159
Чўл озуқабоп ўсимликлари уруғларида 50% қанотчалари яхши ривожланган
уруғларда уруғ муртак ривожланмаган бўлиши мумкин. Бизнинг тажрибаларимизда ҳам
шунга яқин маълумотлар қайд этилди [1].
Хулоса.
Чўл озуқабоп ўсимликлари ўз-ўзидан чангланиш хусусияти уларинг
маданий майдонларини кенгайтиришда илмий асос бўлиб хизмат қилади. Лекин
ўсимликларда уруғларнинг дала шароитидаги унувчанлиги жуда паст. Шундай
бўлишига қарамасдан, униб чиққандан кейин яшовчанлигини сақлаб қолади ва тез ўсади
ва ривожланади. Черкез турларини чўл минтақасининг қумли ва гипсли тупроқларида
экиб кўпайтириш яхши самара бериши мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Конычева В.И. К биологии цветения и плодоношения Salsola arbuscula Pall//
Узбекский биологический журнал, 1963.№2.-с.22-25.
2.
Методические указания по семеноведению интродуцентов. М.: Наука, 1988-60 с.
3.
Раббимов А., Ҳамроева Г. Чўл озуқабоп ўсимликлари инродукцияси ва
селекцияси бўйича услубий тавсиялар. Самарқанд, 2016.-42 б.
4.
Раббимов А. Чўл озуқабоп ўсимликларининг генетик ресурслари улардан
фойдаланиш ҳолати ва истиқболлари //Қишлоқ хўжалик экинларининг генетик
ресурслари: ҳолати ва фойдаланиш истиқболлари. -Тошкент, 2014. -Б. 69-72.
5.
Раббимов А. Чўл яйловлари ҳосилдорлигини оширишнинг интродукция ва
селекция асослари. Ботаника соҳасидаги илмий-амалий ютуқлар ва долзарб муаммолар.
Илмий-амалий конференция материаллари, Самарқанд, 2014. 72-75.
УЎK: 581.1.633.39.
АГРОФИТОЦЕНОЗЛАР ТАРКИБИДАГИ ОЗУҚАБОП ЎСИМЛИКЛАРНИНГ СУВ
РЕЖИМИ ХУСУСИЯТЛАРИ
Ш.Қ.Синдаров -
Озиқа ишлаб чиқариш бўлими мудири,
Х.Р.Халилов-
Нурота тажриба даласи мудири
Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий тадқиқот институти
Аннотация.
Мақолада агрофитоценозлар таркибидаги истиқболли яйлов озуқабоп
ўсимликлари туқималари таркибидаги сув миқдори тўғрисидаги маьлумотлар
келтирилган
Калит сўзлар:
табиий яйлов, сунъий яйлов, агрофитоценоз, сув режими,
тўқимадаги сув миқдори, новда, барг, фитомелиорация.
Annotation.
The article provides information about the water regime of promising species
of pasture forage plants in agrophytocenoses.
Keywords:
natural pasture, artificial pastures, agrophytocenosis, water regime, water
content in textiles, shoot, foliage, phytomelioration.
Кириш.
Табиий яйловлар чўл-яйлов чорвачилигининг асосий озуқа манбаи
ҳисобланади ва соҳани янада ривожлантириш яйловлардаги ўсимлик қоплами ҳамда
ҳосилдорлиги билан бевосита боғлиқ. Яйловлар ҳолатини яхшилаш, уларнинг
ҳосилдорлигини ошириш учун табиий яйловларнинг инқирозга учраган майдонларида
фитомелиоратив тадбирларни амалга ошириш ҳозирги куннинг энг долзарб
вазифаларидан биридир. Яйлов озуқабоп ўсимликларининг истиқболли турлари
иштирокида сунъий яйловлар, пичанзорлар барпо этиш учун чўл ва адир минтақаларида
фитомелиоратив ишларни амалга оширишда ўсимликларнинг экологик-физиологик
хусусиятларини ўрганиш ўта муҳим вазифа ҳисобланади [2].
160
Марказий Осиёнинг қурғоқчил ҳудудларида яйлов озуқабоп ўсимликларининг сув
режимига оид бажарилган тадқиқот ишлари асосан табиий шароитларда, шунингдек,
маданийлаштирилган ўсимликлар алоҳида ўстирилган муҳитда ўрганилган. Бажарилган
тадқиқотда эса яйлов озуқабоп ўсимликларининг истиқболли турлари иштирокида барпо
этилган агрофитоценозлар (7 та ўсимлик тури аралаш экилган) таркибидаги
ўсимликларнинг сув режими хусусиятлари ўрганилди. Жумладан агрофитоценозлардаги
ўсимлик турларининг барги (новдаси) таркибидаги сув миқдорининг кунлик ва мавсумий
ўзгариши тадқиқ қилинди.
Тадқиқот манбаи ва бажариш услублари.
Тадқиқот манбаи сифатида “Нурота”
тажриба даласида барпо этилган агрофитоценозлар таркибидаги турли ҳаётий шаклларга
мансуб озуқабоп ўсимликларнинг истиқболли турлари (қора саксовул, чўғон, терескен,
қуйровуқ, изен, астрагал, эркак ўт) танланди. Режалаштирилган дала тажрибалари,
биометрик ўлчовлар ўсимликшунослик ва ўсимликлар физиологиясида [1] умум қабул
қилинган услублардан фойдаланиш асосида амалга оширилди.
Тадқиқот натижалари ва уларнинг таҳлили.
Тадқиқотлар Қоракўлчилик ва чўл
экологияси илмий тадқиқот институтининг “Нурота” тажриба даласида олиб борилди.
Ўсимликларнинг новда (барг)лари таркибидаги сув миқдорини аниқлаш учун,
ўсимликнинг новдаси ёки барги қирқиб олиниб, торсион тарозида ўлчанди.
Ҳар бир ўсимлик турининг новда (барг)лари алоҳида бюкс (алюмин стаканчалар) га
жойлаштирилиб, 105
0
С хароратда қуритиш шкафида мутлоқ оғирликгача қуритилди.
Олдинги ва қуритилгани кейинги оғирлик орасидаги фарқ ўсимлик новдаси (барги)
таркибидаги сув миқдорини белгилайди. Тажриба қайтариғи уч карра. Ўлчов ишлари
ўсимликлар вегетацияси давомида бир кунда уч марта эрталаб 8
00
да, кундузи 14
00
да ва
кечқурун 20
00
да олиб борилди.
Тажриба натижаларига кўра эрталаб (8
00
) ўсимликлар таркибидаги сув миқдори
кўпроқ бўлиб, ҳаво ҳароратининг кўтарилиши, шунингдек, ўсимликларнинг сув
буғлатиш жадаллигининг кучайиши билан тушки ва кечки соатларда камайди. Баҳор
мавсумида ўсимликлар тўқималарининг сув билан таъминланганлиги юқори бўлиб (25-
апрел), у турлар бўйлаб 71,2-84,5% ни ташкил этган бўлса, ёз мавсумига келиб (30-июн)
50,2-76,5% дан ошмади. Бу ҳолат ҳаво ҳароратининг кўтарилиши ва ўсимликларнинг сув
буғлатиш жадаллигининг ортиши билан боғлиқ. Куз мавсумига келиб (10 сентябр)
ўсимлик тўқималарининг сув билан таъмиланганлиги янада пасайиши (45,8-73,0%)
тупроқдан ўзлаштириладиган сув заҳирасининг камайиши билан изоҳланади. Ўсимлик
таркибидаги сув миқдорини қиёсий ўрганиш натижалари шуни кўрсатадики, қора
саксовул ва чўғоннинг новда (барг)лари ўз таркибида нисбатан кўп (баҳорда 82,5-84,5%
ва кузда 72,4-73,0%) сув сақлаши аниқланди.
Ушбу кўрсаткич терескенда, қуйровуқда, изенда (баҳорда 71,2-74,8-75,1% ва кузда
45,8-57,5-48,9%) нисбатан камроқ эканлиги қайд этилди. Астрагал ва эркак ўт қисқа
вегетацияли кўп йиллик ўтлар (вегетацияси июн ойининг охирида тугайди) бўлиб,
уларнинг новда (барг) лари ўз таркибида баҳорда 81,3-83,4% ва ёзда 70,1-67,9% сув
сақлаши аниқланди.
Хулоса.
Юқорида қайд этилган кўрсаткичлар яйлов озуқабоп ўсимликларининг
ўсиш, ривожланиш, ҳосил тўплаши ва уруғ ҳосил қилиши учун меъёрий ҳолат
ҳисобланиб, агрофитоценозлар таркибидаги ўсимлик турларининг қурғоқчил
шароитларга чидамли эканлигидан далолат бермоқда.
161
1-жадвал
Агрофитоценозлардаги озуқабоп ўсимликларнинг барги (новда) сидаги сув
миқдорининг (%) кунлик ва мавсумий ўзгариши. Ўсимликлар вегетациясининг 5
(2022)-йили. Нурота тажриба даласи
Турлар
Аниқлаш
вақти
Аниқлаш муддати
25.IV
28.V
30.VI
31.VII
10.IX
Қора
саксовул
8
84,2+2,4
82,5+1,1
79,1+2,2
76,8+1,8
73,8+2,1
14
82,1+1,8
80,1+0,9
73,5+1,9
75,1+2,0
72,5+1,9
18
81,4+1,9
78,6+1,3
71,8+1,7
74,9+1,6
71,1+1,7
Ўртача
82,5
80,4
74,8
75,6
72,4
Чўғон
8
85,6+1,8
84,7+1,2
78,9+1,8
75,2+2,1
74,7+1,7
14
83,9+2,2
81,2+1,4
76,5+2,0
73,8+1,9
73,6+2,2
18
84,1+20,3
79,4+0,8
74,3+2,2
71,4+2,2
70,9+2,1
Ўртача
84,5
81,7
76,5
73,4
73,0
Терескен
8
72,7+2,0
67,2+0,9
56,7+2,1
52,5+1,7
49,2+2,0
14
71,6+1,7
60,1+1,3
49,3+1,4
46,2+1,6
46,4+1,3
18
69,3+2,3
56,4+1,1
44,8+1,6
42,8+1,4
41,9+1,6
Ўртача
71,2
61,2
50,2
47,1
45,8
Қуйровуқ
8
78,9+2,1
69,8+1,4
63,5+1,8
61,4+1,9
59,8+1,8
14
76,2+2,4
67,6+0,7
61,7+2,2
58,9+1,7
57,6+1,9
18
75,7+1,9
65,1+1,0
59,2+1,7
57,5+2,0
55,1+2,1
Ўртача
74,8
67,5
61,4
59,2
57,5
Изен
(тошлоқ)
8
76,4+1,9
64,5+2,0
56,3+1,7
54,6+2,3
53,9+1,4
14
74,2+2,0
59,8+1,6
52,8+1,0
49,8+1,8
47,6+1,7
18
74,9+2,3
54,1+1,8
51,2+1,3
47,5+1,6
45,3+1,5
Ўртача
75,1
59,4
53,4
50,3
48,9
Астрагал
8
82,1+2,6
81,3+2,4
71,8+1,8
Вегетацияси
тугаган
14
80,2+1,9
78,5+2,6
68,9+1,2
18
81,6+2,2
79,8+1,9
68,9+1,7
Ўртача
81,3
79,8
70,1
Эркак ўт
8
85,2+3,1
81,6+1,9
69,9+2,0
Вегетацияси
тугаган
14
83,4+2,5
79,4+2,4
67,5+1,9
18
81,8+2,7
78,2+2,1
66,4+1,5
Ўртача
83,4
79,7
67,9
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Литвинов Л.С. О почвенной засухе и устойчивости к ней растений. -Львов, 1951.
-139 с.
2.
Синдаров Ш.Қ., Халилов Х.Р., Махмудова Г.М. Чўл озуқабоп ўсимликларининг
Нурота адирлари шароитида сув буғлатиш жадаллиги. //Республиканская научно-
практическая конфренция. Москва-Ташкент: Национальный Университет Узбекистана,
2019. -С. 280-283.
