65
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Газиев А. Қоракўл қўйларини самарали селекциялашнинг экологик ва генетик
асослари. Докт. дисс. (DSc). Самарқанд, 2021, 198 бет.
2.
Исаянц Б. Л. Длина волоса каракульских овец при рождении и её значение в
селекции. Автореф. канд. дисс., Самарканд, 1971, 21 с.
3.
Матякубов Р. Длина завитка ягнят при рождении и её влияние на формирование
смушковой и шерстной продуктивности чёрных каракульских овец. Автореф. канд. дисс.,
Ташкент 1999, 22 с.
4.
Плохинский Н. А. Руководство по биометрии для зоотехников. Москва, 1969. 256
с.
5.
Юсупов С. Ю. ва бошқалар. Қоракўлчиликда наслчилик ишларини юритиш ва
қўзиларни баҳолаш (бонитировка қилиш) бўйича қўлланма. Тошкент, 2015. 31 бет.
UOʻK: 636.32/38.082.11.
Ko‘k afg‘on genofondi qo‘chqorlaridan foydalanib olingan ko‘k va qora rangli
avlodlarning eksterer va tana tuzilish indeks ko‘rsatkichlari
X.N.Imomov-
tayanch doktorant
U.X.Aripov-
ilmiy rahbar, q.x.f.d., professor
Qorako‘lchilik va cho‘l ekologiyasi ilmiy-tadqiqot instituti
Annotatsiya. Ushbu maqolada “Bobotog‘ suri xo‘jaligi”ga keltirilgan afg‘on ko‘k
qorako‘l qo‘chqorlaridan foydalanish natijasida olingan ko‘k va qora rangli qo‘zilarining
yoshi dinamikasida eksterer, indeks hamda tirik vazn ko‘rsatkichlari aniqlangan va xulosalar
qilingan.
Kalit so‘zlar: ko‘k va qora rangli qorako‘l qo‘zilari, seleksiya, eksterer, indeks, qo‘zilar
yoshi, mutloq va kunlik o‘sish.
Abstract. In this article, the exterior, index and live weight indicators were determined
in the age dynamics of blue and black lambs obtained from the use of Afghan blue Karakol
rams brought to “Bobotog Suri Farm”, and conclusions are drawn.
Key words: blue and black Karakol lambs, selection, exterior, index, age of lambs,
absolute and daily growth.
Kirish.
Bugungi kunda Respublikamizda qorako‘l qo‘ylarni urchitish, ularning bosh
sonini oshirish hamda ularning tirik vazn ko‘rsatkichlarini yaxshilash asosiy maqsadlardan biri
sifatida qaraladi, shu bois ushbu talabni qondirish, qorako‘l qo‘ylaridan olinadigan talab
darajasidagi, yuqori mahsuldor qo‘zilar salmog‘ini oshirish va ulardan naslchilik ishlarida
foydalanish yoʻnalishdagi tadqiqotlar dolzarb hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsadi.
“Bobotog‘ suri xo‘jaligi”ga keltirilgan afg‘on ko‘k qorako‘l
qo‘chqorlaridan foydalanish natijasida olingan ko‘k va qora rangli qo‘zilarining yoshi
dinamikasida eksteryer, indeks hamda tirik vazn ko‘rsatkichlari aniqlashdan iborat.
Tadqiqot usulublari.
Tadqiqotlar Surxondaryo viloyati, Qumqo‘rg‘on tumanining
“Bobotog‘ suri” MChJ sharoitidagi mavjud janubiy O‘zbekiston zavod tipi qorako‘l qo‘zilarida
bajarildi. Tajribada rang bo‘yicha geterogen Afg‘on ko‘k qo‘chqorlari genofondidan
foydalanib, olingan ko‘k va qora rangli qorako‘l qo‘zilarni eksteryer o‘lchamlari hamda tana
tuzilish indekslari umumiy qabul qilingan usullar asosida amalga oshirildi [1]. Ma’lumotlarga
matematik ishlov berish variatsion statistika usullarida [2] amalga oshirildi.
Tadqiqot natijalari.
Shuni ta’kidlash joizki, etsterer ko‘rsatkichi qorako‘l qo‘ylari
konstitutsiyasining asosiy ko‘rsatkichlaridan hisoblanadi. Eksteryer xususiyatlari bo‘yicha
hayvonlarning sog‘-nosog‘ligi, mahsuldorlik yo‘nalishi va darajasi, ayrim tabiiy-xo‘jalik
66
sharoitiga moslashuvchanligi, tipining ifodalanishi to‘g‘risida mulohaza qilish imkoniyatini
beradi. Shunga e’tiboran
eksteryer ko‘rsatkichlarni aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Tajribadagi qo‘zilarning o‘sish va rivojlanishini o‘rganish uchun quyidagi eng muhim tana
qismlarining chiziqli o‘lchamlari o‘lchanadi.
Tadqiqotlar natijasida olingan ko‘k va qora rangli avlodlarning yosh dinamikasida
eksteryer ko‘rsatkichlarining natijalari 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
Tajribadagi qo‘zilarning eksteryer o‘lchamlari, sm
Qo‘zilarning eksteryer
o‘lchamalari, sm
(X±Sx)
Yosh
davrlari
Juftlash sxemasi
Geterogen ♂ ko‘k afg‘on X ♀ qora janubiy
O‘zbekiston
Ko‘k n=30
Qora n=30
Yag‘rin balandligi
Tug‘ilganda
38,6±0,10
38,5±0,10
20 kunlikda
46,2±0,21
46,1±0,24
4-4,5 oy
53,6±0,29
53,4±0,10
Gavdaning qiya uzunligi
Tug‘ilganda
34,8±0,15
34,6±0,16
20 kunlikda
39,5±0,18
39,4±0,18
4-4,5 oy
53,8±0,30*
53,2±0,30
Ko‘krak kengligi
Tug‘ilganda
9,8±0,11
9,7±0,12
20 kunlikda
15,0±0,13
14,8±0,13
4-4,5 oy
15,5±0,14
15,3±0,13
Ko‘krak chuqurligi
Tug‘ilganda
14,7±0,13
14,5±0,13
20 kunlikda
16,5±0,12
16,3±0,12
4-4,5 oy
22,9±0,19
22,6±0,21
Ko‘krak aylanasi
Tug‘ilganda
40,5±0,10
40,4±0,10
20 kunlikda
48,2±0,21
48,0±0,13
4-4,5 oy
65,2±0,20
64,9±0,15
Kaft aylanasi
Tug‘ilganda
6,0±0,07
5,8±0,05
20 kunlikda
6,5±0,05**
6,3±0,05
4-4,5 oy
7,5±0,07
7,3±0,09
*P<0,05., **P<0,001
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rish mumkinki, tug‘ilgan vaqtdan to 4,5 oylikgacha bo‘lgan
vaqtda olingan ko‘k va qora rangli qo‘zilarning eksteryer ko‘rsatkichlari bo‘yicha quyidagilar
yag‘rin balandligi, gavdaning qiya uzunligi, ko‘krak kengligi, ko‘krak chuqurligi, ko‘krak
aylanasi va kaft aylanasi ko‘rsatkichlari o‘rganildi va quyidagicha farqlanishlar bilan ko‘k
rangli avlodlar ustinlik qildi. Yani tug‘ilgandagi holat bo‘yicha 0,1; 0,2; 0,1; 0,2; 0,1; va 0,2 sm
ko‘k ranglilarda yuqoriligi aniqlandi. Ushbu natijalar 20 kunlik hamda 4-4,5 oylik vaqtida ham
o‘rganildi. Natijalar esa jadvalda to‘liq o‘z aksini topgan. Ushbu vaqt oralig‘ida eksteryer
ko‘rsatkichlari jadal ravishda kechishi kuzatildi. Hamda ishonchlilik darajasi o‘rganilganda kaft
aylanasi ko‘rsatkichi 20 kunlikda 0,999 ga gavdaning qiya uzunligi ko‘rsatkichi bo‘yicha esa
4,5 oylikda 0,95 ga ega ekanligi tadqiqotlarda o‘z aksini topdi.
Eksteryer ko‘rsatkichlaridan tashqari tana tuzilish indekslari ham muhim
ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Qo‘ylarning konstitutsional xususiyatlari va mahsuldorlik
yo‘nalishini tavsiflash uchun quyidagi indekslarni hisoblandi. Shu nuqtai nazardan o‘rganilgan
natijalar quyidagi 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval
67
Tajribadagi qo‘zilarning tana tuzilish indeks o‘lchamlari, %
Qo‘zilarning eksteryer
o‘lchamalari, sm
(X±Sx)
Yosh
davrlari
Juftlash sxemasi
Geterogen ♂ ko‘k afg‘on X ♀ qora janubiy
O‘zbekiston
Ko‘k n=30
Qora n=30
Uzunoyoqlilik
Tug‘ilganda
61,8±0,24
62,2±0,24
20 kunlikda
64,3±0,14
64,6±0,11
4-4,5 oy
57,3±0,18
57,6±0,20
Cho‘zinchoqlilik
Tug‘ilganda
90,1±0,31
90,0±,030
20 kunlikda
85,5±0,41
85,4±0,36
4-4,5 oy
100,3±0,03
99,7±0,43
Ko‘krakdorlik
Tug‘ilganda
66,6±0,25
66,3±0,27
20 kunlikda
90,8±0,23
90,5±0,16
4-4,5 oy
67,6±0,20
67,5±0,11
To‘lishganlik
Tug‘ilganda
116,4±0,41
116,7±0,39
20 kunlikda
122±0,59
122,1±0,46
4-4,5 oy
121,2±0,30
121,9±0,55
Suyakdorlik
Tug‘ilganda
15,5±0,15
15,1±0,10
20 kunlikda
13,9±0,07
13,5±0,05
4-4,5 oy
13,9±0,07
13,5±0,11
Jadval ma’lumotlari tahlilidan ko‘rish mumkinki, tana tuzilish indekslari bo‘yicha olingan
ko‘k va qora rangli avlodlar ko‘rsatkichlari orasida quyidagicha farqlanishlar bo‘lganligini
ko‘rishimiz mumkin. Ya’ni bunda uzunoyoqlilik, cho‘zinchoqlilik, ko‘krakdorlik, to‘lishganlik
hamda suyakdorlik indekslari bo‘yicha quyidagicha holat kuzatildi. Tug‘ilgandagi va 4-4,5
oylikdagi holat bo‘yicha 0,4; 0,1; 0,3; 0,3; 0,4 hamda 0,3; 0,5; 0,1; 0,7; va 0,4% ga ko‘k
qo‘zilarda ustinlik qildi.
Bizga ma’lumki hayvonlarning o‘sish va rivojlanishi yaxshi bo‘lishi asosan quyidagi
omillarga bog‘liq, ya’ni oziqlantirish, asrash va saqlash ya’ni texnologik omillar hamda irsiy
xususiyatlariga bog‘liqdir. Shunga e’tiboran olingan avlodlarning tirik vazn bo‘yicha ham
o‘rganilgan natijalari quyidagi 3-jadvalga keltirilgan.
Jadval ma’lumotlari tahliliga asosan tug‘ilgandan to 4,5 oylikgacha bo‘lgan vaqt
oralig‘ida olingan ko‘k va qora rangli avlodlarning o‘sish ko‘rsatkichi orasida yuqori darajada
farqlanishlar bo‘lmaganligini ko‘rishimiz mumkin. Ya’ni 0,1; 0,1 va 0,1 kg ga bo‘lganligi
aniqlandi. Bu esa umumiy mutloq va kunlik o‘sish ko‘rsatkichida farqlanishlar
bo‘lmaganligidan dalolat beradi.
3-jadval
Qo‘zilarning tirik vazn ko‘rsatkichlari, kg
Juftlash
sxemasi
Qo‘zilar
bosh
soni
O‘sish ko‘rsatkichlari
Tug‘ilganda
20 kunlikda
4-4,5 oylik
Mut-laq,
kg
Kunlik
o‘rtacha,
gr
(X±Sx) C
%
(X±Sx) C
%
(X±Sx)
C
%
Geterogen
♂ko‘k
afg‘on X♀
qora janubiy
O‘zbekiston
Ko‘k
n=30
4,3±0,05 6,9 9,0±0,07 4,4 26,1±0,17 3,57
21,8
161,4
Qora
n=30
4,2±0,05 6,5 8,9±0,09 5,6 26±0,18 3,87
21,8
161,4
Xulosalar.
Bizga ma’lumki Geterogen ♂afg‘on X ♀qora janubiy O‘zbekiston qo‘ylarini
juftlash natijasida olingan ko‘k va qora rangli qo‘zilarning bir qancha ko‘rsatkichlari bo‘yicha
68
ma’lumotlar yuqoridagi jadvallarda o‘z aksini topgan. Eksteryer va tana indekslari hamda o‘sish
ko‘rsatkichlari orasida tug‘ilgandan to 4-4,5 oylikgacha bo‘lgan vaqt oralig‘ida ko‘k rangli
avlodlarda qisman ustunlik qilganligi saqlanib qolindi. Shunga e’tiboran ushu holatlarni
seleksiya jarayonida e’tiborga olish maqsadga muvofiq.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Кравченко Н.А. Разведение сельскохозяйственных животных. Изд-во сельхоз
литературы, журналов и плакатов, 1963. 310 с.
2.
Плохинский Н.А. Руководство по биометрии для зоотехников. Москва 1969.
УДК: 636 (045)
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ВЕРБЛЮДОВОДСТВА В КАЗАХСТАНЕ
А.М.Омбаев
-член–корреспондент НАН РК,
д.с.-х.н., профессор, abdi_rahman@mail.ru
Б.Т.Кулатаев-
к.с.-х.н., профессор, bnar68@mail.ru
Е.Разуан-
докторант PhD, razuanergali@gmail.com
НАО «Казахский национальный аграрный исследовательский университет»
Аннотация: В статье справедливо, отмечено, что в аграрной зоне Казахстана
преимущественно развивается верблюдоводство. Численность верблюдов в республике
достигло до 282,8 тыс. голов. Производство верблюжьего молока и шубата в основном
осуществляется на основе машинного доения верблюдиц.
Ключевые слова: верблюды, пустынная зона, поголовье, животноводство, доение,
шубат.
Summary. The article rightly notes that camel breeding is mainly developing in the
agricultural zone of Kazakhstan. The number of camels in the republic has reached up to 282.8
thousand heads. The production of camel milk and fur coat is mainly carried out on the basis of
machine milking of camels.
Key words: camels, desert zone, livestock, animal husbandry, milking, fur coat.
Казахстан исторически является животноводческой страной. Животноводство было
основой быта казахов, важнейшей стороной жизни кочевого народа. Развитию
животноводства способствовало наличие обширных естественных пастбищ (187 млн. га).
В республике территория пустынных и полупустынных земель составляет более 100 млн.
га [1].
В Казахстане пустынные земли занимают широкую полосу от Каспийского моря до
предгорий. Существуют три зоны пустынь: песчаные – Кызылкум, Мойынкум, Каракум,
Таукум, Аралкум, Жанкум, Жаманкум и Приаралье; глинистые – Бетпак-Дала,
Мырзашол; каменистые – Сарыарка, восток Бетпак-Далы.
Растительность и животный мир пустынь очень скудные, в основном представлены
такие виды флоры-саксаул, верблюжья колючка, селин, полынь, изень, заросли
кустарников, а также фауны-желтый суслик, карсак, джайран, лиса, заяц.
Полупустыни, как переходная зона между степью и пустыной, играют огромную
роль в разведении сельскохозяйственных животных.
В пустынной и полупустынной зонах Казахстана получили развитие
верблюдоводство, каракулеводство, курдючное овцеводство, козоводство и коневодство.
Проблема использования опустыненных земель в виду активной хозяйственной
деятельности человека является актуальной проблемой в юго-западном регионе
Казахстана, где преимущественно развивается продуктивное верблюдоводство. В
условиях пустынь и полупустынь Казахстана затруднено развитие молочного