
ﻈ
ﺗ
6
.
Таиланддаги
намойишчилар
Бош
вазирнинг
истеъфосини
талаб
қилдилар
.
ﺪ
ﺷ
رﺎﺘﺳاﻮﺧ
ار
ﮫﯾرﻮﺳ
رد
بﺮ
ﻏ
ﮫﻠﺧا
ﺪ
ﻣ
ﺮﻠﺑ
ﯽﻧﻮﺗ
7
.
Тони
Блейр
Ғ
арбнинг
Сурия
масаласига
аралашишини
сўради
(
талаб
қилди
).
ن
ﺎھ
اﻮﺧ
)
یﺰﯿﭼ
(
ن
د
ﻮ
ﺑ
x
ā
h
ā
n (-e chizi) budan
қўшма
феъли
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
нисбатан
фаол
,
аммо
رﺎﺘﺳاﻮﺧ
1
ﯽﻣﻼﺳا
يرﻮﻬﻤﺟ
يراﺰﮔﺮﺒﺧ
ﺖﯾﺎﺳ
2
Қ
авс
ичида
,
иқтибос
қилиб
олинган
хабарларнинг
сарлавҳалари
келтирилди
.
3
.147
ﺪﻤﺣا
لآ
لﻼﺟ
.
رﺎﺗ
ﻪﺳ
.
ناﺮﻬﺗ
.
سودﺮﻓ
تارﺎﺸﺘﻧا
.
مود
پﺎﭼ
.
1349
.
ص
.
4
ص
.
44
.
،ناﺮﯾا
نﺎﻤﺟﺮﺘﻣ
و
نﺎﻔﻟﺆﻣ
ﺖﮐﺮﺷ
،ناﺮﻬﺗ
،ﺪﯿﺳر
ﺮﺳ
ﻪﺑ
ﺎﻣ
ﻪﺼﻗ
،هداز
لﺎﻤﺟ
ﯽﻠﻋ
ﺪﻤﺤﻣ
1357
.
5
ﻠﯿﻠﺤﺗ
ﺖﯾﺎﺳ
ناﺮﯾا
ﺮﺼﻋ
ﯽ
:
6
ناﺮﯾا
ﺮﺼﻋ
ﯽﻠﯿﻠﺤﺗ
ﺖﯾﺎﺳ
7
ناﺮﯾا
نﺎﯾﻮﺠﺸﻧاد
يراﺰﮔﺮﺒﺧ
ﺖﯾﺎﺳ
)
ﺎﻨﺴﯾا
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
76
ن
ﺪ
ﺷ
қўшма
феълига
нисбатан
камроқ
ишлатилиб
,
бевосита
ушбу
қўшма
феълнинг
варианти
вазифасини
бажаради
.
Мисол
:
ﺎﯿﻟﺎﺘﯾا
ی
را
ﺬ
ﮔ
ﮫﯾﺎﻣﺮﺳ
ﺶ
ﯾا
ﺰ
ﻓا
نﺎ
ھ
اﻮﺧ
،
ﮫﯿﮐﺮﺗ
رد
بﻮﺧ
رﺎﯿﺴﺑ
ی
ﺎ
ھ
ﺖﺻﺮﻓ
و
ﺎﯾﻮﭘ
دﺎﺼﺘ
ﻗ
ا
ﮫﺑ
ﮫﺟﻮﺗ
ﺎﺑ
ﻢ
ﯿﺘﺴ
ھ
نﺎﻣرﻮﺸﮐ
رد
)
»
ﺪ
ﺷ
ﮫﯿﮐﺮﺗ
رد
ﺎﯿﻟﺎﺘﯾا
ی
را
ﺬ
ﮔ
ﮫﯾﺎﻣﺮﺳ
ﺶ
ﯾا
ﺰ
ﻓا
رﺎﺘﺳاﻮﺧ
ﻞ
ﮔ
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
«
(
1
.
Туркиядаги
динамик
иқтисодиёт
ва
ўта
қулай
шарт
-
шароитларни
эътиборга
олган
ҳолда
,
Италиянинг
мамлакатимиздаги
инвестицияларини
оширилишини
сўраймиз
(“
Абдулло
Г
ул
Италиянинг
Туркиядаги
инвестиция
-
ларининг
оширилишини
сўради
”).
ﺐﻠﻃ
)
یﺰﯿﭼ
(
ن
دﺮﮐ
talab (-e chizi) kardan
қўшма
феъли
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
нисбатан
камроқ
ишла
-
тилиб
,
кўпчилик
ҳолларда
шу
маъноларда
қўлланувчи
асосий
содда
ёки
қўшма
феъллар
(
масалан
,
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
,
ندﺮﮐ
ﺖﺳاﻮﺧرد
ва
шу
кабилар
)
нинг
иккиламчи
вариатив
шакли
вазифасида
келади
.
Мисол
:
دﺮﮐ
ی
رﺎﯾ
ﺐﻠ
ﻃ
ﯽﻧﺎﺣور
زا
مود
رﺎﺑ
ی
اﺮﺑ
ﯽﯾﺎﻘﺑ
2
.
Бақоий
иккинчи
марта
Руҳонийдан
ёрдам
(
беришини
)
сўради
.
ن
دﺮﮐ
مﻼﻌ
ﺘﺳا
este’l
ā
m kardan
феъли
сўрамоқ
,
ёзма
маълумот
беришни
сўрамоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
англатиб
келади
.
Мисол
:
دﺮﮐ
م
ﻼﻌ
ﺘﺳا
ار
نازﺎﺳوردﻮﺧ
تﻻﻮﺼ
ﺤ
ﻣ
ژ
ﺎﻨﺗ
ﺖﺑﺎ
ﻗ
ر
ی
ارﻮﺷ
3
.
Рақобат
кенгаши
автомобилсозлардан
уларнинг
маҳсулотлари
тоннажи
тўғрисида
маълумот
беришини
сўради
.
ن
دﺮﮐ
ﺶھ
اﻮﺧ
x
ā
he
š
kardan
қўшма
феъли
асосан
илтимос
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
англатиб
келади
.
Мисол
:
ﺪ
ﯿﻨﮐ
لﻮ
ﺒﻗ
ار
ن
آ
ﻢ
ﻨﮐ
ﺶھ
اﻮﺧ
ﺎ
ﻤ
ﺷ
زا
ﮫﮐ
ما
هﺪ
ﻣ
آ
ﻦﯾا
ی
اﺮﺑ
4
.
Сиздан
шуни
қабул
қилишингизни
сўраш
(
илтимос
қилиш
)
учун
келганман
.
ن
د
ﻮ
ﺑ
ﺪﻨﻤﺸھ
اﻮﺧ
x
ā
he
š
mand budan
қўшма
феъли
асосан
учинчи
шахс
бирликда
,
айрим
ҳолларда
эса
биринчи
шахс
бирлик
ва
кўпликда
келиб
,
хушмуомалалик
формасидаги
ёки
расмий
ёзишмалар
(
хатлар
,
ноталар
)
ва
мурожаатларда
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
маъносини
билдиришга
хизмат
қилади
.
Мисоллар
:
؟
ﺖﺴﯿ
ﭼ
ﺪ
ﯾ
ﺪ
ﺟ
ﺦ
ﯾرﺎﺗ
ﻦﯿﯿ
ﻌ
ﺗ
نو
ﺪ
ﺑ
ﻊﻤ
ﺠﻣ
ﻮ
ﻐ
ﻟ
ﺖﻠ
ﻋ
ﺪ
ﯿ
ﺋ
ﺎﻣﺮ
ﻔ
ﺑ
م
ﻼﻋ
ا
ً
ﺎ
ﻤ
ﺳر
ﺖﺳا
ﺪ
ﻨ
ﻤ
ﺸ
ھ
اﻮﺧ
)
»
ی
ﺎ
ﻀﻋ
ا
ﻧ
ﺪ
ﺷ
تﺎﺑﺎﺨﺘﻧا
ﺮﺘ
ﻌ
ﯾﺮﺳ
ی
را
ﺰ
ﮔﺮﺑ
رﺎﺘﺳاﻮﺧ
و
ﺪ
ﻧاﻮ
ﮑ
ﺗ
نﻮﯿﺳار
ﺪ
ﻓ
ﻊﻤ
ﺠﻣ
ﺪ
«
(
5
.
Бош
ассамблея
йиғилишининг
янги
санасини
маълум
қилмасдан
туриб
,
унинг
ўтказилишининг
бекор
қилиниши
сабаби
нимада
эканлигини
расман
маълум
қилишингизни
сўраймиз
(“
Таэквандо
федерацияси
бош
ассамблеяси
аъзолари
сайловларнинг
тезроқ
ўтказилишини
талаб
қилдилар
”).
1
ﯽﻣﻼﺳا
يرﻮﻬﻤﺟ
يراﺰﮔﺮﺒﺧ
ﺖﯾﺎﺳ
2
ﺖﯾﺎﺳ
ﺢﻠﺻ
يراﺰﮔﺮﺒﺧ
:
3
وردﻮﺧ
ﺮﺼﻋ
ﯽﻧﺎﺳر
عﻼﻃا
هﺎﮕﯾﺎﭘ
.
ﺮﺒﺧ
رﺎﺸﺘﻧا
ﺦﯾرﺎﺗ
:
31
ﻦﯾدروﺮﻓ
1992
:
4
،ﯽﻤﻠﻋ
،ناﺮﻬﺗ
،قﺪﺼﻣ
ﺮﺘﮐد
تﺎﻤﻟﺄﺗ
و
تاﺮﻃﺎﺧ
،قﺪﺼﻣ
ﺪﻤﺤﻣ
1360
.
ص
.
195
.
5
ﯽﻣﻼﺳا
يرﻮﻬﻤﺟ
يراﺰﮔﺮﺒﺧ
ﺖﯾﺎﺳ
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
77
ﺪ
ﻨ
ﻤ
ﺸﻧاد
نﺎﮔ
ﺪ
ﻨﻧاﻮﺧ
زا
ﻦﻣ
»
ﻦﺨﺳ
«
ﻮﺷد
رﺎﮐ
ﻦﯾا
رد
ﮫﮐ
م
ﺪ
ﻨ
ﻤ
ﺸ
ھ
اﻮﺧ
ﺪ
ﻨﻨﮐ
ی
ﺮﮔ
ه
رﺎ
ﭼ
را
1
.
Мен
“
Сўхан
” (
журнали
)
нинг
билимдон
ўқувчиларидан
ушбу
қийин
ишда
вазиятдан
чиқиш
йўлини
топишларини
сўрайман
.
ن
دﺮﮐ
ﺎﻋﺪ
ﺘﺳا
ested’
ā
kardan
феъли
талаб
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
ҳам
,
талаб
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
ҳам
ифодалашда
ишлатилар
экан
,
унда
ушбу
иккала
маъно
оттенкаси
билан
бир
пайтда
чорламоқ
маъно
оттенкасининг
ҳам
билинар
-
билинмас
иштироки
кўзга
ташланади
.
Мисоллар
:
ﺪ
ﻨﯾﺎﻣﺮﻓ
ی
زﺎﺑ
ﺞ
ﻧﺮﻄﺷ
ﻦﻣ
ﺎﺑ
ﮫﮐ
مدﺮﮐ
ﺎ
ﻋﺪ
ﺘﺳا
نﺎﺸﯾا
زا
2
.
Улардан
мен
билан
шоҳмот
ўйнашларини
сўрадим
.
ﺪ
ﯾﺎ
ﻤ
ﻧ
ﻆﻔ
ﺣ
ﮫﺸﯿ
ﻤھ
ﻞﺜ
ﻣ
ار
دﻮﺧ
ﺶ
ﻣار
آ
ﮫﮐ
دراد
ﺎ
ﻋﺪ
ﺘﺳا
مدﺮﻣ
زا
3
.
Халқдан
ўз
осойишталигини
ҳар
доимгидек
авайлаб
-
асрашини
сўради
.
ن
دﺮﮐ
ﮫﺒﻟﺎﻄﻣ
mot
ā
lebe kardan
қўшма
феъли
талаб
қилмоқ
,
ўз
ҳаққини
талаб
қилмоқ
,
беришини
талаб
қилмоқ
маъноларини
билдириб
,
ана
шу
ўринлардагина
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феъли
билан
вариантлиликни
ташкил
этади
.
Мисол
:
ترﺎﺴﺧ
ﺖﻠﻣ
ﮏ
ﻧﺎﺑ
820
دﺮﮐ
ﮫ
ﺒ
ﻟﺎﻄﻣ
ﺲﯿﻠ
ﮕ
ﻧا
زا
ی
رﻻد
نﻮﯿﻠﯿﻣ
4
.
“
Миллат
”
банки
Буюк
Британиядан
унга
етказилган
820
миллион
АҚШ
доллари
миқдоридаги
зарарни
тўлашини
талаб
қилди
.
ن
دﺮﮐ
ﺎﻋد
do
ā
kardan
феъли
худодан
бирор
нарса
сўрамоқ
маъносидаги
сўрамоқ
маъносини
англатиб
,
ана
шу
ўринда
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феъли
билан
функционал
эквивалентлиликни
ташкил
этади
.
Мисоллар
:
ﺮ
ھ
رد
ﺎﻣ
داﺮﻓا
زا
ﮏ
ﯾ
ﺮ
ھ
ﺎ
ﻋ
د
ﺖ
ﺒھ
ﻮﻣ
و
ﺖ
ﻤﻌ
ﻧ
ﻦﯾا
ماود
ی
اﺮﺑ
و
ﺪ
ﻨﯾﻮﮔ
ﯽﻣ
ﺮ
ﮑ
ﺷ
ار
ا
ﺪ
ﺧ
ی
زﺎ
ﻤ
ﻧ
ﯽﻣ
ﺪ
ﻨﻨﮐ
5
.
О
дамларимиздан
ҳар
бири
ҳар
намозда
худога
шукрона
қилиб
,
ушбу
неъмат
ва
марҳаматнинг
давомли
бўлишини
сўрайдилар
.
در
ﺬﮕ
ﺑ
ش
ﻮﺧ
نﺎﺸ
ﮭ
ﺑ
ﮫﮐ
دﺮﮐ
ﺎ
ﻋ
د
،
ﺖﻓر
ﺪ
ﯾﺎﺑ
6
.
Бориш
керак
ва
(
худодан
)
уларнинг
вақтлари
яхши
ўтишини
сўраш
лозим
.
ن
دﺮﮐ
ﺖﻠﺌﺴﻣ
mas’alat kardan
қўшма
феъли
,
одатда
,
худодан
бирор
нарса
сўрашни
ифодалаш
ўрнидагина
сўрамоқ
маъносини
англатади
ёки
ана
шу
ўриндагина
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феъли
билан
вариантлиликни
ташкил
этади
.
Ушбу
қўшма
феъл
асосан
табрик
мактубларининг
охирги
қисмида
яхши
тилаклар
билдириш
(
масалан
,
табрикланувчига
худодан
соғлик
,
муваф
-
фақият
ва
ҳ
.
к
.
сўраш
ёки
тилаш
)
ёхуд
ҳамдардлик
билдириб
ёзилган
1
،ﺎﻧ
ﯽﺑ
،ناﺮﻬﺗ
،ﺮﺻﺎﻌﻣ
ﯽﺳرﺎﻓ
ﺢﯿﺼﻓ
ﺮﺜﻧ
زا
ﯽﯾﺎﻫ
ﻪﻧﻮﻤﻧ
،يﺮﻠﻧﺎﺧ
1338
.
ص
.
299
.
2
،ﺮﯿﺒﮐ
ﺮﯿﻣا
،ناﺮﻬﺗ
،ناﺪﻤﭼ
،يﻮﻠﻋ
گرﺰﺑ
1357
.
ص
.
95
.
3
دﻮﻤﺤﻣ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﻪﺘﺧﻮﺳ
ﻦﯿﻣز
.
ناﺮﻬﺗ
.
ﻮﻧ
ﺮﺸﻧ
.
1361
.
ص
.
94
.
4
ﻢﯿﻨﺴﺗ
يراﺰﮔﺮﺒﺧ
ﺖﯾﺎﺳ
:
5
،ناﺮﯾا
نﺎﻤﺟﺮﺘﻣ
و
نﺎﻔﻟﺆﻣ
ﺖﮐﺮﺷ
،ناﺮﻬﺗ
،ﺪﯿﺳر
ﺮﺳ
ﻪﺑ
ﺎﻣ
ﻪﺼﻗ
،هداز
لﺎﻤﺟ
ﯽﻠﻋ
ﺪﻤﺤﻣ
1357
.
ص
.
36
.
6
ﺪﻤﺣا
لآ
لﻼﺟ
.
رﺎﺗ
ﻪﺳ
.
ناﺮﻬﺗ
.
سودﺮﻓ
تارﺎﺸﺘﻧا
.
مود
پﺎﭼ
.
1349
.
ص
.
101
.
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
78
мактубларнинг
охирги
қисмида
ҳамдардлик
билдирилувчига
худодан
сабр
ва
ҳ
.
к
.
тилаш
ўринларида
ишлатилади
.
Мисоллар
:
ﻢ
ﻨﮐ
ﯽﻣ
ﺖﻠ
ﺌ
ﺴﻣ
ار
ﺎ
ﻤ
ﺷ
ﯽﺘﻣ
ﻼ
ﺳ
نﺎﺑﺮ
ﮭ
ﻣ
ی
ا
ﺪ
ﺧ
زا
.
Меҳрибон
худодан
сизга
соғлик
сўрайман
(
Табрик
мактубида
).
ﻢ
ﻨﮐ
ﯽﻣ
ﺖﻠ
ﺌ
ﺴﻣ
ﺮ
ﺒ
ﺻ
ﺎ
ﻤ
ﺷ
ی
اﺮﺑ
لﺎ
ﻌ
ﺘﻣ
ﺪ
ﻧوا
ﺪ
ﺧ
زا
.
О
ллоҳ
таолодан
сизга
сабр
сўрайман
(
Ҳамдардлик
билдириб
ёзилган
мактубда
).
ن
دﺮﮐ
سﺎﻤ
ﺘ
ﻟ
ا
eltem
ā
s kardan
қўшма
феъли
аслида
астойдил
сўрамоқ
,
қат
-
тиқ
туриб
сўрамоқ
,
ялиниб
сўрамоқ
маъноларини
билдириб
,
асосан
илти
-
мос
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
англатиб
келади
ва
ана
шу
ўринлардагина
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феъли
билан
вариантлиликни
ташкил
этади
.
Мисоллар
:
ﺪ
ﻧداد
ﯽ
ﻤ
ﻧ
ﻦﻣ
ﮫﺑ
،ﻢ
ﺘﺳاﻮﺧ
ﯽﻣ
ﻢ
ﻠ
ﻗ
و
ﺬﻏ
ﺎﮐ
،
مدﺮﮐ
ﯽﻣ
سﺎ
ﻤ
ﺘﻟا
ﮫ
ﭼ
ﺮ
ھ
1
.
Қанчалик
илтимос
қилмай
,
қоғоз
ва
қалам
сўрамай
,
менга
беришмасди
.
ﻮﻧ
ژ
س
ﻼ
ﺟا
نﺎﮔ
ﺪ
ﻨﻨﮐرا
ﺰ
ﮔﺮﺑ
2
و
ﺪ
ﻨﺘﺴ
ھ
س
ﻼ
ﺟا
ﻦﯾا
رد
ناﺮﯾا
رﻮ
ﻀ
ﺣ
ﺪ
ﻨﻣزﺎﯿﻧ
ناﺮﯾا
رﻮ
ﻀ
ﺣ
ی
اﺮﺑ
ﺪ
ﯾﺎﺑ
ﺪ
ﻨﻨﮐ
سﺎ
ﻤ
ﺘﻟا
س
ﻼ
ﺟا
ﻦﯾا
رد
)
»
یﺪ
ﻘﻧ
:
ﻮﻧ
ژ
س
ﻼ
ﺟا
2
ﮫﯾرﻮﺳ
مدﺮﻣ
ی
اﺮﺑ
ی
ا
ﮫﺠﯿﺘﻧ
ناﺮﯾا
رﻮ
ﻀ
ﺣ
نو
ﺪ
ﺑ
ﺖﺷاد
ﺪھ
اﻮﺨﻧ
«
(
2
.
Ж
енева
-2
учрашуви
ташкилотчилари
учун
Эроннинг
ушбу
учрашувда
иштирок
этиши
зарур
бўлиб
,
улар
Эроннинг
ушбу
учрашувда
иштирок
эти
-
шини
сўрашлари
лозим
(“
Нақдий
:
Ж
енева
-2
учрашуви
Эроннинг
иштироки
-
сиз
Сурия
халқи
учун
ҳеч
қандай
натижа
келтирмайди
”).
ﻦﺘ
ﺷ
ا
د
ﺎﻨﻤ
ﺗ
tamann
ā
d
ā
š
tan
феъли
аслида
ўтиниб
сўрамоқ
,
ёлвормоқ
маъноларини
билдириб
,
асосан
илтимос
қилмоқ
маъно
оттенкасига
эга
бўлган
сўрамоқ
маъносини
англатиб
келади
ва
ана
шу
ўринлардагина
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феъли
билан
функционал
эквивалентлиликни
ташкил
этади
.
Мисол
:
ﺪ
ﯾروﺎﯿﺑ
ﺮ
ﻈ
ﻧ
رد
ً
ﺎﻘﯿ
ﻗ
د
ار
ﺎﻣ
ﻊﺿ
و
مراد
ﺎﻨ
ﻤ
ﺗ
ﺎ
ﻤ
ﺷ
زا
3
.
Сиздан
бизнинг
аҳволимизни
аниқ
назарда
тутишингизни
ўтиниб
сўрайман
.
ن
ﺪﯿﺒﻠﻃ
talabidan
феъли
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъ
-
ноларини
ифодалашда
нисбатан
камроқ
ишлатилиб
,
кўпчилик
ҳолларда
шу
маъноларда
қўлланувчи
асосий
содда
ёки
қўшма
феъллар
(
масалан
,
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
,
ندﺮﮐ
ﺖﺳاﻮﺧرد
ва
шу
кабилар
)
нинг
иккиламчи
функционал
эквиваленти
вазифасида
келади
.
Мисол
:
ﺪ
ﯿ
ﺒ
ﻠ
ﻃ
ﮏﻤ
ﮐ
ﯽﻧﺎ
ﮭ
ﺟ
ﮫ
ﻌ
ﻣﺎﺟ
زا
ﺎ
ھ
ﺎﺴﯿﻠﮐ
ﯽﻧﺎ
ﮭ
ﺟ
ی
ارﻮﺷ
ﻞ
ﮐﺮﯿﺑد
4
.
Ж
аҳон
черковлар
кенгаши
бош
котиби
жаҳон
ҳамжамиятидан
ёрдам
сўради
.
ن
دﺮﮐ
فرﺎﻌ
ﺗ
ta
ā
rof kardan
феъли
бир
неча
маънога
эга
бўлиб
,
такаллуф
,
мулозамат
билан
сўрамоқ
маъносини
англатишдагина
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феъли
билан
функционал
эквивалентлиликни
ташкил
этади
.
Мисол
:
1
،ﺮﯿﺒﮐ
ﺮﯿﻣا
،ناﺮﻬﺗ
،نﻮﺧ
هﺮﻄﻗ
ﻪﺳ
،ﺖﯾاﺪﻫ
قدﺎﺻ
1341
.
ص
.
10
.
2
ﯽﻣﻼﺳا
يرﻮﻬﻤﺟ
يراﺰﮔﺮﺒﺧ
ﺖﯾﺎﺳ
3
ﯽﻤﻇﺎﮐ
ﻖﻔﺸﻣ
ﯽﻀﺗﺮﻣ
.
فﻮﺨﻣ
ناﺮﻬﺗ
.
،ﺎﻨﯿﺳ
ﻦﺑا
،ناﺮﻬﺗ
1340
.
ص
.
181
.
4
زﻮﯿﻧ
ﺖﺒﺤﻣ
.
ناﺮﯾا
نﺎﯿﺤﯿﺴﻣ
يﺮﺒﺧ
ﺲﻧاژآ
.
ﺮﺒﺧ
رﺎﺸﺘﻧا
ﺦﯾرﺎﺗ
:
5
ﺮﻬﻣ
1391
:
SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4
79
ﯽﻧاﺮﯾا
نﺎ
ﻤﮭ
ﻣ
ﮫﺑ
ﺎ
ھ
ﯽﻣ
سﺎﺴﺣا
ﻦﯿ
ﻤھ
ی
اﺮﺑ
و
ﺪ
ﻨﺘﺴ
ھ
رﻮ
ﮭ
ﺸﻣ
ی
زاﻮﻧ
،
نﺎ
ﻤﮭ
ﻣ
زا
ﺮﺘ
ﮭ
ﺑ
ﯽﯾاﺮﯾ
ﺬ
ﭘ
ی
اﺮﺑ
ﺪ
ﻨﻨﮐ
ﻏ
ﺎﯾ
ﯽﻨﯾﺮﯿﺷ
،ه
ﻮﯿﻣ
ﺎﺗ
ﺪ
ﻨﻨﮐ
ف
رﺎ
ﻌ
ﺗ
ﺎ
ﮭ
ﻧ
آ
ﮫﺑ
ما
ﺪ
ﻣ
ﺪ
ﯾﺎﺑ
ﺪ
ﻨﮐ
ﻞ
ﯿﻣ
ی
ﺮﺘﺸﯿﺑ
ی
ا
ﺬ
1
.
Э
ронликлар
меҳмондўстликлари
билан
танилгандирлар
.
Шу
сабабли
ҳам
меҳмонни
яхшироқ
меҳмон
қилиш
учун
унга
тинимсиз
равишда
мева
,
ширинлик
ёки
кўпроқ
овқатдан
олиб
ўтиришини
сўраб
туриш
(
мулозамат
қилиш
)
керак
деб
билишади
.
ن
ﺪﺷ
هﺪﻨھ
اﻮﺧ
x
ā
hande
š
odan
қўшма
феъли
жуда
ҳам
кам
қўлланилиб
,
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодаловчи
асосий
содда
ёки
қўшма
феълларнинг
иккиламчи
вариатив
шакли
вазифасида
келади
.
Мисол
:
ﺎ
ﻤ
ﺷ
ﺮﺧ
آ
و
ﺎ
ﻤ
ﺷ
لوا
ﺮﮔا
...
ﺪ
ﻧدﺮﮔ
هﺪ
ﻨ
ھ
اﻮﺧ
ﮫ
ﻤھ
و
ﺪ
ﻨﯾ
آ
دﺮﮔ
...
ﻦﻣ
ﮏ
ﻠ
ُ
ﻣ
رد
ﺪ
ﯾﺎﯿﻧ
نﺎﺼﻘﻧ
2
.
Бошидагиларингиз
ва
охиридагиларингиз
...
йиғилишиб
,
барчалари
(
нимадир
беришни
)
сўрасалар
ҳам
...
менинг
мулким
камайиб
қолмайди
.
ﺐﻟﺎﻃ
)
یﺰﯿﭼ
(
ن
ﺪﺷ
t
ā
leb (-e chizi)
š
odan
қўшма
феъли
жуда
ҳам
кам
қўл
-
ланилиб
,
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодаловчи
асосий
феълларнинг
иккиламчи
вариатив
шакли
вазифасида
келади
.
Мисол
:
ﺪ
ﺷ
ت
ﺪﻋ
ﺎﺴﻣ
ﺐﻟﺎ
ﻃ
ی
و
.
–
У
кўмак
сўради
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
феълининг
қўшма
феъл
кўринишидаги
вариантларига
мисол
қилиб
келтирилган
гапларнинг
бар
-
часида
ишлатилган
феълларни
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феъли
билан
алмаш
-
тирсак
,
гапнинг
маъносида
ўзгариш
содир
бўлмайди
ва
ушбу
қўшма
феъллар
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феълининг
вариантлари
вазифасини
бажара
оладилар
.
Бунда
фақат
услубий
чекланиш
кўзга
ташланади
.
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феъли
англатадиган
биргина
сўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
ўн
саккизта
қўшма
феъл
(
ушбу
қўшма
феъллардаги
ёрдамчи
феълларнинг
вариатив
шаклларини
ҳисобга
олмаган
ҳолда
)
ушбу
феълнинг
вариатив
шакллари
вазифасида
келади
.
С
ўрамоқ
,
илтимос
қилмоқ
,
талаб
қилмоқ
маъноларини
ифодалашда
ﻦﺘﺳاﻮﺧ
[x
ā
stan]
содда
феълининг
вариатив
шакллари
вазифасини
бажариб
келаётган
қўшма
феъллар
ишлатилиш
ўрни
ва
даражасига
кўра
турлича
бўлиб
,
ушбу
феълларнинг
қўлланиш
ўринларини
уларнинг
ишлатилиш
даражалари
асосидаги
кетма
-
кетлик
тартибида
келтирдик
.
1
رﺎﮑﺘﺑا
ﯽﻧﺎﺳر
عﻼﻃا
هﺎﮕﯾﺎﭘ
.
ﺮﺒﺧ
رﺎﺸﻧا
ﺦﯾرﺎﺗ
:
27
ﺪﻨﻔﺳا
1992
:
2
،ناﺮﻬﺗ
،ﻦﯿﻗﺎﺘﺸﻤﻟا
ﮥﻨﺟ
و
ﻦﯿﺒﻧﺬﻤﻟا
ﮥﺿور
،مﺎﺟ
يﺪﻤﺣا
ﺮﺼﻧ
ﻮﺑا
1372
.
ص
.
168
-
169
.
