20
I. CHO‘L CHORVACHILIGINI
RIVOJLANTIRISHNING SELEKSION VA GENETIK
MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
UOʻK: 636.32/38.082
Global iqlim oʻzgarishi sharoitida qorakoʻl qoʻylarini urchitishning ahamiyati
A.X.Xatamov-
ilmiy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari,
q-x.f.d. (PhD)., katta ilmiy xodim
Qorako‘lchilik va cho‘l ekologiyasi ilmiy tadqiqot instituti
asror.xatamov@mail.ru
Annotatsiya. Maqolada global iqlim oʻzgarishi sharoitida yuz berayotgan oʻzgarishlar,
ularning oqibatlari, iqlim oʻzgarishi sharoitida choʻl yaylovlaridan samarali foydalanish, choʻl
yaylovlariga yaxshi moslashgan qorakoʻl qoʻylarining biologik xususiyatlari va ularni
urchitishning samarali jihatlari yoritilgan.
Kalit so‘zlar: iqlim oʻzgarishi, ekstremal iqlim, issiq havo, chorvachilik, oziq-ovqat
xavfsizligi, choʻl mintaqasi, qorakoʻl qoʻylari, biologik xususiyatlari
Summary. The article describes the changes occurring under global climate change, their
consequences, the effective use of desert pastures in conditions of climate change, the
biological characteristics of Karakul sheep, well adapted to desert pastures, as well as effective
aspects of their breeding.
Key words: climate change, extreme climate, hot weather, livestock farming, food
security, desert region, Karakul sheep, biological features
Hozirgi vaqtda butun dunyoda global iqlim o‘zgarishi iqtisodiy, ijtimoiy sohalarga salbiy
ta’sirini ko‘rsatib kelmoqda. Ekspertlar guruhi Yer ilgari hisob-kitob qilinganidan ko‘ra tezroq
isib borayotganini ma’lim qilishmoqda. Dunyo bo‘yicha o‘rtacha harorat 1,1 darajaga
ko‘tarilgan. Bu esa 2040 yilga borib o‘rtacha harorat 1,5 darajaga oshishini bildiradi. Issiq
to‘lqinlar, kuchli shamollar, qurg‘oqchilik, suv toshqinlari yanada ko‘proq sodir bo‘lmoqda.
Ushbu holatni yoz oyida kuzatilayotgan havo haroratining koʻtarilishidan ham sezish mumkin.
Fransiyaning ijtimoiy masalalar va sog‘liqni saqlash vaziri Anes Byuzenning
ta’kidlashicha yozda kuzatilgan anomal issiqlik 1,5 ming kishining o‘limiga sabab bo‘lgan.
Kanadaning Britan Kolumbiyasi provinsiyasida anomal issiq havo sababli deyarli 500
kishi vafot etgan. Provinsiyada havo harorati rekord ko‘rsatkich - 49,6 darajaga yetgan.
Bungacha Kanadada harorat 45 darajadan oshmagan.
Yaponiyada 8000 dan ortiq odam kasalxonalarga yotqizilishiga jazirama tufayli issiqlik
urishi sabab boʻlgan.
Yuqoridagi ma’lumotlardan iqlim oʻzgarishi inson salomatligiga qanchalik xavf
tug‘dirayotganini kuzatish mumkin. Shu bilan birga ushbu holat oʻsimliklar va qishloq xoʻjaligi
hayvonlarining fiziologik holatiga hamda mahsuldorligiga salbiy ta’sir koʻrsatishi tabiiy hol.
“Cloud to Streyet” kompaniyasi mutaxassislari tomonidan olib borilgan
tadqiqotlarga ko‘ra, XXI asr boshidan buyon suv toshqinidan jabr ko‘rgan odamlar soni 24
foizga ortgan. Bu ko‘rsatkich olimlarning bashoratidan 10 barobar ko‘p [9].
Olimlarning hisob-kitobicha, 2000 yildan 2018 yilgacha toshqinlar sayyoramizning 2,23
mln kvadrat kilometrlik hududiga zarar keltirgan, toshqinlardan 290 millionga yaqin kishi jabr
ko‘rgan.
21
Suv toshqinlarining qariyb 90 foizi Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga,
ayniqsa Hind, Ganga-Braxmaputra va Mekong daryolari mintaqasiga to‘g‘ri kelmoqda.
Shuningdek, sun’iy yo‘ldoshdan olingan ma’lumotlar Lotin Amerikasining janubiy qismi,
Yaqin Sharq va Afrika mamlakatlarida ham ko‘payganini ko‘rsatgan.
Iqlim va demografik o‘zgarishlar tufayli 2030 yilga borib suv toshqinlari yana 25 ta
mamlakatda yuz bera boshlashi bashorat qilinmoqda.
N.Kazulening yozishicha, global isish oqibatida dunyo okeanining sathi koʻtarilib, Tinch
okeanidagi ayrim orol davlatlar yo‘q bo‘lib ketishi mumkin [9].
Isish va sovish kabi anomal hodisalarning sodir boʻlishi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va
mevalarning nobud bo‘lishiga olib kelmoqda. Bu esa oʻz navbatida chorvachilik sohasiga
oʻzining salbiy ta’sirini koʻrsatadi. Natijada oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash muammosi
yanada kuchayadi.
BMT ning ta’kidlashicha, iqlim o‘zgarishlari oʻsimliklar hosildorligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi, ushbu holat Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi mamlakatlarida yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Hosildorlikning kamayib ketishi oziq-ovqat muammolarini keltirib chiqaradi.
Vaziyat shunday davom etadigan bo‘lsa, 2080 yilga borib 600 millionga yaqin kishi ochlikdan
jabr koʻrishi mumkin.
XXII asrga borib yil fasllari bahor va kuzdan iborat boʻlishi, oziq-ovqat yetishmovchiligi
yuzaga kelishi, 2050 yilga borib g‘alla hosili 25 foizga kamayib ketishi mumkin [10].
Kvigginning yozishicha, “Kelasi 30 yilda sayyora aholisi sonining o‘sishi natijasida oziq-
ovqatga talab taxminan 50 foizga oshadi, Xitoy va Janubi-sharqiy Osiyoda go‘sht iste’moli
kuchayadi. Ammo shu bilan bir paytda hosil taxminan 30 foizga kamayadi” [11].
Ekstensiv chorvachilikda go‘sht, sut va boshqa chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish
uchun yer yuzining yarmidan ko‘pi juda o‘zgaruvchan yaylovlardan foydalanadi. Bunday ishlab
chiqarish ko‘p millionlab insonlarning turmush tarzini, tirikchiligini ta’minlaydi [12].
Respublikamizning cho‘l mintaqasida joylashgan yaylovlari 16-17 mln. gektarni tashkil
etadi. Ushbu cho‘l xududlarida asosan qorako‘l qo‘ylari, echki, ot va tuyalar urchitiladi. So‘nggi
yillarda global anonim issiq haroratning kuzatilishi cho‘l hududlarida qorako‘l qo‘yidan boshqa
qishloq xo‘jaligi hayvonlari o‘zining biologik xususiyatlarini saqlab qolishda jiddiy
qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bu esa cho‘l yaylovlaridan foydalanish samaradorligiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Qorako‘l qo‘ylari esa juda qimmatli biologik xususiyatga ega bo‘lib, ular yoz
fasli juda issiq va qish fasli juda sovuq bo‘lgan cho‘l yaylovlariga juda yaxshi moslashgan. Ular
o‘simlik qoplami siyrak, sho‘r suvli, qurg‘oqchil yaylovlarda, yoz, kuz va qish fasllarida
mutlaqo ko‘k ozuqalarni iste’mol qilmasdan, urchish, jadal o‘sish va rivojlanish xususiyatlarini
saqlagan holda mahsulot bera oladigan qo‘y hisoblanadi [6].
Respublikamizda aholi sonining ko‘payib borishi, aholining oziq–ovqat mahsulotlariga
bo‘lgan talabining ortishi, aholining oziq–ovqat xavfsizligini ta’minlash cho‘l hududlaridan
samarali foydalanishni taqazo etadi.
Qorako‘l qo‘ylari ko‘p asrlar mobaynida issiq cho‘l va yarim cho‘l yaylovlarining og‘ir
sharoitlariga moslashtirilgan. Oʻsimliklari doimo kam bo‘lgan cho‘llarda qorako‘l qo‘ylari
kuniga 15-20 km masofani bosib o‘tib, kerakli miqdordagi ozuqani topib yeydi.
Cho‘l va yarim cho‘ldagi iqlim sharoiti qorako‘l qo‘ylari organizmiga ta’sir ko‘rsatishi
natijasida zotga xos fiziologik va biologik xususiyatlarni shakllanishiga olib kelgan.
Qorako‘l qo‘ylari boshqa qo‘y zotlariga qaraganda cho‘l va sahro yaylovlarida butun yil
fasllarida boqishga yaxshi moslashgan.
Qorako‘l qo‘ylari unchalik yirik bo‘lmaydi. Oʻrtacha semizlikka ega sovliqlar tirik vazni
42-48 kg, naslli qo‘chqorlar 60-75 kg ni tashkil qiladi. Bir kunlik urg‘ochi qo‘zining tirik
vazni 3,7-4,2 kg va qo‘chqor qo‘zilar 4,3-5,2 kg dan oshmaydi [3].
Qorako‘l qo‘ylaridan olinadigan jun boshqa dag‘al jun beradigan qo‘y zotlariga qaraganda
ancha yuqori. Sovliqlaridan ikki qirqimda 2,5 kg va qo‘chqorlaridan 3,5-4 kg jun olinadi [8].
22
Tabiiy sharoitda 100 bosh sovliqdan 105-110 bosh qo‘zi olish mumkin.
Qorako‘l qo‘ylarini boqish uchun yaxshi sharoit yaratilganda ular 11-12 yil yashaydi.
Lekin sovliqlar 6-7 yilgacha mahsuldorligini yo‘qotmaydi.
Qorakoʻl qoʻylaridan 8-9 oylik yoshida 60 kunlik boʻrdoqilashdan soʻng turli etologik
tiplar kesimida 47,7-49,5% soʻyim chiqimiga ega boʻlgan 17,8-19,6 kg miqdorda goʻsht
yetishtirish mumkin [1, 2, 4, 5, 7]. Bu esa ekstremal choʻl sharoitlarida aholini ish bilan
ta’minlash, ularni turmush darajasini oshirish hamda mahsulot ishlab chiqarish iqtisodiy
jihatdan samarali ekanligidan dalolat beradi.
Ob-havoning keskin o‘zgarishi, jumladan, haroratning kechasi va kunduzi turlicha
bo‘lishi, uzoq davom etadigan qattiq sovuq va izg‘irin, qurg‘oqchilik, o‘tloqlarda o‘tlarning
kam bo‘lishi kabi hodisalar qo‘y organizmining normal fiziologik holatiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Shunday holatda ham ushbu ta’sirlar natijasida ulardan foydalanish muddati 1-2
yilga qisqarishi mumkin. Bu esa qorako‘l qo‘ylarining ob-havoning noqulay sharoitlarida ham
urchish, ko‘payish hamda mahsulot berish qobilyatini saqlab qolishini ko‘rsatadi.
Qorako‘l qo‘ylari ovqat hazm qilish organlarining maxsus tuzilishga egaligi -
oshqozonining murakkabligi, ichaklarining uzunligi, tumshug‘ining ingichkaligi, lablarining
yupqa va serharakat bo‘lishi, oyoqlarining uzun va mustahkamligi, tuyoqlarining qattiqligi
ularning yaylovdagi har xil o‘tlardan yaxshi foydalanish imkonini beradi. Ular juda past bo‘yli
maysa o‘tlarni va yerga to‘kilgan o‘t bo‘laklarini yeya oladi. Ularning pastki, ustki jag‘
suyaklari va tishlari mustahkam tuzilgan, jag‘lari tolmaydi, tishlari esa tez yeyilmaydi. Yana bir
biologik xususiyati shundan iboratki, ular qishning qattiq sovuq kunlarida yaylovlardagi qor
ostida qolib ketgan o‘tlarni tuyoqlari yordamida ochib oziqlanadi [8].
Qorako‘l qo‘y zoti suvsizlikka chidamli. Ular yozda kuniga ikki marta, qishda ko‘pincha
ikki kunda bir marta, bahorda kuniga, asosan, quduq suvi bilan sug‘oriladi. Qorako‘l
qo‘ylarining suvsizlikka chidamlilik xususiyatidan foydalanib, quduqdan 10-15 km uzoqdagi
yaylovlarda ham boqish mumkin.
Qorako‘l qo‘ylarining yuqorida sanab o‘tilgan biologik xususiyatlari ularni ekstremal
cho‘l sharoitlarida urchitish samarali ekanligini ko‘rsatadi.
Xulosa.
Global iqlim o‘zgarishi sharoitida ekstremal cho‘l sharoitlarida rivojlangan
qorako‘lchilik sohasi mamlakatimizda oziq–ovqat xavfsizligini ta’minlashda asosiy o‘rinlardan
birini egallashi mumkin. Iqlim o‘zgarishi sharoitida respublikamizning qurg‘oqchil
mintaqalarida, cho‘l yaylovlaridan samarali foydalanishda qorako‘l qo‘ylarining qimmatli
biologik xususiyatlaridan samarali foydalanib ularni urchitish ham iqtisodiy ham ijtimoiy
jihatdan samarali hisoblanadi. Ya’ni oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda mahsulot ishlab
chiqarish, cho‘l hududlarida daromad olish, cho‘lda yashovchi aholini ish bilan ta’minlash
hamda turmush tarzini yaxshilash imkoniyati mavjud.
Foydalanilgan adabiyorlar roʻyxati
1. Bobokulov, N., Khatamov, A., Abduzoirova, D., Yusupov, A., Urimbetov, A., &
Olmasov, B. (2021). Meat productivity of sheep in Uzbekistan and its relationship with
different factors. In E3S Web of Conferences (Vol. 258, p. 04020). EDP Sciences.
2. Kh, Khatamov A. "Meat Productivity of Karakul Sheep in Uzbekistan." International
Journal of Discoveries and Innovations in Applied Sciences 1.6 (2021): 153-155.
3. Raximov A.A. Qorakoʻlchilik. Toshkent, 1967. 385 bet
4. Хатамов А. Х. Мясная продуктивность каракульских овец каракалпакского сура
различных этологических типов //Овцы, козы, шерстяное дело. – 2018. – №. 4. – С. 26-26.
5. Xatamov, A. (2021). Adir sharoitida qoraqalpoq sur qorako’l qo’ylarining etologiyasi,
biologiyasi va mahsuldorligi. Monografiya. Toshkent “OOO Zamin-nashr”, 2021y. 126 B.
6. Xatamov, A. (2022). Turli hududlarda qorako’l qo’ylarini urchitishga yo’naltirilgan
samarali seleksiya yo’nalishlari. Chorvachilik Va Naslchilik Ishi Jurnali. 2022. №6. 20-21 B.
23
7. Xatamov, A., & Shaptakov, E. (2023). Qishloq xo’jaligi hayvonlarining
etologiyasi. O’quv qo’llanma. Usmon Nosir Media. Samarqand 2023. 187 B.
8. Zokirov M., Valiyev U., Shirinboyev Sh. Qorako'lchilik. Toshkent, “Oʻqituvchi”, 1983,
301 bet
https://uzhurriyat.uz/2016/03/21/iqlim-o-zgarishlari-va-oqibatlari/
https://www.google.com/amp/s/www.amerikaovozi.com/amp/climate-change-
https://pastres.files.wordpress.com/2021/09/infosheets-1ru.pdf
UDK: 636.32/38.082.11.
BOBOTOG‘ SURI XO‘JALIGIDAGI QORAKO‘L QO‘YLARINING BIOLOGIK VA
MAHSULDORLIK XUSUSIYATLARI
U.X.Aripov-
q.x.f.d., professor,
G.T.Axrorova
-tayanch doktorant,
M.M.Urinboyeva
-tayanch doktorant,
X.N.Imomov
-tayanch doktorant
Qorakoʻlchilik va choʻl ekologiyasi ilmiy-tadqiqot instituti
Annotatsiya. Maqolada ko‘k va sur rangli qorako‘l qo‘ylarining biologik va mahsuldorlik
xususiyatlariga ta’sir qiluvchi omillar, mahsuldorlikni oshirishning genetik imkoniyatlari
haqida fikrlar bayon ettirilgan.
Kalit so‘zlar: Qorako‘l qo‘y zoti, gomo va geterogen juftlash, rang va rang barangliklar,
iqlim, harorat, mahsuldorlik, genetik imkoniyat.
Abstract. The article describes the factors affecting the biological and productivity
characteristics of blue and gray Karakul sheep, and the genetic possibilities of increasing
productivity.
Key words: Karakol sheep breed, homogeneous and heterogeneous mating, color and
color variations, climate, temperature, productivity, genetic potential
Kirish.
Qorako‘l qo‘y zoti dunyodagi eng mashhur qo‘y zotlaridan biridir. U Yevropa,
Osiyo va Amerikaning 50 dan ortiq mamlakatlarida urchitiladi. Qorako‘l qo‘ylarining keng
tarqalgan hududi, turli iqlim, saqlash, asrash va ozuqa sharoitlari, seleksiya va naslchilik
ishlarining darajasi va yo‘nalishlari – bularning barchasi ularning biologik va mahsuldorlik
xususiyatlariga ta’sir qilgan.
O‘rta Osiyo va Qozog‘istonning tabiiy omillari ichida iqlim omili eng kuchli hisoblanadi.
Iqlim tushunchasiga kiruvchi quyosh radiatsiyasi, atmosfera bosimi, havo va tuproq harorati,
yog‘ingarchilik va boshqalar bu iqlimda yashovchi qo‘ylarga nafaqat bevosita, balki asosan
tuproq, o‘simlik, suv rejimi orqali ham ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekiston iqlimi ko‘p jihatdan o‘ziga xos o‘simlik shakllarining rivojlanishi va o‘ziga
xos tuproqlarning shakllanishini belgilaydi. Yuqori harorat, quruqlik, haroratning keskin
o‘zgarishi va shamolning birgalikdagi ta’siri yer va havo namligining sifatiga keskin ta’sir
qiladi va hayotning ushbu tashqi omilini minimallashtiradi. Shuning uchun qorako‘l qo‘ylari
tabiiy sharoitda doimiy ravishda iqlim omillarining ta’siriga duchor bo‘ladi.
Organizmning atrof-muhitga bo‘lgan reaksiyasi va sun’iy tanlash zot ichida har xil
turlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Qorako‘l zotida quyidagi konstitutsiya turlari ajralib
turadi - mustahkam, qo‘pol, nozik. Shu bilan birga, ayrim konstitutsiya tipidagi qo‘zilar va
qo‘ylar bir qator biologik va iqtisodiy jihatdan qimmatli belgilari bilan bir-biridan farq qiladi.
