SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
38
ÒÀÐÈÕØÓÍÎÑËÈÊ ÂÀ ÌÀÍÁÀØÓÍÎÑËÈÊ//
ÈÑÒÎÐÈÎÃÐÀÔÈß È ÈÑÒÎ×ÍÈÊÎÂÅÄÅÍÈÅ//
historiography ÀND SOURCE STUDY
ШЕРАЛИ
ҚЎЛДАШЕВ
Тарих
фанлари
номзоди
,
докторант
,
ТошДШИ
Қўқон
хонлиги
тарихини
ўрганишда
манжур
тилидаги
манбаларнинг
тутган
ўрни
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
ўзбек
давлатчилиги
тарихида
ўз
ўрнига
эга
бўлган
Қўқон
хонлиги
тарихини
ўрганишда
манжур
тилидаги
манбалардан
фойдаланиш
тўғрисидаги
масала
ёритилган
.
Хитой
Халқ
Республикасининг
Биринчи
ижтимоий
фанлар
архивида
сақланаётган
180
мингдан
ортиқ
манжур
тилидаги
хужжатлар
тўпламида
Қўқон
хонлигининг
Цин
империяси
билан
муносабатларига
оид
муҳим
маълумотлар
мавжудлиги
таъкидланган
.
Ушбу
масалани
ўрганиш
Ўзбекистон
та
-
рихи
учун
муҳим
аҳамиятга
эга
хисобланади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Қўқон
хонлиги
,
манжур
тили
,
Хитой
,
архив
ҳужжат
-
лари
,
дипломаьтик
алоқалар
.
Аннотация
.
В
этой
статье
освещается
вопрос
использования
рукописей
на
маньчжурском
языке
для
изучения
истории
Кокандского
ханства
,
которое
зани
-
мает
особое
место
в
истории
узбекской
государственности
.
Говорится
о
более
180 000
документах
на
маньчжурском
языке
,
хранящихся
в
Первом
архиве
социаль
-
ных
наук
Китайской
Народной
Республики
,
содержащих
важную
информацию
о
взаимоотношениях
Кокандского
ханства
с
Римской
империей
.
Изучение
этого
воп
-
роса
имеет
большое
значение
для
истории
Узбекистана
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Кокандское
ханство
,
маньчжурский
язык
,
Ки
-
тай
,
архивные
документы
,
дипломатические
отношения
.
Abstract.
This article deals with the use of manuscripts in the study of the history of
the Kokand Khanate, which has its place in the history of the Uzbek statehood. More than
180,000 Manchu language documents stored in the First Social Sciences Archive of the
People's Republic of China contain important information about the relationship of the
Kokand Khanate with the Roman Empire. Studying this issue is a great importance for
the history of Uzbekistan.
Keywords and expressions:
Kokand Khanate, Manchu language, Chinese, archival
documents, diplomatic relations.
Марказий
Осиё
тарихига
оид
бўлган
ёзма
манбалар
қаторида
манжур
тилидаги
манбалар
ҳали
етарлича
ўрганилмаган
масалалардан
бири
хисоб
-
ланади
.
Манжур
тилидаги
манбалар
асосан
Хитой
Халқ
Республикасининг
Ижтимоий
фанлар
архивида
сақланади
.
Ушбу
архивда
180
мингдан
ортиқ
манжур
тилидаги
хужжатлар
тўплами
сақланади
1
. 1999
йилда
уларнинг
1
Junjichu Manwen lufu zouzhe (Reference copy of palace memorials in Manchu stored in the Grand
Council). Document Category (microfilms) at the First Historical Archives of China, Beijing.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
39
120
мингтасининг
рўйхати
,
яъни
каталоги
нашр
қилинди
1
. 2012
йилда
Синь
-
цзян
ҳудуди
билан
боғлиқ
ҳужжатларнинг
факсимиле
нашр
қилинди
2
.
Шу
-
нингдек
,
уларнинг
бир
қисми
Хитойнинг
бошқа
ҳудудлардаги
музейлар
ва
кутубхоналарда
,
хусусан
Россия
,
Япония
,
Жанубий
Корея
ва
Европанинг
бир
қатор
кутубхоналарида
ҳам
сақланади
.
Ўзбекистонда
фанлар
академиясининг
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшунолик
институтида
ҳам
ўндан
ортиқ
манжур
тилидаги
асарлар
сақланади
.
Жумладан
,
ўзбек
шоири
Зокиржон
Фур
-
қатнинг
бир
нечта
асари
ичида
манжур
тилида
ёзилганлари
ҳам
мавжуд
.
Ман
-
жур
ёзуви
бевосита
эски
уйғур
ёзуви
билан
боғлиқ
ҳисобланади
.
Бу
масала
ҳам
ҳали
тўлиқ
тадқиқ
қилинмаган
масалалардан
бири
.
Манжур
тилидаги
манбаларнинг
асосий
қисми
Хитойнинг
ҳукмрон
сулоласи
ҳисобланмиш
манжурларнинг
Цин
империяси
(1644–1911)
даврида
ёзилган
бўлиб
,
уларда
Хитой
,
Манжурия
,
Мўғилистон
,
Тибет
,
Корея
,
Япония
,
Синьцзян
ҳудудлари
қаторида
Марказий
Осиё
тарихига
оид
кўплаб
маълумотлар
мавжуд
.
Манжур
тилида
ёзилган
ҳужжатлар
орасида
ўзбек
давлатчилиги
тарихида
ўз
ўрнига
эга
бўлган
Бухоро
хонлиги
(1510–1920),
Қўқон
хонлиги
(1709–1876)
тарихига
оид
ҳужжатлар
сақланади
.
Уларни
икки
гуруҳга
ажратиб
олиш
мумкин
:
Биринчиси
,
Қўқон
хонлигидан
келган
мактубларнинг
манжур
тилига
ўги
-
рилган
ҳужжатлари
.
Ушбу
мактубларнинг
баъзилари
туркий
тилда
,
араб
ёзу
-
вида
сақланиб
қолган
бўлса
,
баъзилари
эса
фақат
манжур
тилидаги
нусхала
-
ридан
иборат
.
Уларнинг
сони
таҳминан
50
тадан
ортиқ
.
Қўқон
хонлигидан
юборилган
мактублар
Қашқарда
яшаган
манжур
амалдори
Чан
Ли
томони
-
дан
туркий
тилдан
манжур
тилига
таржима
қилинган
ва
бу
мактублар
Синь
-
цзяндаги
манжур
амалдорлари
–
амбонларга
ёки
императорга
юборилган
.
Ушбу
мактублардаги
маълумотлардан
дастлаб
ХХ
асрнинг
60-
йилларида
япон
олими
Торо
Согучи
3
ўз
тадқиқотларида
фойдаланган
бўлса
,
кейинча
-
лик
америкалик
тадқиқотчи
Никола
де
Космо
4
,
британиялик
олима
Лора
Ньёби
5
,
япон
олими
Онума
Такохиро
6
лар
ҳам
ўз
тадқиқотларида
келтириб
1
Zhongguo diyi lishi dang’anguan
中国第一
历史档案馆
et al., eds., Qingdai bianjiang Manwen
dang’an mulu
清代
边疆满文档案目录
(Guilin: Guangxi shifan daxue chubanshe, 1999).
2
Zhongguo bianjiang shidi yanjiu zhongxin
中国
边疆史地研究中
心
and Zhongguo diyi lishi
dang’anguan
中国第一
历
史档案
馆
, eds., Qingdai Xinjiang Manwen dang’an huibian
清代新疆
满文档案汇编
(Guilin: Guangxi shifan daxue chubanshe, 2012).
3
Toro Soguchi. 18–19 seiki higashi torikisuton shaka shi kenkyu (Researches on the social history
of Eastern Turkistan in the 18th–19th centuries). – Tokyo: Yoshikava Ko’bunkan, 1963.
4
Di Cosmo Nicola. A Set of Manchu Documents Concerning a Khokand Mission to Kashgar
(1807) /
С
entral Asiatic Journal, 41, 2, 1997. –
Р
. 159–99.
5
Newby Laura J. The Empire and the Khanate: A Political History of Qing Relations with
Khoqand c. 1760–1860. – Leiden, Boston: Brill Academic Pub, 2005.
6
Onuma Takahiro. Political Relations between the Qing Dynasty and Kazakh Nomads in the Mid-
18
th
Century: Promotion of the even-ablate Relationship in Central Asia: In A collection of
Documents from the Kazakh Sultans to the Qing Dynasty (TIAS Central Eurasian Research Series
Special Issue I) edited by Noda Jin and Onuma Takahiro. – Tokyo: The University of Tokyo,
2010. – P. 86–125; Onuma Takahiro. The 1795 Khaqond Mission and its Nego Tiatian with the
Qind: Political and Diplomatic Space of Qing Kashgaria. Transactions (forthcoming). – Istnbul:
the Swedish Research institute in Istanbul.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
40
ўтади
.
Ушбу
тадқиқотчилардан
фақатгина
Никола
де
Космо
Қўқон
ҳони
Олимхон
(1798–1810)
нинг
Қашқарга
юборган
ва
туркий
тилдан
манжур
тилига
таржима
қилинган
мактубларини
илмий
таҳлил
қилган
,
холос
.
Иккинчиси
,
Цин
империясининг
Қўқон
хонлиги
ва
Хитой
ўртасидаги
сиёсий
-
дипломатик
,
савдо
алоқаларига
оид
манжур
тилидаги
ҳужжатлар
ҳисобланади
.
Жумладан
, XVIII
асрнинг
ўрталарида
манжурлар
ҳукумати
томонидан
Қўқон
савдогарларининг
Хитой
ва
Шарқий
Туркистон
бозор
-
ларида
савдо
қилишига
рухсат
берилган
.
Натижада
уларнинг
бу
бозорларга
кириб
келиши
кучайган
.
Бу
ҳақда
,
манжур
тилидаги
ҳужжатларда
“
Қўқон
савдогарлари
Синьцзяннинг
ички
бозорларини
аста
-
секин
қўлга
олдилар
,
мулк
ва
маблағ
тўпладилар
,
уйғурларнинг
уйларини
ижарага
олдилар
,
бу
ерда
улар
ўзларининг
уюшмаларини
туза
бошлаганлар
.”
деган
маълумотлар
кўплаб
учрайди
. 1760
йилдан
1832
йилгача
Синьцзянда
Қўқон
ҳони
ёрлиғига
эга
бўлган
“
худойдо
”
деб
аталган
оқсоқоллик
тизими
мавжуд
бўлган
.
“
Худойдо
”
атамаси
манжур
тилида
“
савдо
оқсоқоли
”
маъносини
билдирган
.
Ушбу
тизим
манжур
тилидаги
ҳужжатларда
Қўқон
ҳони
Эрдона
1
билан
манжур
императори
Цяньлун
(1736–1796)
ўртасидаги
махфий
шартнома
туфайли
юзага
келганлиги
таъкидланади
.
Шу
боис
,
худойдо
–
оқсоқоллик
тизими
гоҳ
яширин
,
гоҳ
очиқдан
очиқ
фаолият
олиб
борган
.
Унинг
расмий
ваколати
кўпроқ
Синьцзянда
истиқомат
қилаётган
Қўқон
фуқароларидан
шариат
асосида
бож
-
ҳирож
йиғиб
олиш
,
ўлка
бозорларида
хонликда
зарб
этилган
тангаларни
назорат
қилишдан
иборат
бўлган
.
Худойдо
Синьцзяндаги
қўқонликларнинг
аниқ
ҳисобини
билган
ёки
билмаганлиги
ҳақида
маълумот
учрамайди
.
Ўз
навбатида
,
манжурлар
ҳуку
-
мати
ҳам
1759–1828
йиллар
оралиғида
Синьцзянда
савдо
фаолиятини
олиб
борган
Қўқон
фуқароларини
рўйҳатга
олмаган
.
Аммо
, 1826–1828
йиллар
оралиғида
манжурлар
ҳукуматига
қарши
қўзғолон
кўтарган
Ёркенд
хонлиги
(1483–1758)
нинг
вориси
Жаҳонгирхўжа
(1787–1828)
билан
бирга
бўлган
Қўқон
фуқароларига
қўзғолон
бостирилгач
,
манжурлар
ҳукумати
қатъий
чора
кўришга
мажбур
бўлган
.
Шунинг
учун
манжурлар
ҳукумати
1828
йил
-
да
Синьцзянда
истиқомат
қилган
барча
Қўқон
хонлиги
ва
Ўрта
Осиёдан
келган
аҳолини
рўйҳатга
олган
.
Натижада
уларнинг
умумий
сони
5122
оила
бўлганлиги
ва
улардан
3602
оила
Тянь
Шаньнинг
жанубида
,
яъни
,
Қашқар
,
Ёркенд
,
Хўтон
,
Учтурфон
,
Янгиҳисор
,
Кучор
,
Оқсув
ва
бошқа
аҳоли
манзил
-
ларида
истиқомат
қилган
бўлса
, 460
оила
эса
шимолида
Урумчи
,
Ғулжа
,
1
Эрдона
–
Қўқон
ҳукмдори
бўлиб
,
унинг
ҳукмронлик
йиллари
ҳақида
бир
тўҳтамга
келинмаган
.
Тарихчи
олимлар
Т
.
Бейсимбев
ва
Х
.
Бобобековлар
Эрдонанинг
биринчи
даври
1751–1752
йиллар
деб
белгиласа
,
Эрдонани
иккинчи
ҳукмронлик
йиллари
қилиб
1753–
1763
йилларни
кўрсатади
,
Т
.
Бейсембиевда
эса
, 1753–1762,
Х
.
Бобобековда
1753–
1766
йиллар
(
Бобобеков
Х
.
Тарихчилар
тадқиқотида
Қўқон
хонларининг
ҳукмдорлик
даврларига
оид
айрим
тафовутлар
жадвали
// “
Қўқон
асрлар
силсиласида
”
Республика
илмий
-
назарий
конференцияси
(14
май
2004
йил
). –
Қўқон
, 2004. –
Б
. 19).
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
41
Чугучакдан
иборат
Или
вилоятида
яшаганлиги
аниқланган
1
.
Уларга
кашмир
-
лик
,
бухоролик
,
бадахшонликлар
ҳам
қўшиб
ҳисобланган
.
Аслида
бу
вақтда
Синьцзянда
Қўқон
хонлиги
фуқаролари
кўпчиликни
ташкил
этган
.
Манжур
амалдори
На
Янчэн
раҳбарлигида
олиб
борилган
аҳолини
рўйҳатга
олиш
жараёнида
уларнинг
барчаси
киритилмаган
.
Юқорида
келтирилган
рақамлар
фақатгина
1818–1828
йиллар
оралиғида
Синьцзянга
келган
Қўқон
хонлиги
фуқаролари
сони
деб
ҳисобланган
. 1818
йилдан
аввал
келиб
қолган
қўқон
-
ликлардан
манжурлар
ҳукумати
солиқ
йиғиб
олишни
мақсад
қилган
.
Шу
мақсадда
уларни
Синьцзянда
истиқомат
қилувчи
уйғурлар
деб
рўйхатга
ол
-
ган
ва
уларга
ер
,
турар
жой
солиғи
каби
давлат
солиқлари
солган
.
Шу
билан
бирга
,
уларни
ўзлаштирилмаган
ерларга
кўчирган
.
Жумладан
,
хонликдан
келган
600
дан
ортиқ
мусулмон
савдогарлар
Учтурфон
атрофидаги
бўш
ётган
ерларни
ўзлаштиришга
,
экин
экиб
деҳқончилик
қилишга
,
ариқларни
тозалашга
ва
бошқа
турдаги
ҳашарларда
ишлашга
мажбур
қилинган
.
Манжурлар
ҳукумати
1818–1828
йилларда
Синьцзянга
келган
Қўқон
фу
-
қароларининг
бор
мол
-
мулкини
тортиб
олиб
,
мусодара
қилишга
буйруқ
берган
.
Жумладан
,
Жаҳонгирхўжа
қўзғолони
ташкилотчиларидан
бири
,
“
андижонлик
”
савдогар
Миласалайнинг
(
Мирсолиҳ
–
Ш
.
Қ
.) 3 597
лян
2
7
цян
3
3
фэн
4
кумушга
баҳоланган
моллари
тортиб
олинган
5
.
Жаҳонгирхўжа
қўзғолонида
қатнашган
барча
мусулмонлардан
181
минг
кумуш
лян
моллар
тортиб
олиниб
,
давлат
ҳазинасига
мусодара
қилинган
.
Қўқон
оқсоқолининг
Синьцзяндаги
фаолияти
манжурлар
ҳукумати
томо
-
нидан
тақиқлангани
Қўқон
ҳукмдорларининг
қаршилигига
олиб
келган
.
Чунки
бу
оқсоқоллик
тизимини
расмий
равишда
тан
олдириш
учун
Қўқон
-
дан
бир
неча
марта
элчилар
юборилган
.
Охир
-
оқибат
1832
йил
13
январдаги
Қўқон
ва
манжурлар
ҳукумати
томонидан
имзоланган
битимга
биноан
,
Қўқон
хонлигининг
Синьцзяндаги
оқсоқоллик
тизими
қайта
тикланган
.
Че
-
гаралар
яна
очилиб
,
савдо
алоқалари
давом
этган
,
Қўқон
савдогарларидан
тортиб
олинган
мол
-
мулклар
эгаларига
қайтарилган
.
Шу
билан
бирга
,
Синьцзяндаги
Қўқон
фуқароларини
назорат
қилиш
ва
улардан
савдо
божини
йиғиб
олиш
учун
яна
Қўқон
оқсоқоллик
тизими
қайта
тикланган
.
Манжур
тилидаги
ҳужжатлар
орасида
Бухоро
хонлиги
,
Туркистон
гене
-
рал
-
губернаторлиги
(1867–1917)
билан
боғлиқ
тарихий
манбалар
мавжуд
бўлиб
,
улар
ҳали
тадқиқ
қилинмаган
.
1
Toro Soguchi. 18–19 seiki higashi torikisuton shaka shi kenkyu (Researches on the social history
of Eastern Turkistan in the 18th–19th centuries). – Tokyo: Yoshikava Ko’bunkan, 1963. –
Р
. 88.
2
Лян
–
хитойча
ўлчов
бирлиги
. 1
лянь
– 37,301
г
(
Кузнецов
В
.
С
.
Экономическая
политика
цинского
правительства
. –
Новосибирк
:
Наука
, 1973. –
С
. 177).
3
Цянь
–
хитойча
ўлчов
бирлиги
. 1
цянь
– 3,7301
га
(
Кузнецов
В
.
С
.
Экономическая
политика
цинского
правительства
... –
С
. 177).
4
Фэнь
–
хитойча
ўлчов
бирлиги
. 1
фэнь
– 0,373
гр
(
Кузнецов
В
.
С
.
Экономичская
политика
цинского
правительства
... –
С
. 177).
5
Доклады
на
вэнь
-
и
гуна
императору
//
Китайские
документы
и
материалы
по
истории
Восточ
-
ного
Туркестана
,
Средней
Азии
и
Казахстана
XIV–XIX
вв
. –
Алматы
:
Гылым
, 1994. –
С
. 166.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
3
42
Хуллас
,
Марказий
Осиё
тарихини
ўрганишда
туркий
,
араб
,
форс
-
тожик
,
хи
-
той
,
рус
тилларидаги
манбалар
қаторида
манжур
тилида
ёзилган
манбалардаги
маълумотларни
ҳам
тадқиқ
қилиш
лозим
.
Улардаги
маълумотлар
ўзбек
давлатчилиги
ва
дипломатияси
тарихида
ҳали
ечимини
топиб
улгурмаган
муаммо
ва
муҳим
бўлган
масалаларни
ёритишда
зарур
ҳисобланади
.
Ўзбекис
-
тонда
уйғуршунослик
,
хитойшунослик
каби
манжуршунослик
соҳасини
ҳам
ривожлантириш
учун
кўпгина
ишларни
амалга
ошириш
лозим
бўлади
.
КАРИМОВ
НОДИР
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Исроиллик
олима
Сара
Свирининг
Ҳаким
Термизий
ёзма
меросини
ўрганишга
қўшган
ҳиссаси
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
исроиллик
тадқиқотчи
Сара
Свирининг
ўндан
ортиқ
мақолалари
тизимли
тарзда
таҳлил
қилинган
.
Исроилда
Ҳаким
Термизий
асарларига
бўлган
қизиқишнинг
пайдо
бўлиш
сабаблари
очиб
берилган
.
Қолаверса
,
Аллома
илмий
меросининг
Исроилда
ўрганилиши
бўйича
умумий
хулоса
ва
так
-
лифлар
ишлаб
чиқилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
. “
Ал
-
ҳаким
” (
доно
), “
ат
-
термизия
вал
-
ҳакимия
”, “
валий
”
ёки
“
авлиё
”, “
муқаддас
одам
”,
зоҳидлик
,
тасаввуф
,
сўфийлик
,
нафс
, “
кун
”,
яҳудийлик
,
христианлик
,
исломий
тасаввуф
.
Аннотация
.
В
данной
статье
были
системно
проанализированы
более
десяти
статей
израильского
исследователя
Сары
Свири
.
Выявлены
причины
интереса
к
действиям
Хакима
Термизи
в
Израиле
.
Кроме
того
,
были
сделаны
общие
выводы
и
рекомендации
по
изучению
научного
наследия
ученого
в
Израиле
.
Опорные
слова
и
выражения
:
«
Аль
-
Хаким
» (
мудрость
), «
ат
-
термизия
вал
-
хакимия
», «
валий
»
или
«
авлия
», «
святой
человек
»,
аскетизм
,
мистика
,
суфизм
,
«
нафс
», «
кун
»,
иудаизм
,
исламский
мистицизм
.
Abstract.
In the following study, more than ten articles by Israeli researcher Sarah
Sviri have been systematically analyzed. The reasons for the interest of Hakim Tirmizi's
works in Israel were revealed. In addition, the general conclusions and recommendations
have been presented on the study of the scientific heritage of scholar in Israel.
Keywords and expressions:
“Al-Hakim” (wisdom), “
а
t-termiziyya val-hakimiyya”,
“waliy” or “avliya”, “holy man”, asceticism, mysticism, Sufism, nafs, “kun”, Judaism,
Christianity, Islamic mysticism.
Ўрта
асрлар
диний
ва
дунёвий
илмлар
ривожида
Ҳаким
Термизийнинг
алоҳида
ўрни
бор
.
Аллома
яшаган
йиллар
сифатида
тахминан
132–142/750–
760
йиллардан
255/869
йилгача
бўлган
давр
кўрсатилган
.
Аллома
80
дан
(
баъзи
адабиётларда
400
дан
)
ортиқ
илмий
асарлар
муаллифи
ва
Шарқ
тасав
-
вуфшунослигининг
машҳур
намоёндасидир
.
Ҳаким
Термизий
чуқур
илм
ва
кенг
дунёқарашга
эга
бўлгани
учун
“
Ал
-
ҳаким
” (
доно
)
деган
тахаллусни
