176
натижаларига кўра, уруғларнинг сифат кўрсаткичлари жуда паст, яъни уруғларнинг
фақатгина 19-21% ида нормал ривожланган уруғмуртаклар мавжудлиги аниқланди.
Қолган 79-81% уруғларда уруғмуртаклар тўлиқ ривожланмаган бўлиб, пуч уруғлар
эканлиги аниқланди. Табиий ўсиш ареалидан олиб келинган уруғларнинг ҳам,
Қарнабчўлга иқлимлаштирилаѐтган популяция уруғларининг ҳам уруғларнинг бўлиқлиги
жиҳатидан нисбатан бир хилда паст кўрсаткичларга эга эканлиги ушбу хусусиятнинг
ўсимликка хос биологик хусусият эканлигидан далолат беради. Уруғларнинг
лаборатория шароитидаги унувчанлиги ҳам нисбатан паст кўрсаткичларга эга эканлиги
аниқланди. Уруғ намуналарида бўлиқ уруғлар салмоғининг камлиги туфайли уларнинг
лаборатория шароитидаги унувчанлиги ҳам паст кўрсаткичларга эга, яъни бу кўрсаткич
турли популяцияларда 14-16 % ни ташкил қилди.
Хулосалар.
1.
Палецкий черкези уруғларининг экинбоплик сифатлари бошқа
турдаги чўл озуқабоп ўсимликлар уруғлари сифатига қараганда нисбатан паст ва бу
ҳолатни уруғларнинг экиш меъѐрларини белгилашда ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ
бўлади.
2. Уруғларнинг сифат кўрсаткичларининг пастлиги сабабларини ўрганиш
мақсадида ушбу йўналишдаги тадқиқот ишларини турли экологик шароитларда ўсиб
турган популяцияларни жалб қилган ҳолда давом эттириш мақсадга мувофиқ бўлади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Кулешов Н.Н. Агрономическое семеноведение. М., Сельхозиздат, 1963. -312 с.
2.
Мухаммедов Г.М. Улучшение пастбищ Центральных Каракумов. Ашхабад, 1979.
Изд-во «Ылым». – 214 с.
3.
Леурда И. Г., Бельских Л.В. Определение качества семян. М., «Колос», 1974. -100
с.
4.
Убайдуллаев Ш.Р. Саксаул черный как перераспередитель солнечной радиации в
пастбищных фитоценозах // Вопросы селекции, семеноводства и укреплении кормовой
базы каракулеводства. Ташкент, 1983. -С.99-104.
5.
Шамсутдинов З.Ш. Создание долголетних пастбищ в аридной зоне Средней
Азии. Ташкент, «Фан», 1975. -174 с.
УЎК:581.16:582.736
ONOBRYCHIS CHOROSANICA BGE. ЎСИМЛИГИНИНГ УРУҒ
МАХСУЛДОРЛИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Д.Хўжақулов
-таянч докторант
Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-тадқиқот институти
Аннотация.
Мақолада Хуросон эспарцети ўсимлигининг адирлар шароитида уруғ
ҳосил қилиш хусусиятлари баён қилинган.
Калит сўзлар:
дуккакдошлар,мезофит, гул ғунча, гул, гултўплам, уруғ,
дуккак,тукчалар,сарғиш-яшил.
Annotation.
The article describes the characteristics of the
Onobrychis chorassanica Bge
plant in hill conditions.
Key words:
Fabaceae, mesophyte, flower bud, flower, bouquet, seed, bean, hairs,yellow-
green.
Кириш.
Глобал иқлим ўзгариши, антропоген ва техноген омилларнинг таъсири
натижасида Ўзбекистон чўл ва ярим чўл яйловларининг 5 млн. гектарида ўсимлик
қоплами кучли инқирозга учраб, улардан деярли фойдаланишнинг имкони бўлмай
қолмоқда. Қолган яна 10 млн. гектар яйловларда ҳам турли даражадаги инқироз
кузатилиб, уларни сифат жиҳатидан яхшилаш зарурати туғилмоқда [5]. Яйловшунослик
177
фани ҳозирги кунда яйловларни фитомелиорациялаш орқали ҳосилдорлигини
оширишнинг самарали усулларига эга [4;7;8]. Ёввойи флора эса озуқабоп ўсимлик
турларининг жуда катта потенциалига эга. Шулар орасида, озуқабоп дуккакли
ўсимликларнинг аҳамияти беқиѐсдир. Чунки, дуккакли ўсимликлар ўз таркибида энг кўп
оқсил бирикмаларини ва алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталарни сақлайди [6].
Ўзбекистон табиий флорасида тарқалган қимматли озуқабоп ўсимлик турларидан
бири Хуросон эспарцетидир. Хуросон эспарцети дуккакдошлар-
Fabaceae
оиласига
мансуб кўп йиллик, мезофит ўтчил ўсимлик. Ўсимликнинг табиий ареали адир
минтақасини қамраб олади ва ўсиб турган шароитига қараб бўйи 60-100 см гача етиб,
кўплаб иккиламчи шохланган новдаларни ҳосил қилади. Ўсимликнинг бутун танаси
қалин тукчалар билан қопланган. Барглари 10-18 см узунликда, 5-8 жуфт барг
пластинкаларини ҳосил қилади. Барг пластинкалари турли узунликда, узунасига 33-34
мм, энига 11-12 мм катталикда, узунчоқ овал ѐки эллипссимон шаклда. Гул тўплами
сийрак, кўп гулли, узунлиги баъзан 35-45 см га етади. Гултожбарглари оч сариқ, гулоби
ѐки тўқ қизил рангли томирланган. Гул байроқчаси тескари тухумсимон, бўйига 16-20
мм, энига 9-11 мм катталикда, учидан чуқурлашган. Дуккаги 12-14 мм узунликда ва
энига 7-8 мм катталикда, буйраксимон, четларида зич жойлашган ўткиртишчалар
жойлашган. Уруғининг ўлчамлари 4,0 узунликка ва 2,0-2,4 мм энига катталикда. 1000
дона уруғларининг массаси 27-28 г оғирликка эга. Хуросон эспарцетининг биологик
хусусиятларини ва хўжаликбоп белгиларини экин шароитида ўрганиш орқали уни жадал
кўпайтиришнинг самарали усулларини ишлаб чиқиш мумкин.
Тадқиқот мақсади.
Тадқиқотлардан кўзланган мақсад- хуросон эспарцетининг
экин шароитида уруғ ҳосил қилиш биологик хусусиятларини ўрганишдан иборат.
Тадқиқот усуллари.
Ўсимликларнинг уруғ ҳосил қилиш хусусиятларини тажриба
даласидаги 2 ѐшдаги 3 та модель тупларда ўрганилди. Апрель ойида ҳар бир ўсимликда
2-3 донадан генератив новдаларнинг ривожланганлиги кузатилди. Май ойининг бошида
ўсимликларнинг ғунчалаш даври кузатилиб, ҳар бир ўсимликда ҳосил бўлган гул
ғунчалари сони аниқланди. Ўсимликларнинг уруғ махсулдорлигини ўрганишда
И.В.Вайнагий ва О.А. Ашурметов [1;3] услубларидан фойдаланилди. Ушбу
услублардан фойдаланиб ўсимликларнинг потенциал ва реал уруғ махсулдорликлари
ўрганилди.
Тадқиқот натижалари.
Ўсимликларнинг
ѐппасига ғунчалаш даврида
ҳар бир тупда
250-320 донадан гул ғунчаларининг мавжудлиги кузатилди (1-жадвал). Хуросон
эспарцетининг уруғлаш даври Китоб тумани адирлари шароитида май ойининг
ўрталарида бошланди. Ойнинг охирига келиб, уруғмуртакнинг жадал ўса бошлаши
кузатилди. Уруғлаш даври барча ўсимликлар сингари Хуросон эспарцетида ҳам
генератив ривожланишнинг давомийлиги билан ажралиб туради ва иқлим шароитининг
ўзгарувчанлиги билан узвий боғлиқлилиги кузатилмади. Ўсимлик меваларининг
шаклланиши 25-32 кун давом этди. Меваларининг пишиб етишиш даври ҳам 30-35 кун
давом этиши кузатилди.
Жадвал маълумотларидан кўриниб турганидек, Хуросон эспарцетининг ҳар бир
тупида ўртача 300 донадан гул ғунчалари ҳосил бўлган бўлса, шулардан ўртача 239,6
донадан бўлиқ уруғлар ҳосил бўлганлиги аниқланди. Демак, Хуросон эспарцети
ўсимлигида ҳосил бўлган гул ғунчаларининг ўртача 79,9 фоизида бўлиқ уруғлар
ривожланади, яъни бизнинг тажрибаларимиз натижаларига кўра, ўсимликнинг реал уруғ
махсулдорлиги 80 % атрофида бўлиши аниқланди. Ёввойи ҳолда ўсувчи дуккакли
ўсимликлар гуллаш биологияси, эмбриологияси ва уруғ махсулдорлик кўрсаткичларини
ўрганган О.А.Ашурметов ва Х. К. Қаршибоевларнинг (2002) маълумотларига кўра,
ўсимликларнинг ўсиб турган шароитларига қараб уларнинг реал уруғ махсулдорликлари
ўсимлик турига қараб 52,7-68,4 фоизгача ўзгариб туриши кўрсатилган.
178
1-жадвал
Экин шароитида Хуросон эспарцетининг уруғ махсулдорлик (потенциал ва
реал) кўрсаткичлари
(Китоб ўрмон хўжалиги, 2023 й.)
Ўсимлик туплари
Ҳосил бўлган гул
ғунчалари сони, дона
Ҳосил бўлган
уруғлар сони, дона
1
250
192
2
298
231
3
352
296
M ± m
300,0±29,5
239,6±32,6
Потенциал уруғ
махсулдорлиги (ПУМ)
300,0±29,5
Реал уруғ
махсулдорлиги (РУМ)
239,6±32,6
Уруғ ҳосил бўлиш
коэффициенти, %
79,9
Биз томондан олинган маълумотлар ушбу кўрсаткичлардан бир оз юқори
бўлганлигини ўсимликлар ѐши ва ўсиб турган муайян тупроқ-иқлим шароитлари билан
изоҳлаш мумкин.
Хулосалар.
Хуросон эспарцети адир яйловларида озуқа ишлаб чиқаришни
интенсивлаштиришда истиқболли, юқори тўйимли пичан ҳосилини берувчи қимматли
яйловбоп ва пичанбоп ўсимлик ҳисобланади. Китоб адирлари иқлим шароитида
ўсимликниннг реал уруғ махсулдорлиги нисбатан юқори (79,9%) бўлиб, ушбу минтақада
ўсимликнинг уруғчилик майдонларини барпо қилиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ашурметов О.А. Методика изучения семенной продуктивности растений на
примере видов рода glycyrrhiza L.// Увеличение кормопроизводства на научной основе.
Ташкент, 1982. – 50-52.
2.
Ашурметов О.А., Каршибаев Х.К. Семенное размножение бобовых растений в
аридной зоне Узбекистана. Ташкент, «Фан»,2002. – 204 с.
3.
Вайнагий И.В. О методике изучения семенной продуктивности растений //
Ботанический журнал, 1974. Т. 59.№6.-С.826-831.
4.
Раббимов А.Чўл яйловлари ҳосилдорлигини оширишнинг интродукция ва
селекция асослари. Қ.х.ф.д. илмий даражасини олиш учун ѐзилган диссертацияси
автореферати. Тошкент, 2022. – 66 б.
5.
Саидов Д.К., Хасанов Ш.Х. Современное состояние и оптимизация кормовых
ресурсов аридной зоны Узбекистана // доклады АН РУз.,1993. №11. – С.43-46.
6.
Хасанов Ў.Х., Таджиев С.Ф.Onobrychis chorassanica Bge –эспарцет хорассанский.
Ареал и фитоценология. Сезонное развитие. Хозяйственная характеристика // Адаптация
кормовых растений к условиям аридной зоны Узбекистана. Ташкент, «Фан», 1983. –
С.236-245.
7.
Шамсутдинов З.Ш. Введения в культуру пустынных кормовых растений.
Ташкент, «Фан», 1987. – 176 с.
8.
Шамсутдинов З.Ш., Ибрагимов И.О. Создание долголетных пастбищ в аридной
зоне Узбекистана. Ташкент, «Фан», 1983. – 176 с.
