SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
110
10.
Имкониятни билдирувчи қўшимчалар: ناد
-
dân
(
نادملق
qalamdân
) каби.
Бу таснифдан кўриниб турибдики, муаллиф қўшимчаларнинг синоним-
лик ва омонимлик ҳолатини ҳам кўрсатиб кетган.
Хусайн Инжу феъл негизларининг замонларда ўзгаришини ҳам қайд қилган:
Феъл негизида мавжуд “х” товуши ҳозирги замон феъл негизида “z”
товушига ўзгаради:
sâxtan-sâxt-mêsâzad-sâz.
“f” товуши “ô” товушига ўзгаради:
goftan-goft-mêgôyad-begô
каби.
Илк бор ушбу китобда “ô” ва “way” олмошлари инсонлар учун, “ân” олмоши
инсонлардан ташқари барча нарсаларга, жонзотларга нисбатан қўлланилиши
келтирилган. Қолаверса, “ast” боғламаси ҳақида ажойиб шарҳ ёзилган:
یلاخ ی هيضق یرد یيسراف نابز رد
ملک ،هدومن مامت هطبار زا
ی هلمج اي و ه
نآ هب ار هييدعب
.دنيامن دنويپ
Dar zabân-e fârsi-ye dari qaziya-ye xâli az râbeta tamâm namuda, kalema wa
yâ jomla-ye badiya râ ba ân paywand namâyand.
Форси-йе дари тилида мустақил сўзларни улаб, сўз ёки гапларни бир-
бирига боғлайди.
Юқорида келтирилган фикрлардан қуйидагича хулоса қилиш ўринли:
1.
“یريگناهج گنهرف”
Farhang-e Jahângiri
луғати эроншунос олимлар
томонидан форси-йе дарий тилининг илк норматив грамматикаси сифатида
эътироф этилган.
2.
Луғатда тилшуносликка оид кўплаб фикрлар, хусасан, фонетика,
лесикология, морфологияга оид қоидалар баён қилинган.
Мазкур луғат ўзидан кейинги луғатлар яратилишида манба бўлиб хизмат қилган.
ҚОДИРОВА ЗУҲРА
ўқитувчи, ТошДШИ
Рашдиддин Ватвотнинг “Ҳадойиқ ус-сеҳр”
асари – шарқ мумтоз поэтикаси
манбаси сифатида
Аннотация. Мазкур мақолада Рашидиддин Ватвотнинг “Ҳадойиқ ус-сеҳр фи
дақойиқ уш-шеър” асари мумтоз поэтик манба сифатида ўрганилган. Ушбу мавзу
илмий мақолалар, рус тилидаги диссертациялар, форс тилидаги илмий адабиётлар
асосида ёритиб берилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24
майдаги ПҚ–2995-сонли «Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб
қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори
ҳали ўрганилмаган кўплаб қўлёзма манбаларимизни ўрганиш, уларни илмий муома-
лага киритиш учун катта имкониятлар эшигини очиб бермоқда.
Мақолада Рашидиддин Ватвотнинг “Ҳадойиқ ус-сеҳр фи дақойиқ уш-шеър”
асари ҳақида қизиқарли маълумотлар, асарнинг XII асрдан то ҳозирги кунга қадар
бўлган аҳамияти, унда келтирилган адабий санъатлар ва мисоллар ҳақида сўз
юритилган. Ушбу асар ўзидан кейин “илми бадеъ” билан машғул бўлган барча
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
111
олимлар учун асосий манба сифатида хизмат қилган. Асар ҳозирги кунда ҳам
ўзининг илмий-адабий қимматини йўқотмаган бўлиб, мазкур мақолада унинг кам
сонли тошбосма нусхалари адабиётшунослик нуқтаи назаридан кўриб чиқилган.
Асосий масала сифатида асарнинг манбашуносликдаги тутган ўрни ва аҳамияти,
хусусан, мазкур асарнинг адабиётшунослик назариясига қўшган ҳиссаси ҳамда
уларнинг турли таржималар ва тадқиқотларда қўлланилиши таҳлил этилган.
Таянч сўз ва иборалар: бадиият, шеърий санъатлар, илми бадеъ, поэтик
манба, шеърий тасвир, панегирик шоир.
Аннотация. В этой статье изучена работа Рашидуддина Ватвата «Сады вол-
шебства в тонкостях поэзии» в качестве классического поэтического источника.
Эта тема освещена в научных статьях, диссертациях на русском языке и научной
литературе на персидском языке. Указ Президента Республики Узбекистан от 24 мая
2017 года № ПП-2995 «О мерах по дальнейшему совершенствованию системы
сохранения, исследования и популяризации древних письменных источников» откры-
вает большие возможности для изучения многих рукописных источников, которые
еще не изучены.
Статья содержит интересные факты о работе Рашидуддина Ватвата «Сады
волшебства в тонкостях поэзии», значении произведения с двенадцатого века до нас-
тоящего времени приведены примеры из источника. Эта работа послужила источ-
ником для всех ученых, которые занимались «илми бадийъ». Произведение не утра-
тило своей научной и литературной ценности по сегодняшний день и в этой статье с
литературной точки зрения рассмотрено лишь небольшое количество его копий.
Основным вопросом, поставленным в данной статье, является роль и значение рабо-
ты в источниковедении, в частности, ее вклад в теорию литературной критики и ее
использование в различных переводах и исследованиях.
Опорные слова и выражения: художественность, художественные фигуры,
бадиъ, поэтический источник, поэтический образ, поэт-панегирик.
Abstract. This article explores the work of Rashid al-Din Watwat “Gardens of Magic
in the intricacies of poetry” as a classic poetic source. This topic is covered in scientific
articles, dissertations in Russian and scientific literature in Persian. Decree of the
President of the Republic of Uzbekistan dated May 24, 2017 No. PP-2995 “On measures
to further improve the system of preservation, research and popularization of ancient
written sources” opens up great opportunities for studying many manuscript sources that
have not yet been studied.
The article contains interesting facts about the work of Rashiduddin Vatvat “Gardens
of Magic in the intricacies of poetry”, the importance of the work from the XII century to
the present, as well as literary works and examples. This work served as a source for all
scientists who were engaged in "bade' science". The work has not lost its scientific and
literary value to this day, and in this article from a literary point of view only a small
number of copies are considered. As the main issue, the role and significance of the work
in the source studies, in particular, the contribution of this work to the theory of literary
and their using in various translations and studies are analyzed.
Keywords and expressions: art, poetic arts, badi, poetic source, poetic image, the
poet-panegyric.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
112
Кириш.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 майдаги
ПҚ–2995-сонли «Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш
тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорида
«Матншунослик, адабий манбашунослик, тилшунослик, фалсафа, маданият
тарихи соҳаларида миллий-маданий меросимизнинг ҳали ўрганилмаган кўпги-
на қатламларини очиб беришга йўналтирилган илмий тадқиқотларга алоҳида
эътибор қаратиш» асосий вазифалардан бири сифатида белгиланган
1
.
Бу вазифа минг йиллик тарихга эга бўлган мумтоз адабиётимиз манбалари-
ни ўрганиш билан ҳам чамбарчас боғлиқдир. Зеро, бадиият масаласи ҳамиша
шеър аҳлининг диққат марказида бўлиб келган. У ёки бу ижодкор салоҳияти
ҳақида сўз борганда, унинг объектга муносабати (нималарни тасвирлагани)
билан биргаликда ҳадислар моҳиятини кўриш ва кўрсатишдаги маҳорати (уни
қандай тасвирлагани)га ҳам эътибор қаратилган. Тасвирда фақат жанрнинг
истифода этилишидан ташқари, қандай вазн ҳамда қофиялар тизимининг ишти-
рок этгани, шунингдек, адабий асарларда шеърий санъатлардан фойдаланиш
маҳорати ҳамма асрларда бадиий санъаткорликнинг асосий қирраларидан бири
сифатида баҳоланган.
Табиийки бундай талаблар тегишли илмий рисолаларда ўз аксини топган.
Мақсад ва вазифалар:
Рашидиддин Ватвотнинг “Ҳадойиқ ус-сеҳр фи
дақойиқ уш-шеър” асари XII асрнинг энг аҳамиятга молик форс адабиётшунос-
лиги ҳақидаги фикрлари жамланган асарларидан биридир. Илми бадеънинг фор-
сийзабон анъаналарини бошланишини Родуёний ва Ватвотларнинг асарлари бош-
лаб берди ва бу илм келажакда янада ривожланиб борди. Кейинги асрларда шеърият
ҳақидаги барча илм мажмуаларни ўзида мужассам этган асарлар пайдо бўлди.
Рашидиддин Ватвотнинг “Ҳадойиқ ус-сеҳр фи дақойиқ уш-шеър” асари
аруз илмидаги адабий санъатларга бағишланган бўлиб, уларни изоҳлашда
кўплаб мисоллардан фойдаланилган.
Ушбу асарни манбашунослик йўналишида тадқиқ этиш, поэтик нуқтаи
назаридан ўрганиш, аруз илмидаги адабий санъатларга бағишланган мисол-
ларни тадқиқ қилиш мақсад ва вазифаларимиздан иборат.
Натижалар ва мулоҳаза:
Илми бадеъга доир дастлабки асарлар араб
олимлари томонидан яратилган. Наср ибн Ҳасаннинг “Маҳосин ул-калом”, Ибн
ал-Муътазнинг (863–908) “Китоб ул-бадеъ”, Қуддама ибн Жаъфарнинг (888–
948) “Нақд уш-шеър” номли асарлари ана шулар жумласидандир.
Илми бадеъга доир дастлабки форсий асар XI асрда юзага келди. У
Муҳаммад бинни Умар Родуёний қаламига мансуб бўлиб, “Таржимон ул-
балоға” деб аталади. XI–XII асрларда Аҳмад ибн Муҳаммад Маншури Самар-
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 24 maydagi “Qadimiy yozma manbalarni saqlash,
tadqiq va targ’ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tog’risida”gi Qarori // “Xalq
so’zi” gazetasi. – Toshkent, 2017 yil 24 ma. [The decree of the President of the Republic of Uzbekistan
of May 24, 2017 "On measures to further improve the system of preservation, study and promotion of
ancient written sources" // The newspaper "Halk Suzi". - May 24, 2017].
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
113
қандий талаввун санъати ҳақида (буни Хуршидий “Канз ул-ғароиб” деб атаган),
Абдумуҳаммад ибн Муҳаммад Рашидиддин Самарқандий (“Зийнатнома”) ва
бошқа ижодкорлар шу илмга доир рисолалар ёзганлар. Бироқ XI–XII асрларда
яратилган илми бадеъга доир асарлар орасида энг мукаммали Рашидиддин
Ватвот номи билан машҳур бўлган хоразмлик шоир ва олим Рашидиддин
Абубакр Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Абдулжалил
1
Умар котибнинг
“Ҳадойиқ ус-сеҳр фи дақойиқ уш-шеър” номли асаридир.
“Ҳадойиқ ус-сеҳр” буюк олим томонидан битилган юксак савиядаги асар
бўлиб, ундан кейин илми бадеъ билан машғул бўлган барча муаллифлар ана шу
асардан фойдаланганлар. Рашидиддин Ватвот асари ҳозирги кунга қадар
ўзининг илмий-адабий қимматини йўқотган эмас. “Ҳадойиқ ус-сеҳр фи дақо-
йиқ уш-шеър” Ватвотнинг поэтика бўйича асосий асари бўлиб, унда машҳур
асарларининг барча манбалари айтиб ўтилган.
Рашидиддин Ватвотнинг ушбу асарини адиблар, ёзувчилар, олим ва шоир-
лар ўрганган ҳамда ўз асарларини ёзишда ундан манба сифатида фойдаланган-
лар. Асар кейинги давр шоир ва адабиёт олимларига қўлланма сифатида хизмат
қилган. Адабиётшунос Шарофиддин Ромий бу асарга “Ҳадойиқ ал-ҳақойиқ”
(“Ҳақиқат боғлари”) номли шарҳ ёзган. Шамс Қайс Розий, Атоуллоҳ Хусайний
шеърий санъатлар ҳақидаги асарларида унга мурожаат қилганлар.
Асар илми бадеънинг форс тилидаги илк намуналаридан бири бўлиб, унга
Ҳасан исмли шоир “Баҳру-с-санойиъ” (XIV аср), Шарофиддин Ҳасан бинни
Муҳаммад Рамий Табризий (XIV аср) “Ҳадойиқ ул-ҳақойиқ”, Мирзо Абулқо-
сим Фарҳанг (XIX–XX аср) томонидан “Шарҳи Ҳадойиқу-с-сеҳр” номли
шарҳлар ёзилган. Рисолада муаллифга қадар бу соҳада асарлар ёзган Абул
Ҳасан Наср ибн Ҳасан ал-Марғинонийнинг (ваф.1055) “Маҳосин ул-калом”
(“Нутқ гўзалликлари”) ва Муҳаммад ибн Умар ар-Родуёнийнинг “Таржимон
ул-балоға” (1088–1114) анъаналари давом эттирилган.
Асарнинг икки қўлёзма нусхаси Париж Миллий кутубхонасида (инв. 668) ва
ЎзР ФАШИда сақланади. Париж нусхаси асосида Аббос Иқбол Аштиёний (1929)
нашрига суяниб, рус олимаси Н.Чалисова форсча матн (факсимиле)ни русча
таржимаси билан бирга нашр эттирган. Ушбу нашр асосида форс тилидан (русча
таржимани солиштирган ҳолда) Ҳ.Болтабоев айрим боблардан парчаларни
таржима қилган
2
. Бобур ҳам “Мухтасар” номли рисоласида Ватвотни тилга олган.
Т.Зеҳний
3
, Р.Мусулмонқулов
1
, А.Саттаров
2
, Х.Шарипов
3
каби тадқиқот-
чилар форс-тожик сўз санъатларининг бадиий-эстетик қарашлари тарихини
ўрганишда бевосита мазкур асарга таянишган.
1
Biz ko’rgan № 4997 toshbosma nusxada bu nom Abduxalil shaklida ham uchraydi. [It also
appears in the form of Abduhalil in the fossil record No. 4997 that we had seen]
2
Boltaboyev H. Sharq mumtoz poetikasi manbalari. – T.: O’zbekiston milliy ensiklopediyasi,
2008. [Boltaboev H. Sources of Oriental Classical Poetry. - T.: National Encyclopedia of
Uzbekistan, 2008]
3
Zehniy T. San’ti suxan. – D.: AKD, 1967. [Zekhniy T. The art of word. - D.: AKD, 1967]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
114
Олимнинг мазкур асари X–XII асрнинг форсийзабон шоирлари учунгина
эмас, туркийзабон адиблар учун ҳам муҳим поэтик манба бўлиб хизмат
қилган
4
. Бироқ бу ёдгорлик ҳанузгача ўзбек адабиётшунослигида алоҳида ва
яхлит ҳолда тадқиқ этилмаган. Унинг адабий ва тарихий, шунингдек, назарий
аҳамияти поэтика назарияси анъаналаридаги ўрни, яъни назарий ва мето-
дологик жиҳатлари ўрганилмаган.
“Ҳадойиқ ус-сеҳр” асари бир неча бор нашр этилган (Эрон ва Ҳиндистонда
6 марта чоп этилган). Ёдгорликнинг танқидий матнини Аббос Иқбол
Аштиёний 1929 йилда амалга оширган
5
. Ушбу нашрнинг асоси сифатида 668
ҳижрий (1271–1272 милодий) йили санаси билан белгиланган Париж миллий
кутубхонасидаги қўлёзма хизмат қилган.
Рашидиддин Ватвотнинг поэтика масалаларига доир бош асари “Ҳадойиқ ус-
сеҳр фи дақойиқ уш-шеър” (“Шеър назокатида яратилган сеҳрли боғлар”)дир.
Рисола Муҳаммад Отсизнинг ўғли Аббос Иқбол даврида (1156–1172 йилларда)
ёзилган деб тахмин қилинади. Эллик беш бобдан иборат бу асарда араб ва форс
шеъриятидаги олтмиш икки санъатнинг табиати ҳақида фикр юритилган.
Чалисованинг кўрсатишича рисоланинг танқидий матнини тайёрлаган ва
нашр қилдирган эрон филологи Аббос Иқбол Аштиёний уни “форс насрининг
хазиналаридан бири ва бугунги кунга қадар форс тилида ёзилган наср наза-
рияси тўғрисидаги асарларнинг энг муҳимларидан бири” сифатида таъриф-
лайди. Буни “Сеҳр боғлари”ни Ватвотнинг энг йирик асари деб билувчи, ёзувчи
ўз шеърларидан кўра, шон-шуҳратидан кўпроқ қарздор эканини таъкидлага-
нини С.Нафисий ҳам эътироф этади
6
.
Мазкур рисоланинг шуҳрати жуда юқори бўлган. Буни кўплаб манба ва
луғатлар тасдиқлайди. Жумладан, XIV асрда яшаган Шарофиддин Ҳасан ибн
Муҳаммад Рами Табризийнинг “Ҳадойиқ ал-ҳақойик” идан то XIX асрнинг
иккинчи ярми XX аср бошларида яшаб ўтган таниқли шоири Мирзо Абулқо-
симнинг “Шарҳ-и Ҳадойиқ ус-сеҳр” асарларида шундай илиқ мулоҳазалар
мавжуд. XIV асрда яшаб ижод қилган шоир Ҳасан рисолани изоҳловчи “Баҳр
ус-саноя” шеърини ёзиб қолдирган.
1
Musilmonqulov R. Masalahoi filologii tojiki. – D.: AKD, 1974. [Musilmankulov R. The issues of
tajik Philology - D.: AKD, 1974]
2
Sattarov A. Iz istorii persidsko-tadjikskoy literaturno-esteticheskoy misli (X-XV vv.). [Sattarov A.
From the history of Persian-Tajik literary and aesthetic thought (X-XV centuries). - D.: AKD, 1972]
3
Sharifov X. Formirovanie tadjikskoy literaturno-teoreticheskoy misli v X-XI vv. – D.: AKD, 1970.
[Sharifov Kh. Formation of Tajik literary and theoretical thought in the X-XI centuries. - D.: AKD, 1970]
4
Nafisiy S. Rashididdin Vatvot. Devon. – T.: Tehron universiteti, 1339. [Nafisi S. Rashid al-Din
Watwat. Divan. - T.: Tehran University, 1339]
5
Abbos I. Rashididdin Vatvot. Hadoyiq us-sehr fi daqoyiq ush-she’r. – T.: Universitet Tegrana, 1973.
[Abbos I. Gardens of Magic in the intricacies of poetry - Tehran: University of Tehran, 1973]
6
Chalisova N.Y. Rashid ad-Din Vatvat. Sadi Volshebstva v tonkostyax poezii // Perevod s
persidskogo, isssledovanie i kommentariy. – M.: Nauka, 1985. – S. 12. [Chalisova N.Y. Rashid al-
Din Watwat. Gardens of Magic in the intricacies of poetry // Translation from Persian, research
and commentary. - M.: Nauka, 1985. – S. 12.]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
115
Форс шеърияти назарияси мавзусида ёзилган деярли ҳар бир асар озми-
кўпми Ватвот асаридан таъсирланиб ёзилган. Шеърият назариячилари ундан
шеърий тасвир, шунингдек, изоҳловчи матн сифатида фойдаланишса-да, аммо,
бу боғлиқлик доим ҳам Ватвотдан тўғридан-тўғри изоҳ келтириш орқали
амалга оширилмаган. Бугунга қадар, Эрон университетларининг филология
факультетларида мазкур рисола форс мумтоз шеъриятини тушуниш учун асос
сифатида ўрганилган. Е.Э.Бертельс талқинига кўра, хоразмшоҳларнинг машҳур
сарой шоири, араб ва форс тили девонлари муаллифи, етук ёзувчи Рашидиддин
Ватвот тарихда назм санъати ҳақидаги китоблар муаллифи ҳамда шеър тех-
никаси билимдони сифатида қолган.
Форс-тожик адабиёти, айниқса шеърияти билимдони, шеър анъанавий
назарияси “техникаси ва тоифаларини жуда яхши билган Е.Э Бертельс поэтик
асарлар таҳлилида кўпинча бу адабиётда дунёга келган тушунча ва атамаларни
ишлатган
1
. Бироқ, барча тадқиқотчилар ҳам, анъанвий назарий адабиётни
ҳамда адабий танқидни ўзлаштириш ва шарҳлаш қандай “амалий” аҳамиятга
эга эканлигини англаб етолмайдилар. Шунинг учун ҳам, мумтоз мерос ва ҳатто,
замонавий адабий асарлар ҳақида фикр юритганда, тадқиқотчи фақат европа
филологияси илмидаги методика ва тушунча-атама тизими билан қуролланган
ҳолда ёндашуви билан боғлиқ ноаниқ ва баъзида нотўғри фикрлар вужудга
келади. Бунда у муқаррар равишда, ўзининг чуқур ва батафсил ишлаб чиқилиб
ўз-ўзини баҳолаш тизимига эга бўлган, умумий адабий-эстетик тасаввурлар
билан бевосита боғлиқ бўлган ўрганилаётган адабиёт “қаршиликлари” билан
дуч келади. Лингвист учун шу тилда сўзлашувчи томонидан тузилган асарни
ўрганишда, ўз она тили воситасида тил баёни ҳисобланса, мумтоз поэтика
адабиёти тарихчиси учун анча аниқ тадқиқот истиқболлари белгиланади
2
.
Анъанавий адабий назарияни ўрганиш лозимлиги яна шу билан белгиланадики,
бизнинг давримизда адабиётшунослик назарий асосларини қайта кўриб чиқиш
аниқ бир мақсадга қартилиш билан харктерланади ва бу назарияларга янги
ғоялар олиб кириш манбаи сифатида қарала бошлади
3
.
Ватвотнинг асари ўрта асрларнинг форсийзабон адабиётига мансуб бўлиб,
унинг маъно жиҳатдан хусусиятларидан бири муайян қоидаларга бўйсунди-
рилганлигидир. Шу муносабат билан меъёрий характердаги назарий асарлар
алоҳида аҳамият касб этади ва европаликларнинг анъаналарига кўра, поэтика
ёки риторика номини олган.
1
Bertels A.E. Istoriya persidsko-tadjikskoy literaturi. – M.: Nauka, 1960. – C. 56-57. [Bertels A.E.
The history of Persian-Tajik literature. - M.: Nauka, 1960. – C. 56-57.]
2
Sherba L.B. Yazikovaya sistema i rechevaya deyatelnost. – L.: Noviy mir, 1974. – C. 224.
[Shcherba L.B. Language system and speech activity. - L.: New World, 1974. - C. 224.]
3
Grinser P.A. Problemi semantiki xudojestvennogo teksta v sanskritskoy poetike. – T.: Tartu,
1977. – C. 39-40. [Grinzer P.A. Problems of semantics of literary text in Sanskrit poetics. – T.:
Tartu, 1977. – C. 39-40.]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
116
Рашидиддин Ватвот “Ҳадойиқ ус-сеҳр” асарида олтмиш икки санъат ҳақида
маълумот берган ва ҳар бирига бир нечтадан мисоллар бериб ўтган. Асарни “
тарсеъ”
санъатини бериш билан бошлаб, “
сахли мумтани”
санъати билан якунлаган.
А.Е.Бертельснинг хулосаларига қараб шундай дейишимиз мумкинки,
“Ҳадойиқ ус-сеҳр”нинг адабиётшунослик тарихидаги ўрни ва аҳамияти
ниҳоятда катта бўлган. Чунки, “Ҳадойиқ ус-сеҳр”дан кейин яратилган асар-
ларнинг асл моҳиятни тасаввур қилиш учун мутахассислар бевосита “Ҳадойиқ
ус-сеҳр”нинг ўзига мурожаат қилишлари бежиз эмас. Чунки, уларда акс этган
мавҳум ва умумий тушунчалар “Ҳадойиқ ус-сеҳр”да энг кичик деталларигача
ва энг муҳими назарий жиҳатдан асос бўладиган даражаси билан кўрсатиб
берилган. Шунинг учун ҳам “Ҳадойиқ ус-сеҳр” муаллифи бу маънода ўзидан
кейинги барча поэтика соҳасида қалам тебратган ижодкорлар учун тўлиқ
маънодаги устоз вазифасини адо этган.
Поэтикани меъёрга солувчи “
илова
” соҳасини аниқлашда адабиёт тушунча-
сининг ўзини, жумладан, бир томондан, ўрта аср анъанавий асарларининг қатор
мавжуд жанрларини (панд-насиҳат, илоҳий ва тарихий асарлар, мактуб ва
ҳоказолар) ўзига олганлигини ва бошқа томондан, фақат “юқори” оғзаки,
“илмий” ёзма адабиёт соҳаси билан чекланган адабий назария объекти сифа-
тида келганлигини эътиборга олиш даркор. Адабиётчилик “ҳунари”ни эгаллаш
учун узоқ вақт ўқиш лозим, бунда ўқиш Е. Э. Бертельс иборасига кўра
“тахминан ҳунармандчилик цехидаги уста шогирдига ўргатганидек, ўқиш,
ўрганиш каби бўлиши керак”
1
. Шеърлар муайян қоида намуналари ва поэтик
санъат тартибларига қанчалик мос келса, шунчалик юқори баҳоланган.
Анъанавий илмларни тадқиқ этишнинг ҳеч бўлмаганда икки йўли мавжуд:
“
ички
”, яъни мантиқий ва метаназарий асоси билан ўз назарий тузилишига кўра
нисбатан адекват шарҳга эришиш мумкин бўлган жиҳати, ва “
ташқи
”, яъни
адабий назария самарадорлигини ўрнатиш мумкин бўлган, ўзи ифода этаётган,
меъёрга олиб келаётган, йўналтираётган ўша адабиёт назариясига нисбатан
жиҳати. Иккинчи йўлда адабиётда бор бўлган ва унинг ишлаб чиқилган наза-
рияси ўртасидаги барча мураккаб ўзаро боғликни эътиборга олиш лозим. Фақат
поэтик назария ва поэтик амалиёт параллел тадқиқ этилгандагина, кейинги
авлодлар учун намуна сифатида “яшаш ҳуқуқига эга бўлган” ва назарий фикр
юритиш доирасидан четда қолган адабиёт ривожининг у ёки бу босқичида
поэтика ҳақида яратилган асарда нима баён этилганлигини билиш мумкин. Бу
ерда нима учун маълум бир ҳодисалар назариётчиларнинг назар доирасига
тушмаган, деган савол туғилади: бу нарса таҳлил тизимининг етарли даражада
ишлаб чиқилмаганлиги билан боғлиқми, ёки унинг расман тан олиш соҳасига
тўсиқлик қиладиган бошқа сабаблар бор бўлганми. Адабий назарияларнинг
ўзаро алоқалари ва реал мавжуд адабиёт ўртасидаги турли даврларда назарий
1
Bertels A.E. Istoriya persidsko-tadjikskoy literaturi. – M.: Noviy mir, 1960. – C. 112-113.
[Bertels A.E. The history of Persian-Tajik literature. - M.: New World, 1960. – C. 112-113.]
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2019,
№
3
117
поэтика йўналишида бирор-бир мафкуравий ва бошқа кучлар сабабли реал
адабий жараённинг ривожланиш майлларига тўғри келмаган шакл муаммолари
бўлганлигини ҳам эътиборга олиш лозим. Адабий жараёнга назариянинг
бевосита таъсири, баъзида салбий оқибатларга олиб келиб, унинг ривожлани-
шига қаршилик қилган ёки унинг шаклларига нотўғри ёндашилган. Табиийки,
мазкур муаммолар доирасини тадқиқ этиш адабий назария алоқалари жиҳатла-
рини ўша маданий анъаналар, мавжуд доираларда аниқлашни талаб этади
1
.
Наср соҳасида Ватвот мероси асосан ҳам араб, ҳам форс тилидаги кўпгина
тўпламларга бирлаштирилган жуда кўп нома ва ҳикматлардан иборат. Жанр
жиҳатидан унинг насри олим-катибанинг одатий ижод намунасини намоён
этади. Ватвотнинг ҳикматлар ва доно фикрларни тўплашга бўлган қизиқишини
форс адабиёти анъаналари йўлидан кетган деб қараш мумкин (Эронда ис-
ломгача бўлган даврларда машҳур ҳисобланган маслаҳатлар ва насиҳатлар) ва
бу араб насрининг шаклланишига таъсир этган.
Олимнинг назарий филологик фаолияти, энг аввало, илми бадеъ назария-
сининг ривожланишига қўшган ҳиссаси билан характерланади. Унинг бу
йўналишдаги фаолияти унинг асосий “Ҳадойиқ ус-сеҳр” асаридан ташқари яна
иккита кичик асари билан бирга, маълум даражада Ватвотни асосий диққати
назариянинг қайси бўлимига йўналтирилганини (
тарсеъ, сажъ,
тасхиф
)
билиш учун кифоядир.
Хулоса қилиб айтиш керакки, Хоразм заминида узоқ муддат яшаб ижод
қилган балхлик шоир, адиб ва котиб Рашидиддин Ватвот қолдирган илмий ва
адабий меросни ҳар томонлама чуқур ўрганиш, шубҳасиз, Марказий Осиё
халқлари тарихи ва маданиятини тўла ёритишда муҳим аҳамият касб этади.
Умуман олганда, Ватвот ижодиёти адабий амалиёт ва назарий фаолиятнинг
бирлаштирувчиси сифатида характерланади. Адабиёт соҳасида Рашидиддин
Ватвот, энг аввало, шоир, чунончи, икки тилли шоир сифатида маълум бўлади.
Унинг шеърлари XI–XII асрларда Эронда фаол ривожланаётган йўналиш –
сарой панегирик (мадҳия) шеъриятига кирган бўлиб, унинг муҳим жиҳатлари
шундан иборатки, асар услубий жиҳатдан мураккаблаштирилган, поэтик
санъатлар мазмунан бойитилган бўлиб, бунда Ватвот шоир сифатида назарияни
муваффақиятли тўлдирган.
Рашидиддин Ватвот адабиётшуносликнинг назарий муаммоларини ҳамда
амалий масалаларни яхлит бир тизимга солиш билан кўпчиликнинг эътиборини
қозонди. У форс адабиётшунослигида шеърий санъатларнинг номланиши, мо-
ҳияти ҳамда амалий намуналарини тизимли равишда кўрсатиб беришда устози
комилдир. Унда умумий ҳолатда олтмиш иккита санъатларнинг тавсифи берилган.
1
Gabrieli F. Osnovnie tendensii razvitiya v literaturax islama. – Arabskaya srednevekovaya
kultura i literatura. – M.: Nauka, 1978. – S. 14-30. [Gabrieli F. The main development tendencies
in the literature of Islam. - Arab medieval culture and literature. - M.: Science, 1978. - S. 14-30.]
