SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
127
Как показывает опыт, нет одного идеального метода обучения инос-
транному языку. На практике используются и сочетаются большинство из
них, что при рациональном применении позволяет достичь успеха.
Преподаватель должен идти в ногу со временем, постоянно совершенст-
воваться, разнообразить формы работы (стремиться к разнообразию форм
работы,) внедрять в свою профессиональную практику новейшие обра-
зовательные концепции.
Важно постоянно развивать интерес студентов к изучаемому предмету, в
нашем случае – русскому языку. Наряду с изучением языковых явлений
необходимо изучать особенности культур, традиций, их сходства и раз-
личия, что является составной частью обучения русскому языку как
иностранному. Преподаватель также должен учитывать национально-куль-
турные, индивидуально-психологические и личностные особенности обу-
чающихся, а его профессиональные качества и творческая индивидуаль-
ность будут способствовать эффективной реализации поставленных целей и
задач обучения.
ШАМСИЕВА ШОХИСТАХОН
тадқиқотчи, ТДШУ
Хитой ва ўзбек лингвомаданиятида “аёл”
концепти билан боғлиқ эвфемизмлар
Аннотация. Мазкур мақола хитой ва ўзбек лингвомаданиятида “аёл” концепти
билан боғлиқ эвфемизмларнинг тадқиқига бағишланган. Кишилар баъзан бошқалар
билан мулоқот чоғида ўзлари хоҳлаган нарсани тўғридан-тўғри айта олмайдиган ёки
ибораларнинг ўз маъносида қўллаб, суҳбатдошларини ноқулай аҳволга солиб қўядиган
вазиятлар билан тўқнашиб қоладилар. Бундай қийин вазиятлардан чиқиб кетиш
мақсадида эвфемизмлар қўлланилади. Эвфемизмлар тақиқланган, айтилиши ножоиз,
қўпол, одоб-ахлоқ меъёрларига зид бўлган сўз ва ифодалар ўрнига юмшоқ қўлланишли
бўлган сўз ва ифодалардир. Эвфемизмлар халқнинг руҳияти, дунёқараши, урф-
одатлари, удумлари, ирим-сиримлари ва инончларини акс эттиради.
Мақолада хитой ва ўзбек лингвомаданиятидаги “аёл” концепти билан боғлиқ
эвфемизмлар “аёлнинг ёши”, “ҳомиладорлиги”, “ахлоқи” ва “ташқи кўриниши” синга-
ри мавзуий гуруҳларга ажратилиб тадқиқ этилган. Хитой ва ўзбек лингвомадания-
тида “аёл” концептини ифодалаган эвфемизмларнинг умумий ва ўзига хос жиҳатлари
чоғиштириш асносида ёритилиб, уларнинг тил ва маданиятдаги ўрни кўрсатиб
берилган. Хитой ва ўзбек халқи тафаккур тарзининг, дунёқарашининг муайян даврлар-
даги ўзгаришлари, ҳозирги кунда аёлнинг жамият ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги
ролининг ортиб бориши, унинг она, уй бекаси бўлиши билан бирга, эркак билан тенг
ҳуқуқга эга бўлган жамиятнинг фаол аъзоси экани эвфемизмлар мисолида очиб
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
128
берилган. Ҳар иккала халқ аёлларидаги шарқона ибо, ҳаё, иффат каби когнитив
белгиларнинг эвфемизмларда акс этиши аниқланган.
Хитой ва ўзбек лингвомаданиятларида “аёл” концепти билан боғлиқ эвфемизм-
ларни тадқиқ этиш ҳозирги кунда долзарб бўлган гендер тенглиги масаласини ҳал
этишда муҳим аҳамият касб этади. Эвфемизмларни ўрганиш халқнинг менталите-
тига чуқур кириб бориш, унинг миллий маданияти, қадриятлари, урф-одатлари,
ахлоқий меъёрлари, тил соҳибининг миллий характери ҳамда тил ва маданиятнинг
ўзаро алоқаси ҳақида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш имкониятини беради. Шунингдек,
маданиятлараро мулоқот жараёнида юзага чиқадиган тушунмовчиликларни,
қийинчиликларни олдини олади, прагматик тўсиқларни бартараф этиб, мулоқотнинг
муваффақиятли ва самарали бўлишини таъминлайди.
Таянч сўз ва иборалар: эвфемизм, аёл, концепт, лингвомаданият, ибора, маъно,
ёш, ҳомиладорлик, ахлоқ, ташқи қиёфа.
Аннотация. Данная статья посвящена исследованию эвфемизмов, связанных с
концептом «женщина» в китайской и узбекской лингвокультурах. Часто люди во время
общения с другими сталкиваются с такой ситуацией, когда они не могут прямо сказать
о чем-либо или использовать какие-либо выражения в их прямом смысле, потому что это
может поставить их собеседника в неловкое положение. Именно в таких ситуациях
используются эвфемизмы. Эвфемизм - это нейтральное по смыслу и эмоциональной
«нагрузке» слово или описательное выражение, обычно используется для замены других,
считающихся неприличными или неуместными, слов и выражений. Эвфемизмы
отражают дух народа, его мировоззрение, традиции, обычаи, верования и суеверия.
В статье исследуются эвфемизмы китайской и узбекской лингвокультур, связанные
с концептом «женщина». Эвфемизмы обобщаются в такие тематические группы, как
«возраст женщины», «беременность», «нравственность женщины», «внешний вид
женщины» и затем проводится их анализ на основе сопоставления общих и свое-
образных сторон эвфемизмов китайского и узбекского языков, выражающих концепт
«женщина», показывается их место в языке и культуре. Изменения образа мышления и
мировоззрения узбекского и китайского народов в конкретные периоды, усиление роли
женщины в социально-политической жизни общества на современном этапе, обла-
дание ею равными с мужчиной правами, её место в обществе как матери, домохозяйки
и в то же время активного социума раскрыты на примере эвфемизмов. В эвфемизмах
ярко отражаются такие когнитивные черты женщин двух восточных народов, как
скромность, стыдливость, застенчивость, целомудрие.
Исследование эвфемизмов, связанных с концептом «женщина» в китайской и уз-
бекской лингвокультурах, имеет важное значение при решении актуальных на
сегодняшний день вопросов гендерного равенства. Изучение эвфемизмов даёт возмож-
ность глубокого изучения и понимания менталитета народа, формирования полного
представления о его национальной культуре, ценностях, обычаях, традициях, нравствен-
ных критериях, о национальном характере носителя языка и о взаимосвязи языка и куль-
туры данного народа. Наряду с этим, знание эвфемизмов позволяет избежать недопо-
нимания, сложностей, возникающих в процессе межкультурного общения, устраняет
прагматические препятствия, обеспечивает успешность и эффективность общения.
Опорные слова и выражения: эвфемизм, женщина, концепт, лингвокультура,
выражение, смысл, значение, возраст, беременность, нравственность, внешний вид.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
129
Abstract. This article is devoted to the study of euphemisms related to the concept of
"woman" in Chinese and Uzbek linguoculture. Sometimes people encounter situations
when communicating with others where they cannot say what they want directly or use
phrases in their own sense, putting their interlocutors at a disadvantage. Euphemisms
applied to find out solution of such complicated situations. Euphemisms are words and
expressions, which are replaces forbidden, improper to say, rude lexicon that contradict
moral norms in its own polite way. Euphemisms reflects the psychology, worldview,
customs, traditions, myths and beliefs of a people.
The article examines the euphemisms associated with the concept of "woman" in
Chinese and Uzbek linguoculture in such thematic groups as "woman's age",
"pregnancy", "morals" and "appearance". The general and specific aspects of
euphemisms expressing the concept of "woman" in Chinese and Uzbek linguoculture are
compared and their place in language and culture is shown. Changes of way of thinking
and worldview of Chinese and Uzbek peoples at certain times, growth of the role of
women in the socio-political life, role as mother, housewife moreover as a active member
of society with equal rights with men explained through euphemisms. In both nationalities
have been found cognitive traits of women such as oriental abashment, pudency,
humbleness and chastity, which is reflected in euphemisms.
The study of euphemisms associated with the concept of “woman” in Chinese and
Uzbek linguoculture is important in solving the current issue of gender equality. The
examine of euphemisms makes it possible to deeply study and understand the mentality of
a people, to form a complete picture of its national culture, values, customs, traditions,
moral criteria, the national character of a native speaker and the relationship between
the language and culture. Along with this, knowledge of euphemisms avoids
misunderstandings and difficulties arising in the process of intercultural communication,
eliminates pragmatic obstacles, and ensures successful and effective communication.
Keywords and expressions: euphemism, woman, concept, linguoculture, expression,
meaning, age, pregnancy, morality, appearance.
Қадимги Хитой фалсафасида бутун олам икки қарама-қарши: “ин” (
阴
yīn) салбий (аёл) ва “ян” (
阳
yáng) ижобий (эркак) қутбларга ажратилган. Яъ-
ни, “ян” ва “ин” бутун борлиқдаги қарама-қаршиликлар образини ифода-
лаган. Масалан: аёл-эркак, ўғил-ота, хотин-эр, қарол-ҳукмдор ва ҳ.к.
Энг қадимги маданиятлардан бири бўлган Хитой маданияти жамият
ривожланишининг барча босқичларида одамлар ўртасидаги муносабат-
ларнинг поғонали тизимини сақлаб қолди. Ушбу тизимда Хитой аёли пастки
ўринлардан бирини эгаллади. Қадимги даврларда хатто қизалоқларга исм
қўйилмасдан улар “бир, икки, уч”, деб чақирилган. Одатда, ҳукмрон тузумга
боғлиқ ҳолда жамиятдаги аёлларнинг мақоми ҳам ўзгариб турган.
Ўрта Осиёдаги давлатларнинг (скифлар, хунлар, кўк турклар, уйғурлар)
барчасида аёл жуда катта ҳақ-ҳуқуқларга эга бўлган. Масалан, скифлар
давлатида ҳар бир аёлнинг эркаклардек жангчи ва аскар қилиб тайёрлаш
анъанаси мавжуд бўлган. Скифлик кўчманчи аёллар эркаклар билан бирга
жангга кирган. Хунлар даврида ҳам эркак ва аёл ажратилмаган, аксинча, аёл
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
130
эркакни тўлдирган, унинг тенги ҳисобланган. Бирон бир иш аёлнинг ишти-
рокисиз битмаган. Ҳатто ҳоқоннинг фармойиши фақат “Ҳоқон амр қилади-
ларки...” деб бошланган бўлса, у кучга кирмаган. Хорижлик элчиларнинг
қабул қилиш маросимида ҳоқон билан бирга, унинг рафиқаси, албатта,
иштирок этган. Айрим ҳолларда маликанинг ўзи ҳам элчиларни қабул қила-
верган. Масалан, хунлар ва хитойликларнинг тинчлик ҳақидаги биринчи
шартномаси Танриқут хоннинг қатуни томонидан имзоланган. Ўзбек халқ
оғзаки ижодининг дурдоналаридан бўлган “Ойсулув” достони ва “Тўмарис”
афсоналаридан маълумки, аёллар қабила ва уруғга ҳукмдор эдилар, улар
барча ижтимоий-сиёсий, хўжалик, оилавий масалаларни ҳал қиларди
1
.
Патриархал яшаш тарзига ўтилгач, аёлларнинг жамиятдаги мақоми ўзгарди
ва улар фақат рўзғор ишлари ҳамда бола тарбияси билан шуғулландилар.
Ҳозирги кунда аёлнинг жамият ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги ролининг
ортиб бориши аёл ҳақидаги тасаввурларнинг ҳам ўзгаришига олиб келди. Бу ўз
навбатида, “аёл” концепти билан боғлиқ бўлган замонавий лингвомаданий
тадқиқотларни олиб борилишига кенг йўл очиб берди. Бинобарин, хитой ва
ўзбек лингвомаданиятларида “аёл” концепти билан боғлиқ эвфемизмларни
тадқиқ этиш бугунги гендер тенглиги масаласини ҳал этишда муҳим аҳамият
қасб этади. Хитой ва ўзбек лингвомаданиятидаги эвфемизмларни аёлнинг ёши,
турмушга чиқиши, ҳомиладорлиги, ахлоқи ва ташқи кўриниши сингари
мавзуий гуруҳларга ажратиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир.
Аёлнинг ёши билан боғлиқ эвфемизмлар
Одатда, хитойлик аёллар учун ёш мавзуси унчалик ҳам “қўрқинчли”
мавзу саналмайди. Бироқ сўнгги йилларда хитойлик аёллар ҳам “қари
кўриниш”ни хоҳлашмайди. Аёлларнинг ёши билан боғлиқ эвфемизмлар
Ғарб маданиятининг таъсирида шаклланган бўлиши мумкин.
Аёлнинг ёшини унинг умрининг даврий белгиларига кўра уч босқичга
ажратиш мумкин:
ёшлик даври
: (қизалоқ / қиз);
балоғат даври:
(келин /
рафиқа/ хотин/ аёл /она);
кексалик даври
: (буви / қайнона).
Хитойда аёлнинг ёши билан боғлиқ анъанавий тушунчалар бевосита
никоҳ билан боғланади. Бинобарин, қадимги Хитойда қиз ўн беш ёшга
тўлганида бўйи етган, деб ҳисобланган. Балоғатга етиш маросимида қизнинг
соч турмаги ўзгартирилган. Анъанавий соч турмаги учун ишлатиладиган соч
тўғноғичи
笄
jī иероглифини ўн беш ёшли қизни ифодаловчи сўзлар
гуруҳида учратиш мумкин:
初笄
chū jī,
始笄
shǐ jī,
加笄
jiā jī,
笄总
jīzǒng
2
.
Ўзбек тилида балоғат ёшига етган қизларни ифодалаш учун
балоғатга
етмоқ, бўйи(га) етмоқ, етилмоқ, тўлмоқ, кўзга кўринмоқ, кўзга ташланиб
қолмоқ, катта қиз бўлиб қолмоқ, йигитлар назарига тушмоқ, ўн олтига
1
Usmanova Sh. Lingvokulturologiya. Darslik. –Toshkent, 2019. –B.187 .
2
Люй Вэньтин. Гендерная специфика концепта «возраст» в китайской языковой картине
мира// «Молодой учёный». № 22 (208). –Казань, 2018. –С. 375.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
131
кирмоқ, ўн саккизга кирмоқ
сингари эвфемик иборалардан истифода
этилади.
Бўйига етган қиз билан йигит бир-бирлари билан топишсалар,
бунга ҳеч ким қарши келмайди
(С.Айний, “Эсдаликлар”);
Қиз йигитлар
назарига тушиб қолган эди
(“Туркистон”, 1992, 25 май);
Жуда етилган
вақти – ўн саккизга кирибди
(Чўлпон, “Ёрқиной”, 78-б.);
Уста Мавлоннинг
қизи ҳам кўзга кўриниб қолибдими?
(А.Қаҳҳор, 4-т., 183-б.); ...
энди бу қиз
кўзга ташланиб қолган эди
(Чўлпон, “Ёрқиной”, 54-б.);
Ўн олтига
кирганманку, нима бўпти, – деди қиз онасига эътироз билдириб
(Ў.Умар-
беков, “Кузнинг бир кунида”, 87-б.).
Хитой тилида “ёшлик” тушунчаси гўзаллик, жозиба, муҳаббат туйғулари
билан эвфемик ибора кўринишидаги қатор ассоциацияларни ҳосил қилади: “
黄花
少年，
豆蔻
年华
huanghuā shaonian “қизлик ёшининг олтин даври”;
少
女
怀春
shaonǚ huaichūn “ёш қиз севги ҳақида ўйлайди”;
窈窕淑女
君子好逑
君子好逑
yǎotiǎo shūnǚ, jūnzǐ hǎoqiu “чиройли (мафтункор) ва содда (покиза,
пок) қиз ва ёш жаноб – яхши жуфтлик!”
1
.
Ўзбек тилида ёш, навқирон қизни тасвирлаш учун
қиз, бокира, гул, ғунча,
покиза, соф, тоза, тоза гул
эвфемик воситалар ҳамда
қоғозга ўроғлик қанд, эр
кўрмаган, баҳорни кўрмаган чечак, онаси ўпмаган, очилмаган ғунча
каби
эвфемик иборалар қўлланилади. Масалан:
Она, мен қиз олиб келганман
(С.С.,
“Тўладан келган келин”, 117-б.);
У мисоли ғунча, – кўнглидан кечирди йигит
(“Ёш куч”, 1999, №6, 18-б.);
Қизнинг поклигига шубҳа бўлмаса-да, Эшназарга
ҳар хил гап-сўзлар тинчлик бермас эди
(“Саодат”, 1998, №3, 34-б.);
Муслима
бокира эди
(Э.Турон, “Бу тоғлар улуғ тоғлар”, 19-б.);
Салима тоза қиз... У
ҳақда ҳар хил фикрга боришинга йўл қўймайман
(“Ёш куч”, 1997, №1, 34-б.);
Ота-онаси шу қизни не умидлар билан қоғозга ўроғлиқ қанддек асради.
Бошингга кўтариб юр, хўпми?
(Ў.Ҳошимов, “Икки карра икки – беш”, 166-б.);
Хитой анъаналарида турмушга чиқиш бўйи етган қизнинг мажбурияти
саналади:
男大当婚，女大当嫁
nan da dāng hūn,nǚ da dāng jia
“эркак киши
улғайгач, у ўз вақтида уйланиши керак”; қизнинг бўйи етганда, у ўз вақтида
турмушга чиқиши керак”;
女大不中留
nǚ da bu zhōng liu “Бўйи етганда
қизни уйда ушлаб турмаслик керак (яъни, уни узатиш керак)”. Турмушга
чиқмаган қиз, одатда, муайян ижтимоий мавқега эришмаган ва бу мавқега
хос хусусиятларга эга бўлмаган шахс сифатида қабул қилинади
2
.
Ўзбек таомилларига кўра ҳам балоғатга етган қизнинг турмушга чиқиши
мажбурият ҳисобланади. Ота-она учун эса қизни эрга бериш ҳам қарз, ҳам
фарздир. Жумладан, “эрга бермоқ” (эрга тегмоқ) тушунчасини ифодалаш
1
大
БКРС: Сайт для профессионалов и любителей китайского языка. URL: https://bkrs. info/
2
Муратова М. Старая дева и стародевичество как культурный концепт // Язык – Гендер –
Традиция: материалы международной научной конференции 25-27 апреля 2002 года. URL:
http://www. folk. ru/Research/
Conf_2002/muratova. php?rubr=Research-conf
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
132
учун
турмушга бермоқ, турмуш қурмоқ, оила қурмоқ, куёвга бермоқ,
узатмоқ, чиқармоқ, кузатмоқ, бошини иккита қилмоқ, эгасига топширмоқ
каби эвфемик воситалардан фойдаланилади. Масалан:
Қизимизни турмушга
узатдик
(“Саодат”, 1992, №3, 29-б.);
Битта асранди қизлари бор экан,
Самарқандгами, бир ёққа узатиб юборишибди
(С.С., “Саратонда қор ёғди”,
37-б.);
Мана, ёлғизгина қизимизни ҳам кузатдик
(“Гулистон”, 1990, №3, 23-
б.).
Раънони эгасига топширмагунимизча, – деди Нигор ойим, –
қуйиладиганга ўхшамайди
(А.Қодирий, “Меҳробдан чаён”, 76-б.).
Хитой тилида қадди-қоматини яхши сақлаган ўрта ёшдаги аёлни
тасвирлаш учун
熟女
“етилган” (“ёши катта”нинг ўрнига) ифодасидан исти-
фода этилади:
熟女必学的十堂肌肤抗老课
(
雅琪时尚
. 2011. №4). –
Етилган
аёллар учун терининг қаришига қарши ўнта тавсия
1
. Ўзбек тилида етилиб,
чиройли бўлиб кетган ўрта ёшдаги аёлларга нисбатан
очилиб кетмоқ
эвфемик ибораси қўлланилади.
Хитой тилида катта ёшли аёлларга
妇女
funǚ дейилади. Хитой тилининг
классик луғатида
妇
: қадимги иероглифи “чап қўлида супурги ва ўнг қўлида
хокандоз ушлаган аёл уй ишлари билан шуғулланади ва у эркакка бўйсу-
нади”, деб тасвирланган.
妇女
funǚ ифодаси эса фақат турмуш қуриб, бола
туғадиган аёлларга нисбатан қўлланилган. Демак,
妇女
funǚ нафақат ёшни,
балки оилавий муносабатлар тушунчасини ҳам акс эттиради. Бугунги кунда
妇女
funǚ сўзи расмий ёзма матнларда 14 ёшдан ошган, турмушга чиққан
ёки турмушга чиқмаган ҳар қандай аёлга нисбатан қўлланилади. Бироқ,
замонавий тил соҳиблари учун инқилобий ўтмишга, анъанавий оилага
тегишли бўлган бу сўз эскирган ва ўз аҳамиятини йўқотган ҳисобланади.
Аёл киши
妇女
funǚ деб аталганда унинг ёш эмаслигига ишора қилинади
2
.
Аёлларнинг ҳомиладорлиги билан боғлиқ эвфемизмлар
Маълумки, “аёл ўзи аслида башарият насли кўпайишининг сабабчиси,
илм, камолот, фазилат аҳли, қаҳрамонлар ва буюк кишиларнинг онасидир. У
ҳаётнинг ҳар бир жабҳасида ғамхўрлик ва меҳрга ҳақлидир
3
. Шу боис она-
лик ҳолати билан боғлиқ айрим муаммоларни ҳал этиш, ноқулай шароит-
ларни яхшилаш, нохуш ҳолатларнинг олдини олиш ва ҳ.к. муҳим вазифа-
лардан саналади.
Хитой ва ўзбек лингвомаданиятларида оналик, ҳомиладорликни ифода-
лайдиган алоҳида эвфемизмлар гуруҳи мавжуд. Бу гуруҳдаги эвфемизмлар
ҳар иккала халқ аёлларидаги шарқона ибо, ҳаё, иффат каби когнитив
1
Чжань Чан. Гендерные особенности эвфемизации как факторы реализации вежливости в
языке китайской женской прессы // Известия ВГПУ, 2012. –С.73.
2
Люй Вэньтин. Гендерная специфика концепта «возраст» в китайской языковой картине
мира// «Молодой учёный». № 22 (208). –Казань, 2018. –С. 375-376.
3
Қодиров С. Аёлни эъзозлаган дин. –Тошкент: Ўзбекистон халқаро ислом академияси,
2018. -Б. 8.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
133
белгилар асосида шаклланган. Чунончи, Хитой лингвомаданиятида “икки-
қат” тушунчасини ифодалаш учун қуйидаги
怀孕
huái yùn,
怀胎
huái tāi
эвфемик воситалар қўлланилади:
惠哥对尚秀才说：
“
我已经怀孕了
”- Хуй Гэ
зиёли Шангга шундай дебди: “Мен ҳомиладор бўлиб қолдим”
(Ж.
Зиямуҳамедов, “Енг ичидаги никоҳ аҳди”, 176-б.);
一个多月了，我觉得肚子
里微微振动，恐怕是怀了胎，或男或女，一年后转交给你吧！
花姑子流着
泪出门走了
-
Бир ойдан бери қорнимда енгил қимирлаш ҳис қиляпман, ҳоми-
ладор бўлиб қолдим деб қўрқяпман, ўғилми қизми бир йилдан сўнг сенга
бериб юбораман! Хуа Гузи кўзида ёш билан чиқиб кетди
(Ж.Зиямуҳамедов,
“Хуа Гузи”, 70- б.).
Хитой анъаналарида эр-хотинни оилада бирлаштирадиган ягона нарса бу
– “ернинг киндигига айланадиган бола”дир. Оиланинг катта қувончи
ҳисобланган боланинг атрофида ҳамма гирдикапалак бўлади. Шунинг учун
ҳам турмушга чиққан аёлнинг ҳомиладорлиги жуда катта бахт ҳисобланади.
Чунки энди оиланинг наслини давом эттирувчи зурриёди бор. Шу сабабли,
хитойликларнинг нутқида “иккиқат”, “ҳомиладор” сўзларининг ўрнига
有了
yǒule “бор, мавжуд”,
有喜
yǒuxǐ “бахт бор”,
准妈妈
(
妈咪
) – “бўлғуси она”
эвфемик воситалари ишлатилади. Масалан:
龚必蓓结婚七年终有喜，
老公
难掩喜悦之情
(Onlylady
女人志
. 2011. №7). –
Тўйдан етти йил кейин Гон
Бэйби хурсанд бўлди, эри бахтлилигини яшира олмасди
;
十月怀胎，做一个
快乐向上的准妈
妈
(
宝贝计划
. 2011. №5). –
10 ой давомида бўлғуси она
сифатида қувноқ бўлиб юринг
. Таъкидлаш лозимки, Хитой анъаналарига
кўра, инсоннинг ёшига бир йил қўшилади, яъни бунда боланинг она
қорнидаги даври ҳам ҳисобга олинади. Ҳомиладорлик даври эса 10 ой деб
белгиланади. Шу боис юқоридаги иккинчи контекстда “10 ой давомида…”
деганда ҳомиладорлик даври назарда тутилган.
Ўзбек лингвомаданиятида “
бўғоз // иккиқат”
тушунчасини ифодалаш учун
ҳомиладор,
бўйида бор, оғир оёқ, оёғи оғир, боши қоронғи, юкли, қорнида бор,
юзида доғ пайдо бўлмоқ, гумони бор, бўйида бўлмоқ, бўйида натижа ҳосил
бўлмоқ, учинчи киши
каби эвфемалардан фойдаланилади: –
Оғироёқман... Нима
бўлишини билмайман. Уйдан фаришта қочди... Ҳаром, ҳаммаёқ ҳаром
(А.Қаҳҳор, “Ўтмишдан эртаклар”, 212-б.);
Шокир ака қизининг юкли эканли-
гини эшитиб, – Худо оқ йўл берсин, – деди
(Ғ.Ғулом, “Қизалоқ”, 22-б.).
Хитой лингвомаданиятида “иккиқат/ ҳомиладор бўлмоқ” ифодасининг
ўрнига
创生命奇迹
“ҳаёт мўъжизасини яратмоқ” эвфемик ибораси ишлати-
лади:
创生命奇迹，增天伦
之乐
(
健康生活
. 1999. №7).
–
Ҳаёт мўъжизасини
яратинг, оила бахтига эга бўлинг.
Бу ўринда
创 生 命 奇 迹
“ҳаёт
мўъжизасини яратмоқ” эвфемик иборасига ўзбек тилидаги “рўзғорига файз
кирмоқ” ибораси муқобил бўла олади:
Хотинлар лабини қимтиб гапирди:
Шўрлик Хайринисо, шунча йил ўтиб энди
бўйида бўлган экан, бу кўргиликни
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
134
кўринг, энди рўзғорига файз киради, деганда шўр пешонанинг эри ўзини осиб
қўйганини айтмайсизми
?” (Қ. Норқобил, “Осмон остидаги сир”, 12-б.).
Агарда аёл ҳомиладорлик даврида жуда семириб кетган бўлса, унда
孕味
“бўлғуси онанинг мафтункорлиги” эвфемизмидан фойдаланилади:
小陶虹挺
大
肚
«
孕味
»
十足
(Onlylady
女人志
. 2008. №10). –
Қорни дўппайиб қолган Тао
Хон бўлғуси онанинг мафтункорлигини намоён этарди
1
.
Ўзбек тилида ҳомиладорлик даврида аёлнинг семириши тўлин ойга
ўхшатилади:
Ёз ўтди. Янгамнинг бўйида бор эмиш. Унинг оқиш-сариқдан
келган юзлари қизариб, тўлишди. Семирди. Билак ва кўкраклари бўлиқ бўлди.
Оёқлари ҳам. Янгам ойдай эди. Ойдек тўлин эди.
(С.Ўнар, “Бибисора”, 11-
б.). Шунингдек, туғиш муддати яқин қолган аёлларга нисбатан
ой-куни, ой-
куни яқин, ойга ишора қилмоқ
каби эвфемик ассоциациялар қўлланилади:
Онамиз оёқ тирайди, оғироёқман, дейди.
Катталар, пахта оғироёқни бил-
майди, дейди.
Онамиз тонгдан шомгача пахта теради. Мусобақада ғолиб
бўлади. Байроқ олади. Сурати билан рўзномада чиқади.Ой-куни бўлмаса-да,
онамизни эгатда дард тутади
(Т.Мурод, “Отамдан қолган далалар” 50-б.);
Аёлимиз бош чайқаб кулди. Аёлимиз ерга қараб кулди. Аёлимиз оғиз ушлаб
кулди. Аёлимиз деразадан уч кунлик ойга ишора берди
(Т.Мурод, “Отамдан
қолган далалар” 102-б.);
Уйингда ой-куни яқин келининг бор экан
(С.Аҳмад,
“Жимжитлик”, 118-б.).
Маълумки, ҳар бир предметнинг ўзига хос бўлган турли хил хусусиятлари
мавжуддир. Шунинг учун предметни ифодалаётган маҳалда, албатта, унинг
аниқ бир томони баён этилади, мисол учун, аёл ҳомиладорлик пайтида унинг
жисмида, танасида ўзгаришлар содир бўлади. Унинг ичида янги ҳаёт шакл-
ланаётгани сабабли, унга ҳам озуқа талаб этилади. Шу боисдан унинг овқат
ейиши кўпаяди. Масалан, икки ҳисса емоқ – ҳомиладор (
怀孕
).
Баъзи ҳомиладор аёлларда ҳомиладорлик даврининг дастлабки ойларида
бирон нарсани тусаши ёки унга тоқат қилолмаслик ҳолати боши қоронғи
эвфемик ибораси билан тасвирланади: Айни шу алфозда нафақат эри, балки
бутун эркак зотини кўрарга кўзи, отарга ўқи йўқ, бошқоронғу Хайринисо
эрига нафрат билан қаради
(Қ. Норқобил, “Осмон остидаги сир”, 11-б.).
Хитой тилида “боши қоронғи бўлиш” ҳам катта бахт саналади:
害喜
hàixǐ– “бахтдан ўзини ёмон ҳис қилмоқ”.
Ҳомиладор аёлнинг юзидаги ўзгаришлар
юзида доғ пайдо бўлмоқ
эвфе-
мик воситаси орқали ифодаланади:
Юзингда доғ кўрдим... муборак бўлсин
(А. Қаҳҳор, 2-т., 321-б.).
Ҳомиладорлик пайтида аёлнинг жисмида, танасида бошқа бир вужуд,
жоннинг борлигини англатишда
учинчи киши, вужуд, гавҳар, гумона, нати-
жа ҳосил бўлмоқ
сингари эвфемик иборалардан истифода этилади:
1
Чжань Чан. Гендерные особенности эвфемизации как факторы реализации вежливости в
языке китайской женской прессы // Известия ВГПУ, 2012. –С.73.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
135
Орамизда яна учинчи бир киши бор
(“Саодат”, 1992, №6, 12-б.);
Ўн кундан
сўнг 25 ёшда тул қолган келинчак кўкси остида қимирлаган вужудни ҳис
этди
(“Саодат”, 1989, №10, 31-б.);
Садаф коми ижра тўлиб қатралар,
Пайдо бўлди унинг бағрида гавҳар
(М. Али, Шеърлар, 61-б.).
Хитой тилида ҳомиладор бўлолмаётган аёлни тасвирлаш учун “у
ҳомиладор бўлолмайди” ифодасининг ўрнига
无法享受天 伦
之乐
“оила
бахтига эга эмас”,
肚子没动静
“қорнида ҳеч қандай ўзгариш бўлмаяпти”
сингари эвфемик иборалар қўлланилади:
你的肚
还没动静吗？
(
时尚健康女
性
.2008. №8). –
Қорнингда ҳали ўзгариш йўқми
?
1
Ўзбек тилида ҳомиладор бўлолмаётган аёлни тасвирлаш учун
бўйида
бўлмаслик; тирноққа зор бўлмоқ // ўтмоқ
эвфемик воситаларидан фойдаланиш
мумкин:
Нисо бувининг эндиги қайғуси Меҳрининг бўйида бўлиб қолиши эди
(А. Қаҳҳор, “Бошсиз одам”);
Шугина, ёлғиз қизиям тирноққа зор ўтаяпти.
Кампирнинг дарди шунда
(Қ. Норқобил, “Осмон остидаги сир”, 9-б.).
Хитой тилида “туғмоқ” тушунчаси
生下来
– “дунёга келмоқ”,
谪仙祥临
zhé
xiān xiáng lín – “чақалоқнинг фаришталар томонидан ерга туширилиши”,
应运
天使
yìng yùn tiān shǐ – “осмон фариштасидек боланинг дунёга келиши”;
欢心得
宝
huān xīndé bǎo – “хурсандчилик билан кутилган фарзанднинг дунёга
келиши”;
小陌生人
xiǎo mò shēng rén – “янги ҳаётнинг дунёга келиши”;
新来的
客 人
xīn láide kè ren –“янги келган меҳмон (боланинг бу дунёга келиши,
хурсандчиликка тўлиш)” каби эвфемик иборалар воситасида ифодаланади.
Юқорида қайд этилган
生下来
– “
дунёга келмоқ”
(Масалан:
婴儿马上就
生下来。
-
Бола дарҳол дунёга келибди
(Ж. Зиямуҳамедов, “Енг ичидаги
никоҳ аҳди”, 178-б.);
新来的客人
xīn láide kèren – “
янги келган меҳмон
”
(боланинг бу дунёга келиши, хурсандчиликка тўлиш) кабиларга ўзбек
тилидаги
дунёга келмоқ, дунё юзини кўрсатмоқ,
янги меҳмон келмоқ/кўрмоқ
эвфемик иборалари муқобил бўлади.
Биз орзу қилган зурёд зора сизнинг
қанотингиз остида дунёга келса!..
(П.Қодиров, “Авлодлар довони”, 366-б.);
Мен умр бўйи менга дунё юзини кўрсатган инсонга таъзим қилиб яшайман
(“Оила ва жамият”, 1997, 3 ноябрь);
Қуллуқ! – деди Баширжон. – Ҳа, янги
меҳмон кўрдик
(Н.А., “Елвизак”, 93-б.).
Ўзбек тилида “туғмоқ” феълини англатадиган
кўзи ёримоқ, енгил бўлмоқ,
қўшалоқ бўлмоқ, ҳадя этмоқ
ва ҳ.к. эвфемик ибораларидан ҳам кенг
фойдаланилади.
Куз оёқ узатиб, қиш остона ҳатлади. Хайринисонинг кўзи
ёриди. Қиз туғди
(Қ. Норқобил, “Осмон остидаги сир”, 12-б.);
Агар кели-
нингиз эсон-омон енгил бўлса борку... Келинг, яхшиси, айтиб ўтирманг
(Н.А., “Елвизак”, 33-б.);
Келиннинг у ёқдан қўшалоқ бўлиб келгани унга алам
қилди
(С.С., “Тўладан келган келин”, 127-б.);
Азизим Ойхон, ...Сен бизнинг
1
Чжань Чан. Гендерные особенности эвфемизации как факторы реализации вежливости в
языке китайской женской прессы // Известия ВГПУ, 2012. –С.73.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
136
севикли фарзандларимиз Азиз ва Ойгулни ҳадя этгансан
(И., “Қабоҳат
ёхуд...”, 83-б.).
Чақалоқ дунёга келганида ҳам табриклар, яхши ниятлар ва дуолар билан
қарши олинади. Хитой анъаналарида фарзанд дунёга келганида “хонадонни
машҳур қилмоқ, донғи кетмоқ” маъносидаги
充闾
chōnglǘ
《晋书
贾充传》
табрик эвфемизми ишлатилади. Мазкур табрик англатувчи эвфемик иборанинг
келиб чиқиши шундай бўлган “Дзя Куй исмли киши қартайиб қолганида
фарзандли бўлади ва унга Дзя Чонг (ўзбек тилида Олтмишвой, Етмишвой каби),
деб исм беради. Одамлар бу бола оилага бахт олиб келди дейишади. Шундан
бери бундай болаларга Чонг ёки Лиу деб исм бериш одат тусига кирди.
Кейинчалик
充闾
chōnglǘ, шунингдек,
充闾之庆
chōng lǘ zhī qìng
，
充闾之喜
chōng lǘ zhī xǐ ифодалари кишилар фарзанд кўрганида табрик сифатида қўлла-
нила бошланди. Зикр этилганлар билан бирга,
合浦得珠
hé pǔ dé zhū ҳам фарзанд
дунёга келганида табрик учун ишлатилади. Мазкур эвфемик ибора таркибидаги “
合浦
” жавоҳир ишлаб чиқариладиган қадимги жой номини ифодалайди.
Ўзбек лингвомаданиятида чақалоқ дунёга келганида
“Муборак бўлсин!”
“Умри узоқ бўлсин!”, “Худо умри билан берган бўлсин!”, “Ризқи баланд
бўлсин!”
каби тилаклар билдирилади.
Умуман, ўзбек тили ва хитой тили соҳибларининг кундалик нутқида
қўллайдиган яхши ният, тилак-табриклари бу халқларнинг одоб-ахлоқ дара-
жаси юксак бўлган қадимий маданият эгаси эканлигидан далолат беради.
Юқорида айтилганлар билан бирга, Хитой ва ўзбек маданиятларида
ҳомиладорлик ҳолати билан боғлиқ бир туркум этнографик табулар ҳам
кузатилади. Масалан, Хитой маданиятида ҳомиладор аёл уйда бўлганда
деворга мих қоқиш ёки жиҳозларни ўрнидан қўзғатиш мумкин эмас.
Кечқурун ҳуштак чалиб бўлмайди, чунки уйга шайтон ёки афсунгар
тулкилар кириб олиши мумкин. Ўзбек маданиятида ҳомиладор аёлнинг
сочини кесиши ёки бўяши, қошини териши, бичиб-тикиш, супрада хамир
ёйиш, тунда ёлғиз юриши мақсадга мувофиқ бўлмайди.
Аёлнинг аҳлоқи билан боғлиқ эвфемизмлар
Хитой тилининг “
现代汉语规范词典
” луғатида
小姐
сўзи уч хил: 1.
“қадим замонда турмушга чиқаётган қиз”; 2. “ёш қиз”; 3. “хизмат
кўрсатувчи қиз (фоҳиша)” маъноларида изоҳланган.
小姐
сўзи қадимги хи-
той тилидаги
大户小姐
“танноз аёл”нинг қисқаришидан келиб чиққан бўлиб,
унинг маъно тараққиёти узоқ тарихий босқичларни ўз ичига олган.
小姐
сўзи Сун, Юан даврларида паст табақадаги қизларга нисбатан қўлланилган.
Сўнгги йилларда мазкур сўздан “ёш қиз, мисс” ёки бой хонадоннинг қизини
ифодалаш учун фойдаланила бошлади
1
. Ҳозирги кунда ёш қизларга фа-
милияси билан мурожаат қилишда қўлланилади:
1
邵军航，汉语委婉语研究，上海，
2010
年
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
137
–
小姐，请问您贵姓？
–
Мисс
, фамилиянгизни билсак бўладими?
–
我姓吴。
– Фамилиям – У.
–
吴小姐，幸会。
– Танишганимдан хурсандман,
Мисс У
. (сўзлашувдан).
Хитой давлати қурилиб, “маданий инқилоб” тугагандан сўнг
小姐
табу
сўзлар қаторидан ўрин олди. Чунки ўша давр нутқий мулоқотида бу сўзнинг
семантик қамровига “разил”, “очкўз” каби семалар ҳам қўшилганди. Мамла-
катда демократик қарашлар бошланган даврларда, айниқса, ХХ асрнинг 90-
йилларида
小姐
сўзининг ижобий маънолари пайдо бўлиши билан бирга,
унинг “фоҳиша” сўзининг ўрнида қўлланиладиган эвфемизмга айланганини
кўриш мумкин:
北京
''
天上人间
''
等夜总会停业，警方查
获
557
名小姐。
(
京
华时报
. 2010.
年
5
月
13
日
) –
Пекиндаги тунги клублар (“Жаннат” клуби
ҳам) ёпилиб, полиция томонидан 557 нафар мисс ушланди
1
.
Демак,
小 姐
сўзи ҳозирги кунда “хизмат кўрсатувчи аёл (фоҳиша)”
маъносида кўпроқ қўлланилади. Хитойлик тадқиқотчиларнинг
小 姐
сўзи
бўйича ўтказган ассоциатив сўровномаларида респондентлар тўрт тоифага
ажратилган: Респондентларнинг 10% “хизмат кўрсатувчи аёл (фоҳиша)”,
6.7% аёл паст табақадаги аёл деб реакция берган бўлса, 20%дан кўпроқ
респондент учун бу сўз ноқулайлик келтириб чиқарган, 23.3 % респон-
дентлар уни тўғри маънода қабул қилган, 40% респондент эса умуман қабул
қила олмаган
2
.
Хитой лингвомаданиятидаги
小姐
эвфемасининг “мисс” ёки “бой хона-
доннинг қизи” маъносига ўзбек тилида “кибор фоҳиша” маъносида учрай-
диган
элита
эвфемизми муқобил бўла олади: “
Элита”лар – яъни кибор
фоҳишалар
(“Тадбиркор”, 1998, 15 май).
小姐
эвфемасининг “хизмат кўрса-
тувчи қиз (фоҳиша)” маъносига ўзбек тилидаги
асосий “касб”
эвфемаси мос
келади:
Болаларим ҳали ёш – асосий “касбим”ни билишмайди
(А.Жумақул.,
“Юракка сиғмаган гаплар”, 79-б.).
Қайд этилганлар билан бирга, хитой тилида “фоҳиша” тушунчасини
англатиш учун
失足
妇女
“оёғини чакки босадиган аёл”,
性工作者
“секс-
ишчи”,
站街女
– “кўчада турадиган аёл” (
妓女
– фоҳиша),
小姐
– “қиз”,
三
陪女
– “уч ҳисса ҳамроҳлик қилиш” хизматини таклиф қиладиган аёл”,
洗头
妹
– “бошни ювишга кўмаклашадиган аёл”,
失 足 妇 女
– “оёғини чакки
босадиган аёл” кабилар эвфемизм сифатида қўлланилади. Шунингдек,
хитойликлар енгилтак аёл ҳақида гапирганда, одатда,
水性杨花
“оқаётган
сув ва енгил терак гуллари” эвфемик иборасини ишлатишади.
1
Чжань Чань. Эвфемизмы сексуальных отношений в русском и китайском языках //
Известия ВГПУ. –Волгоград, 2011. -С. 39-40.
2
邵军航，汉语委婉语研究，上海，
2010
年
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
138
Ўзбек тилида “фоҳиша” тушунчасини ифодалаш учун
енгил табиатли,
енгилтак, суяги йўқ, жонона, фаришта, танноз, дўндиқ, сатанг, таниқли,
юрадиган, юриб кетган, оёқ олиши бежо, оёғини чакки босадиган, майда
қадам, шохдан шохга қўнадиган, тунги капалак
сингари
эвфемик воситалар-
дан фойдаланилади.
Ҳеч қанақа ҳужжатсиз тағин бир ўзимас, енгил
табиатли ҳамхонаси билан яшабди
(Н.Латибжонов, “Адолат шамшири”,
36-б.);
С.нинг касаллиги туфайли, унинг ўзини, жононасини, у билан ва
унинг ишхонаси билан яқин алоқада бўлганларнинг ҳаммасини даволашга
тўғри келди
(Е.А.Телишевский, “Енгилтаклик оқибати”, 9-б.);
Қизнинг авзои
бузуқ! – Мингбошидан чиқариб олмаса, танноз ва сатанглар билан дўст
тутишаман, дейди
(Чўлпон, “Кеча ва кундуз”, 200-б.);
Ўз танасини пулловчи
“фаришталар”...
(“ИИВ хабарлари”дан);
Сизга, ошноларингизга қанчалар
дўндиқларни топиб берганман, деди Расулбек
(С.Аҳмад, “Жимжитлик”, 273-
б.).
“Тунги капалаклар” кеч тушишини кутадилар ва дуч келган машина
олдига югуриб чиқадилар
(“ИИВ хабарлари”дан);
Айб ўзимда ёшлик бебошлик
деб, шохдан-шохга сакраб борибман
(А.Қаҳҳор, 3-т., 340-б.)
1
.
Аёлларнинг ташқи кўринишига оид эвфемизмлар
“Аёл суюкли маҳбуба, меҳрибон она, эр киши учун ер юзидаги энг гўзал
неъматдир”. Бинобарин, “аёл ҳусни ҳамма даврларда ҳам эркаклар учун
завқланиш объекти” бўлиб келган. Маълумки, ташқи гўзаллик аёлга муайян
устунлик берган. Кишилик жамияти ривожланиб боргани сари жамиятнинг
аёлларнинг ташқи кўринишига бўлган муносабати ҳам ўзгариб борган.
Чунончи, қадимги даврларда аёлларнинг ташқи нуқсонларига унчалик
эътибор қаратилмаган. Семизлик нуқсон эмас, аксинча, гўзаллик саналган.
Масалан, “Танг даврида тананинг гўзаллигини ифодалаган “
体胖
” (семиз)
сўзига эвфемизм керак бўлмаган. Лекин бугунги жамият аъзоларига бундай
қараш тўғри келмайди. Шунинг учун семизлик эвфемизм талаб этади. Семиз
аёлларга нисбатан “
丰满
”
，
“
富态
” эвфемизмлари ишлатилади”
2
.
Хитойдаги аёллар журналларида
胖
(семиз) сўзи аёлларга нисбатан турли
конструкциялар ва сўз бирикмаларига алмаштирилганини кўриш мумкин (
增重
– вазни ортмоқ,
发福
– тўлишмоқ):
女子吃药
减肥不成，反倒增重
(
时尚
女性
. 2011. № 3). –
Аёл оздирадиган таблетка қабул қилди, бироқ натижаси
бўлмади, аксинча, унинг вазни ортди.
女性腰围突然
«
发福
»
，须防卵巢癌
(
人生与伴侣
. 2007. № 30). –
Аёлнинг бирдан бели тўлишиб кетса, уни тухум-
дон саратони сифатида огоҳлантириш керак
.
Семиз аёлларни ранжитмаслик учун қуйидаги юмшатилган эвфемик
ифодалардан фойдаланилади:
富态
(“у семиз” ўрнига “ўзига тўқ”) ёки
体态
丰满
(“семиз”нинг ўрнига “тўлачадан келган”):
李湘穿金黄色豹纹装亮相，
1
Омонтурдиев А. Ўзбек тилининг қисқача эвфемик луғати. –Тошкент: Фан, 2006. –Б. 62-63.
2
邵军航，汉语委婉语研究，上海，
2010
年
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
139
丰满身材愈显
«
富态
» (Onlylady
女人志
. 2010. №10). –
Ли Сян леопард гулли
кўйлак кийгани учун унинг тўлиқ қомати “ўзига тўқлиги”ни кўрсатибди
;
身
材丰满的女性只要掌握妆扮的技巧，也能显示出特有的风韵，非凡的美感。
(
中 国
女 性
. 2001. №9).
– Пардоз техникасини эгаллаган тўла аёллар
ўзларининг жозибадорлиги, гўзаллигини кўрсата оладилар
1
:
Кейинги йилларда қатор мамлакатларда яшаш шароитларининг яхшила-
ниб бориши натижасида кишиларнинг вазни оғирлашиб бораётгани кузатил-
моқда. Ортиқча вазн оғирлиги, нафақат хитойлик аёлларнинг, балки бутун
дунёдаги аёлларнинг руҳиятига салбий таъсир кўрсатмоқда. Шу маънода
ҳозирги хитой кундалик нутқида семиз аёлларга хушомад қилиш, семизлик-
ни меъёрий ҳолат сифатида қабул қилиш мақсадида қуйидаги эвфемизмлар
қўлланилади:
丰 满
fēngmǎn –семирган рафиқасига эркаклар томонидан
айтиладиган хушомад;
艳资
yànzī –дўмбоқ, лекин ингичка белли аёлларга;
成熟的
chéng shúde – нисбатан семиз қоматли аёлларга;
古典体型
gǔdiǎn
tǐxíng – классик қомат, нисбатан семиз қоматли аёлларга;
富有性感的
fù yǒu
xìng gǎn de – ўзига тўқ жозибадор аёлларга;
贵妇人
guì fùrén – думбоқ аёл-
ларга (Европадан кириб келган эвфемик бирикма);
像坦克车
xiàng tǎnkèchē –
танкка ўхшаш, айникса, йўғон, йирик гавдали, одатда, ёши катта, кекса
аёлларга нисбатан ҳазил манода ишлатилади. Шунингдек, дўмбоқ қизларга
发展圆满的
fāzhǎn yuán mǎn de ва паст бўйли, бели йўғон, катта ўлчам
кийим киядиган қизларга нисбатан
半号
bànhào,
半大号
bàndàhào (асосан,
кийим-кечак ишлаб чиқарувчи фабрикаларнинг реклама савдосида) каби
эвфемик воситалар қўлланилади.
Ўзбек тилида аёлнинг семизлигига ишора қилишда
дўмбоқ, дўндиқ, дўн-
диқча, тўла, тўладан келган, бўлиқ
ва ҳ.к. эвфемизмлардан фойдаланилади.
Йўлда Шамсиқамар деган дўмбоқ жувон билан учрашиб қолди
(Мирмуҳсин,
“Умид”);
Бир дўндиқ, дўмбоққа суқланиб боқдим, Орзулар кўксида қанотим
қоқдим
(Ё.Мирзо, “Ўғил меҳри”);
Ана, кўрмайсанми, бу қандай оппоқ
дўндиқча! Шунақа дўндиқчасига уйлансам
(Мирмуҳсин, “Умид”);
Тўла, қип-
қизил мағиздек аёл бир ҳафтада чўпдек бўлиб қолган эди
(Ў.Умарбеков, “Ёз
ёмғири”);
Лаълининг бўлиқ гавдаси унга икки уч ёш улуғворлик қўшиб турар,
яқинда мактабни битирган қизга ўхшамасди
(Д.Нурий, “Осмон устуни”).
Эвфемизмлар маданиятлар ривожида тил соҳиблари тафаккур тарзининг,
дунёқарашининг маълум бир даврда ўзгариши натижасида юзага келади. Шу
маънода аёл ташқи кўринишининг муайян талаби ҳам ўзгарувчан тус
олганлигини кўриш мумкин. Ҳозирда Хитой маданиятида аёлларнинг ташқи
кўринишидаги нуқсонлар энг оғриқли масалалардан бир ҳисобланади. Бугунги
Хитой аёллари ўзларининг ташқи кўринишига, қоматига жуда катта эътибор
1
Чжань Чан. Гендерные особенности эвфемизации как факторы реализации вежливости в
языке китайской женской прессы // Известия ВГПУ, 2012. –С.72.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
140
қаратишади. Шу боис Хитой лингвомаданиятида аёлларнинг ташқи кўриниши
билан боғлиқ талайгина эвфемизмлар юзага келганини кўриш мумкин.
Бугунги кунда аёлларнинг косметология ва пластик жарроҳлик амалиё-
тига катта қизиқиш билан қараётгани ҳеч кимга сир эмас. Соч турмагидан
тортиб қадду-қоматни яхшилаш, юз тузилиши ва унинг рангини ўзгар-
тишгача қаратилган уринишлар бу мавзудаги муайян эвфемизмларнинг
шаклланишига олиб келди. Масалан,
橘 皮 组 织
,
橘 皮 现 象
“целлюлитли
тери” ўрнига “мандарин пўсти” эвфемик воситасининг қўлланилиши: 90%
以
上的女性在各
处皮肤的部位都会出现橘皮组织。
(Onlylady
女人志
. 2007.
№5).
–90%дан кўпроқ аёлларнинг юз терисида “мандарин пўсти”
муаммоси мавжуд.
Кўпинча ҳуснбузар ўрнига
小痘
– “кичик ловия” метафо-
расидан фойдаланилади:
偶尔出现的痘痘大
都因为压力、作息不规律、饮
食过油过辛辣
造成，所以它们持续的时间应该不会太久，也不会长得很大
(
瑞 丽 伊 人 风 尚
. 2009. №7).
Кучли зўриқиш, иш ва дам олишдаги номун-
тазамлик ва ёғлиқ овқатлар терида тасодифий кичик ловияларнинг пайдо
бўлишига сабаб бўлади. Шунинг учун мазкур кичик ловиялар кўпаймайди ва
терида узоқ қолиб кетмайди
1
.
Маълумки, аёлларнинг ташқи нуқсонларига бўлган муносабат турли
даврларда ўзгариб турган. Масалан, теридаги туғма нуқсонлардан бири
бўлган хол классик адабиётда латофат, гўзаллик, ҳусн саналган:
Қаро холига
бахш этгум Самарқанду Бухорони
;
Латиф бурни ёнидаги қора холининг
табиийлигига ишонмагандек қашиб кўрди ва кўзгу ёнидан жўнади
(А.Қо-
дирий, “Ўтган кунлар”). Бугунги кун аёли учун хол теридаги бир нуқсондир.
Шу боис уни жарроҳлик йўли билан бартараф этишга ҳаракат қилинади.
Мухтасар қилиб айтганда, қадимги даврлардан то ҳозирги кунга қадар
аёлларга кўплаб тақиқлар ва табулар татбиқ этилган. Қадимги Хитой жамияти-
нинг поғонали тизимида аёл пастки ўринда бўлган. Хитой менталитетида “аёл”
концепти эрига бўйсунадиган, болаларининг ҳурматига сазовор бўлган, ота-
онасини, катталарни ва эрини ҳурмат қиладиган яхши уй бекасидир.
Хитой анъаналаридан фарқли ўлароқ, қадимги туркий халқлар мадания-
тида аёлнинг ўрни ниҳоятда юксак бўлган. Туркий давлатларнинг барчасида
аёл жуда катта ҳақ-ҳуқуқларга эга бўлиб, у эркакни тўлдирган, унинг тенги
ҳисобланган.Ўзбек халқининг тарихида ҳам аёллар юксак мақомга эга
бўлганлар. Улар қабила, уруғларга ҳукмдор бўлиб, муҳим ижтимоий-сиёсий,
хўжалик ва оилавий масалаларни ҳал қилганлар.
Ҳозирги кунда аёлнинг жамият ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги ролининг
ортиб бориши аёл ҳақидаги тасаввурларнинг ҳам ўзгаришига олиб келди.
1
Чжань Чан. Гендерные особенности эвфемизации как факторы реализации вежливости в
языке китайской женской прессы // Известия ВГПУ, 2012. –С.72-73.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
141
Бугунги кунда хитой ва ўзбек аёл нафақат она, уй бекаси, балки эркак билан
тенг ҳуқуқга эга бўлган жамиятнинг фаол аъзосидир.
Хитой ва ўзбек лингвомаданиятларида “аёл” кўп қиррали концепт бўлиб,
эвфемизмлар унинг энг муҳим таркибий қисмларидан бири саналади. “Аёл”
тушунчаси билан боғлиқ эвфемизмлар аёлнинг ёши, турмушга чиқиши, ҳо-
миладорлиги, ахлоқи ва ташқи кўриниши сингари мавзуий гуруҳларни
юзага чиқаради.
Қадимги Хитой маданиятида аёлнинг ёшига бўлган муносабат унчалик
муҳим бўлмаса-да, ҳозирги кундаги аёллар учун ёш мавзуси ўзига хос
аҳамият касб этган. Кейинги йилларда аёлларда кексайишдан хавотирга
тушиш кайфиятининг юзага келиши уларнинг ёши билан боғлиқ муайян
эвфемизмларнинг шаклланишига сабаб бўлган.
Хитой ва ўзбек лингвомаданиятларида оналик, ҳомиладорликни
ифодалайдиган эвфемизмлар ҳар иккала халқ аёлларидаги шарқона ибо, ҳаё,
иффат каби когнитив белгилар асосида шаклланган. Хитой анъаналарида
“бола” эр-хотинни бирлаштирадиган, оилани мустаҳкамлайдиган тушунча
бўлгани учун аёлнинг ҳомиладорлиги катта бахт ҳисобланади. Шу сабабли,
хитой лингвомаданиятида ҳомиладорликни ифодалайдиган эвфемизмлар-
нинг таркибида “бахт” сўзи фаол иштирок этади.
Хитой маданиятида ўзбек маданиятидан фарқли ўлароқ, инсоннинг
ёшига бир йил қўшилади, яъни бунда боланинг она қорнидаги даври ҳам
эътиборга олинади. Ҳомиладорлик даври эса 10 ой деб ҳисобланади.
Ўзбек лингвомаданиятида тилак билдириш, яхши ният ва дуо қилиш кенг
тарқалган ҳодисадир. Аёлнинг ҳомиладорлик даврида ҳам уни уятга қўя-
диган ёки ноқулай ҳолатга соладиган ифодаларни қўллашдан қочиб, унинг
ўрнига ёқимли ифодалар, эвфемик тилаклардан фойдаланилади.
Эвфемизмлар маданиятлар ривожида тил соҳиблари тафаккур тарзининг,
дунёқарашининг маълум бир даврда ўзгариши натижасида юзага келади. Шу
маънода аёл ташқи кўринишининг муайян талаби ҳам ўзгарувчан тус
олганлигини кўриш мумкин.
