345
2.Шубина Е.А. автореферат дисс. канд.б.н. «Изучение факторов патогенности P.
multocida с целью разработки нового поколения противо-пастереллёзных вакцин»/
Е.А.Шубина- Щелково, 2003.- 30 с.
3. Патент на изобретение РУз– UZ№ IАР 06161, 2020.
UOʻK: 615.371: 591.111
Assosiirlangan faolsizlantirilgan “enterovak-5”
vaksinasining immun tizimga va qonning gematologik ko‘rsatkichlariga ta’siri
Z.J.Shapulatova
–v.f.n., dotsent
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti
Annotatsiya. Maqolada buzoqlarning virusli diareya, rota- va koronavirus infeksiyasi,
kolibaksillyozi va proteoziga qisqacha tavsif berilgan. buzoqlarining virusli diareya, rota,
koronavirus infeksiyasi, kolibakterioz va proteoziga qarshi faolsilangan, assotsirlangan
"Enterovak- 5" vaksinasini emlangan sigirlar qonining gematologik ko'rsatkichlariga ta'siri
haqida ma'lumotlar keltirilgan. Ushbu vaksinani emlangan sigirlar qonining gematologik
ko'rsatkichlariga salbiy ta'sir ko'rsatmasligi aniqlandi.
Kalit so‘zlar – virus, vaksina, qon, enterit, sigir, gematologik ko‘rsatkichlar,
kolibakterioz, proteoz, xo‘jalik.
Annotation.
The article gives a brief description of viral diarrhea, rota- and coronavirus
infection, colibacillosis and proteosis of calves. data on the effect of the blood of cows
vaccinated with the activated, associated vaccine "Enterovak-5" against viral diarrhea, rota,
coronavirus infection, colibacteriosis and proteosis on the hematological indicators of calves. It
was found that this vaccine does not have a negative effect on the hematological parameters of
the blood of vaccinated cows.
Key words - virus, vaccine, blood, enteritis, cow, hematological indicators,
colibacteriosis, proteosis, economy.
Kirish.
Hozirgi kunda chorvachilikning dolzarb muammosi yosh hayvonlarni saqlab
qolish, xavfsizligini oshirish yo‘llarini ishlab chiqish hisoblanadi.
Ilg‘or fermer xo‘jaliklari tajribasi shuni ko‘rsatadiki, chorva mollari sonini jadal
ko‘paytirish va chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish uchun mustahkam ozuqa bazasini
yaratish bilan bir qatorda parvarishlash, oziqlantirish gigienasi qoidalariga qat’iy rioya qilish va
chorvachilik binolari, ferma maydonlarida tegishli sanitariya sharoitlarini yaratish zarur.
Chorvachilik binolarida juda koʻp miqdordagi turli xil mikrofloralar, shu jumladan shartli
patogen mikroblar to'planadi, ular ba'zi hollarda hayvonlarda yalpi infeksion kasalliklarining
paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin [2, 3, 7, 8]
Buzoqlar orasida enteritlar keng tarqalgan va chorva mollariga juda katta iqtisodiy zarar
keltiradi. Buzoqlar enteritining etiologik tarkibida diareya, rotaviruslar, koronaviruslar,
escherixioz va proteus infeksiyasi alohida o'rin tutadi.
Yirik
shoxli hayvonlar virusli diareyasi qo‘zg‘atuvchisi Flaviviridae oilasi, Pestivirus
avlodiga kiruvchi RNK-genomli virusdir. Yirik
shoxli hayvonlarning virusli diareyasi
ko’proq
yosh hayvonlarning kontagioz (yuqumli) kasalligi bo‘lib, hazm trakti shilliq qavatlarini eroziya-
yarali yallig‘lanishi bilan xarakterlanadi. Ko‘pincha respirator kasallik sindromi, oqsoqlik bilan
kechadigan eroziv va yarali stomatit, shuningdek homilaning o‘tkir infeksiyasiga olib keladigan
- uning mumiyalanishi, homila tashlash, yangi tug‘ilgan buzoqlarda tug‘ma nuqsonlarni va
diyareyaga olib keladigan qoramollarning yashirin infeksiyasi paydo bo’ladi
Rotavirusli infeksiyaning qo‘zg‘atuvchisi Rotavirus avlodi, Reoviridae oilasiga kiradi.
Buzoqlarning rotavirusli infeksiyasi - yangi tug‘ilgan buzoqlarning yuqorikontagioz o‘tkir
346
kechadigan kasalligi bo‘lib, kuchli ich ketishi, organizmning suvsizlanishi, kataral yoki kataral-
gemorragik gastroenterit rivojlanishi va o‘limning yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Tabiiy sharoitda
yangi tug‘ilgan buzoqlar 2-12 kunligida, ammo ko‘pincha hayotining ilk 2-6 kunida
kasallanadi, bunda kasallanish 75,5-100% ni, o‘lim holatlari 30% ni tashkil etadi.
Buqachalarga nisbatan (32,0%) tanachalar (45,5%) kasallikka ko‘proq moyil bo ‘ladi.
Katta yoshdagi hayvonlarda kasallik belgilarsiz o‘tadi va qo‘zg‘atuvchi uzoq vaqt tashqi
muhitga ajralishi bilan kechadi. Infeksiya qo‘zg‘atuvchisining manbai – bu kasal va tuzalib
ketgan hayvonlardir, ular virusni tashqi muhitga tezagi bilan ajratadi. Kasal buzoqning 1 ml
tezagida 1 milliardgacha virion bo ‘lishi mymkin.
Koronavirusli infeksiya – yangi tug‘ilgan buzoqlarning o‘tkir kechadigan kasalligi bo‘lib,
kuchli diareya, ba’zida tezagida shilliq va qon, organizmning suvsizlanishi, depressiya va ozib
ketish bilan tavsiflanadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi - Сoronaviridae oilasidan murakkab virus.
Virion tashqi lipoproteid qobiq bilan qoplangan spiralsimon nukleokapsiddan iborat bo‘lib,
uning yuzasida tojga o ‘xshash 10-23 nm uzunlikdagi keng joylashgan to‘g‘nagich ko‘rinishida
o‘simtalari bor. Kasallik 7 – 18 kunlik buzoqlarda qayd etiladi, ammo ko‘proq koronavirusli
enterit 8 – 14 kunlik hayvonlarda paydo bo‘ladi. Kasallikka buqachalarga (23,8%) qaraganda
urg ‘ochilari ko‘proq moyil (37,9%). Hayvonning zoti va chorvachilikni olib borish usuli
kasallanish holatlari, kasallikning namoyon bo‘lishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi.
Escherixia, Proteuylar ushbu viruslarni kechishini og‘irlashtiradi. Natijada , xalq xo'jaligi
katta iqtisodiy zarar ko'radi, bu davolash xarajatlari, samarasiz profilaktika, kasal yosh
hayvonlarning mahsuldorligining pasayishi va buzoqlarning o'limidan iborat. Faqatgina
profilaktikaning ishonchli vositalari mavjud bo'lganda ushbu kasalliklarga qarshi muvaffaqiyatli
kurashish mumkin. Ayniqsa, yangi vaksinalar yordamida virusli va bakterial etiologiyali
buzoqlar enteritining oldini olish usuli ishlab chiqilgani e’tiborga molikdir [1, 4, 5, 6].
Tadqiqotning maqsadi
buzoqlarining virusli diareya, rota, koronavirus infeksiyasi,
kolibakterioz va proteoziga qarshi faolsilangan, assotsirlangan "Enterovak- 5" vaksinasi bilan
emlangan sigirlar qonining gematologik ko'rsatkichlariga ta'sirini aniqlashdan iborat.
Tadqiqot uslublari.
Tadqiqotlar Fargʻona viloyati Qoʻshtepa tumanidagi “Yoqub ota”
fermer xoʻjaligi sharoitida, Viloyat tashxis markazi hamda Samarqand davlat veterinariya,
chorvachilik
va
biotexnologiyalar
universitetining
mikrobiologiya,
virusologiya
va
immunologiya kafedrasida olib borildi. Gematologik va biokimyoviy ko'rsatkichlarni aniqlash
uchun MEK-6450K avtomatik gematologik analizatori va BS 200 biokimyoviy analizatoridan
foydalanildi.
“Yoqub ota” chorvachilik fermer xo‘jaligida tadqiqotlar jami 40 bosh har birida 20 tadan
iborat ikki guruh (tajriba va nazorat) sigirlarda o’tkazildi. Buzoqlarining virusli diareya, rota,
koronavirus infeksiyasi, kolibakterioz va proteoziga qarshi faolsilangan, assotsirlangan
"Enterovak-5" vaksinasini mushak orasiga 5,0 ml dozada dumg‘oza sohasiga tug'ishidan
kamida 9 hafta oldin, aseptika va antiseptika qoidalariga rioya qilgan holda, 21 kun oraliqda
ikki marta yuborildi. Ikkinchi emlash tug'ishidan 3 hafta oldin amalga oshirildi. Nazorat
guruhidagi sigirlar emlanmadi. Ularga dumg‘oza sohasiga-mushak orasiga 5,0 ml dozada
dumg‘oza sohasiga fiziologik eritma yuborildi.
Emlashdan oldin va emlagandan keyin 14, 21 va 45 va 70. kunlari. qon namunalari olindi.
Tadqiqot natijalari.
Buzoqlar hayotning birinchi kunlarida infeksion enteritning maxsus
profilaktikasi birinchi navbatda bo‘g‘oz sigirlarni emlashga asoslangan. Bu buzoqlarning
kasallanishini sezilarli darajada kamaytiradi va ular orasida infeksion pnevmoenteritning keng
tarqalishini oldini oladi. Buzoqlarda infeksion enteritning maxsus profilaktikasida profilaktik
samaradorlikni yetarli darajada bo‘lmasligi ko'pincha sezilarli polideterminantlik
xususiyatlariga ega bo'lgan ba’zi infeksion kasallik qo‘zg‘tuvchilarining aylanishi to'g'risidagi
ma'lumotlarning yo'qligidan iborat. Vaksinada antigenlarning yuqori konsentratsiyasi uning
347
immunogenligini oshiradi yaxshi natija beradi, chunki bunday hollarda hayvonlarning immun
tizimiga sezilarli antigenik yuki tushadi [1,8,9].
Qoʻllaniladigan vaksinalarning yuqori profilaktik samaradorligiga erishish uchun
infeksion kasallik qo'zg'atuvchisining etiologik tarkibini hisobga olgan holda biologik
preparatlar bilan bo‘g‘oz sigirlarni emlash zarur [3, 4,10].
Buzoqlarining virusli diareya, rota, koronavirusli infeksiyasi, kolibakterioz va proteoziga
qarshi faolsilangan, assotsirlangan "Enterovak- 5" vaksinasini sigirlarning gematologik
ko'rsatkichlariga ta'siri natijalari 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
Buzoqlarining virusli diareya, rota, koronavirusli infeksiyasi, kolibakterioz va proteoziga
qarshi faolsilangan, assotsirlangan "Enterovak- 5" vaksinasini bilan emlangan
sigirlarning gematologik koʻrsatkichlari
Ko‘rsatki
chlar
Guruh
Emlashdan
oldin
Emlagandan keyin
14-kun
21-kun
45-kun
70-kun
Gemoglo
bin, g/l
99-129
Tajriba
70,6±6,70
76,6±5,20
81,2±7,64
84,6±4,85
86,4±5,31
Nazorat
72,2±2,60
66,0±7,0
79±4,79
75,4±7,10
77±7,04
Eritrositla
r, 10
12
/l
Tajriba
4,49±0,48
4,144±0,63
5,114±0,44
4,934±0,28
5,04±0,35
Nazorat
4,17± 0,10
4,53±0,49
5,186±0,22
4,476±0,26
4,874±0,39
Gematokr
it , %
Tajriba
19,78±1,74 18,32±2,72
22,78±2,16
21,7±1,42
21,82±1,44
Nazorat
20,3±0,74
16,05±1,55
24,62±1,44
22,82±1,80
21,92±1,98
Leykositl
ar 10
9
/l
Tajriba
7,46±0,67
6,34±0,78
7,32±0,90
7,38±0,91
7,52±0,61
Nazorat
6,86±0,73
5,3±1,40
7,3±0,56
6,82±0,64
7,46±1,01
Trombosit
lar 10
9
/l
Tajriba
205,2±30,4 198,6±24,27 241,4±26,92 171,2±39,78 201,2±24,15
Nazorat
208,4±13,0 109,5±69,5 236,8±45,28 270,4±47,38 248±21,50
Limfositla
r, 10
9
/l
Tajriba
48,26±3,16 53,26±2,44
48,42±3,60
45,72±4,49
50,5±2,72
Nazorat
47,6±2,18
51,1±4,70
48,62±2,45
44,56±1,32
43,96±5,57
Eslatma: Р - *≤0,05; **≤0,01; ***≤0,001.
Tadqiqot davrida. sigirlarning klinik holati va emlash joyida oʻzgarishlar kuzatilmadi.
Hayvonlarning mahsuldorligi ham umumiy iqtisodiy koʻrsatkichlardan farq qilmadi.
Olingan tadqiqot natijalari shuni koʻrsatadi-ki,
buzoqlarining virusli diareya, rota,
koronavirusli infeksiyasi, kolibakterioz va proteoziga qarshi faolsilangan, assotsirlangan
"Enterovak- 5" vaksinasi sigirlar qonining gematologik ko'rsatkichlariga salbiy taʻsir etmaydi.
Jadvaldagi ma'lumotlardan koʻrish mumkinki, nazorat va tajriba guruhidagi sigirlarda
tajribadan oldin qon ko‘rsatkichlarining oʻzgarishi anemiya belgilari (gemoglobin miqdori,
eritrotsitlarning pasayishi, gematokrit qiymatining pasayishi).
Bunday holat hayvonlarni to‘liq qiymatsiz oziqlantirish (ratsion tarkibida oqsil,
vitaminlar, mikroelementlarning kamligi yoki sigirda moddalar almashinuvining oʻzgarishi,
assimilyatsiyasining buzilishi va qizil ilikning eritrotsit ishlab chiqarish funktsiyasi susayishi
kabi omillar bilan ifodalash mumkin.
Tadqiqotlarimiz natijasida tajriba guruhidagi sigirlarda emlagandan keyin gemoglobin
10,5 foizga, eritrotsitlar 12,2 foizga va gematokrit 10,3 foizga oshganligini aniqladik. Nazorat
guruhidagi sigirlar qonida esa gemoglobin 7 foizga, eritrotsitlar 6,8 foizga, va gematokrit 8
foizga oshgan.
Tajriba guruhidagi sigirlardagi bunday o'zgarishlar buzoqlarining virusli diareya, rota,
koronavirusli infeksiyasi, kolibakterioz va proteoziga qarshi faolsilangan, assotsirlangan
"Enterovak- 5" vaksinaning qizil ilik va uning funksional faolligini kuchytiruvchi ta’sir etishini
koʻrsatadi. Tajriba davomida sigirlarning qonidagi limfotsitlar miqdorini oʻzgarishi quyidagicha
bo‘ldi: tajriba guruhidagi sigirlarda limfotsitlar miqdori 4,6% ga oshdi, bu esa organizmda
348
hujayraviy immunitetining faollashishini ko'rsatadi. Leykotsitlar va trombotsitlarning
ko'rsatkichlari tajriba davomida fiziologik normal koʻrsatkichlar chegarasida bo‘lgani aniqlandi
(1-jadval).
Xulosa.
Tadqiqotlarimiz natijalari shuni koʻrsatadiki, buzoqlarining virusli diareya, rota,
koronavirusli infeksiyasi, kolibakterioz va proteoziga qarshi faolsilangan, assotsirlangan
"Enterovak-5" vaksinasi bilan sigirlarni ikki marta emlash qonning morfologik
ko‘rsatkichlariga, gemoglobin miqdori va gematokritning qiymatiga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi.
Ushbu faolsizlantirilgan "Enterovak-5" vaksinasini qo‘llash hayvon organizmida hujayraviy
immunitetning ortishiga, faollashishiga olib keladi. Bunda emlashdan keyingi immun javob
sifatida hujayra darajasida mustahkam hujayraviy immunitet shakllanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Красочко П.А. Современные подходы к специфической профилактике вирусных
респираторных и желудочно-кишечных инфекций крупного рогатого скота /
П.А.Красочко, И.А.Красочко, С.Л.Борознов // Труды Федерального центра охраны
здоровья животных. 2008. Т. 6. С. 243-251.
2. Шопулатова З. Ж., Юнусов Х. Б., Красочко П. А. Разработка средств и способы
диагностики, специфической профилактики заболеваний органов дыхания и
пищеварения вирусно-бактериальной этиологии в хозяйствах республики узбекистан
//agrobiotexnologiya va veterinariya tibbiyoti ilmiy jurnali. – 2022. – с. 470-475.
3. Юнусов Х. Б., Красочко П. А., Шапулатова З. Ж. Биохимические показатели
сыворотки
крови
у
стельных
коров,
вакцинированных
ассоциированной
инактивированной вакциной против вирусной диареи, рота- и коронавирусной инфекции,
колибактериоза и протеоза телят" Энтеровак-5". – 2023. Актуальные проблемы
инфекционной патологии животных и пути их решения. Материалы международной
конференции. УО «Витебская ордена «Знак Почета» государственная академия
ветеринарной медицины, 2023.
4. Красочко П.А. и др. Специфическая профилактика вирусно-бактериальных
пневмоэнтеритов молодняка крупного рогатого скота.// Ветеринарная наука –
производству. 2005. №38. С. 302-305.
5. Shapulatova, Z., Yunusov, H. B., Eshkuvvatov, R. N., Ruzikulova, U. H., &
Ergashev, N. N. (2023). Prevalence of the Viral Infections Among Calves in Livestock Farms
Located in the Samarkand Region of Uzbekistan. INTERNATIONAL JOURNAL OF
BIOLOGICAL ENGINEERING AND AGRICULTURE, 2(6), 67-73.
6. Юнусов Х. Б., Красочко П. А., Шапулатова З. Ж. Биохимические показатели
сыворотки
крови
у
стельных
коров,
вакцинированных
ассоциированной
инактивированной вакциной против вирусной диареи, рота-и коронавирусной инфекции,
колибактериоза и протеоза телят" Энтеровак-5". – 2023.
7. Камышников В.С. Справочник по клинико-биохимической лабораторной
диагностике: В 2т. – Мн.: Беларусь, 2000.- Т.1.-495 с.; Т.2-463 с. 8. Клиническая
лабораторная диагностика: методы исследования. Учеб. пособие. / И.А. Зупанец, С.В.
Мисюрева, В.В. Прописнова и др./ Под ред. И.А. Зупанца.-Харьков: Изд-во НФаУ:
Золотые страницы, 2005. – 200 с.
9. Shapulatova Z. J. et al. Buzoqlarda Rotavirusli Infeksiya //Agrobiotexnologiya va
veterinariya tibbiyoti ilmiy jurnali. – 2022. – С. 387-390. 10. Шапулатова, З. Ж., Красочко,
П. А., & Эшкувватаров, Р. Н. (2023). Эпизоотология инфекционного ринотрахеита
крупного рогатого скота, усовершенствование мер профилактики и диагностики.
