119
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
TO‘LEPBERGEN QAYIPBERGENOV HAYOTI VA IJODI
Urazbayeva Zulxumor, Ibragimov Javohir Isamiddin o‘g‘li
Ajiniyoz nomidagi NDPI Turkiy tillar fakulteti
O‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi 2-kurs talabasi
Annotatsiya:
To‘lepbergen Qayipbergenov hayoti va ijodiy faoliyati,
mintaqada olib brogan ijodiy faoliyati, o‘sha davr Markaziy Osiyo adabiy muhiti
haqida
Kalit so‘zlar:
To‘lepbergen Qayipbergenov,
Orol, adabiyot, hikoya, yozuvchi.
O‘zbekiston Qahramoni, O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston xalq yozuvchisi
To‘lepbergen Qayipbergenov o‘zining ijod namunalari bilan nafaqat qoraqalpoq va
o‘zbek balki jahon xalqlari adabiyotlari orasida ham o‘zining mustahkam o‘rniga
ega yozuvchilardan biri sanaladi. T. Qayipbergenov o‘zining ocherklari, povestlari,
romanlari, drama va publitsistik maqolalari bilan qoraqalpoq adabiyotining
rivojlanishida o‘zining salmoqli o‘rniga ega. Yozuvchi XX asr 50-yillarining
ikkinchi yarmidan boshlab qoraqalpoq adabiyotida ko‘zga ko‘rina boshladi.
Adibning “Sekretar”, “Muallimga raxmat”, “Uyqusiz tunlar” povestlari;
“So‘nggi hujum”, “Qoraqalpoq qizi”, “Qoraqalpoq dostoni”, “Qoraqalpoqnoma”,
“Qoraqalpoqman” romanlari; “Familiya”, “Aydo‘s bobo”, “Sahro bulbuli” kabi
dramalari e’tiborga molikdir.
T. Qayipbergenovning qoraqalpoq adabiyotiga qo‘shgan ulkan hissari
inobatga olinib unga Qoraqalpoq xalq yozuvchisi (1975), O‘zbekiston xalq
yozuvchisi (1993), Berdaq nomidagi (1967), Hamza nomidagi (1971), Mahmud
Qoshg‘ariy nomidagi (1995), Mixail Sholoxov nomidagi (2004) davlat va
120
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
xalqarolik mukofotlari taqdim etildi. U 2003-yilda O‘zbekiston Qahramoni
mulofotiga sazovor bo‘ldi.
T. Qayipbergenov XX asr qoraqalpoq milliy adabiyotini rivojlantirish bilan
birgalikda qoraqalpoq adabiyoti ilmining ham chuqur o‘rgangan. Yozuvchining
prozasi ilmiy ishlariga asos bo‘lib xizmat qilgan. Ch.Aytmatov, A.Oripov,
O.Yoqubov, Z.S.Kedrina, P.Shermuxammedov va boshqalar yozuvchining
asarlarini va uning yaratgan obrazlari haqida o‘zlarining fikrlarini bildirishgan.
Yozuvchi haqida uning hayot yo‘li haqida ko‘plab fikrlar yuradi. Ko‘pchilik
yozuvchi va adiblar bu inson haqida iliq fikrlar bildiradi. Xususan, Yangiboy
Qo‘chqorov bilan suhbat davomida adibning o‘jar bo‘lganligi va u kundalik tutib
har kungi hayotidagi voqealarni o‘z kundaligida yozib borganligini aytadi: „Ikki
masalada baxslashsak, birini ma’qul ko‘rgan ikkinchisini rad etgan paytlar
bo‘lgan…. 1980 yildan boshlab To‘lepbergen og‘a har kunini kundaligiga yozardi.
Barcha tafsilotlari bilan …. Hozir uyida 29 tom kundalik bor. Siz bunga xayron
bo‘lyapsiz. Bir taniqli ozorbayjon shoiri 54 yil kundalik tutgan. To‘lepbergen og‘a
vafotimdan 15 yil keyin ochinglar, deb vasiyat qilgan. 2025-yil ochilishi lozim.
Lekin men farzandlariga ancha yilgacha ochmang, dedim. Ular shunga ko‘nishdi“
Bundan tashqari
Nabijon Boqiy ham To‘lepbergen Qayipbergenov haqida
eslab o‘tadi: “
Esimda, biz xiyla sinashta bo‘lib qolganimizdan so‘ng “Qoraqalpoq
dostoni” trilogiyasini qayta ishlab, to‘ldirilgan holda nashr etmoqchi ekanini
aytadi.
– Nabijan, trilogiyaning o‘zbekcha nusxasiga o‘zing muharrir bo‘lmaysanmi?
– Bo‘lishim mumkin, lekin qattiqroq tahrir qilib yuborsam, ishqilib,
yuzko‘rmas bo‘lib ketmaymizmi? – deyman hazil aralash.
– Yo‘g‘-e, muallif bilan muharrir kitob chiqarish jarayonida talashib-
tortishadi, ammo yuzko‘rmas bo‘lib ketganini hech eshitmaganman, – deb kuladi
og‘a.
121
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
Xullas, og‘aning mashhur trilogiyasi mening “umumiy tahririm” ostida qayta
nashr etiladi. Biz hartugul yuzko‘rmas bo‘lib ketmadik. Aksincha, To‘lapbergan
og‘a Do‘rmondagi bog‘ hovlisida qo‘y so‘yib, o‘g‘illarini chaqirib, ular
guvohligida menga boshdan-oyoq sarpo kiydiradi. Shoir do‘stim A’zam O‘ktam
yozda qoraqalpoqcha kiyim-boshga burkanib bog‘chamga kirib kelganimni ko‘rib
bag‘oyat ajablanadi. Bir pasdan keyin To‘lapbergan og‘aning o‘zi har xil tansiq
noz-ne’matlar ko‘tarib kelib qolgach, A’zamjon battar hayratlanadi. Ular quchoq
ochib ko‘rishadi. Chorpoyaga chiqib o‘tiradilar.”
T.Qayipbergenov O‘zbek
adabiyoti vakillari bilan ham yaqin aloqada bo‘lgan. Jumladan, hikoyanavis
A.Qahhor bilan yozishgan maktublariga ko‘zimiz tushadi: “27-XII-1964 Do‘stim
Qaipberganov Yo‘llagan tabrik va sovg‘alaringiz uchun rahmat. Kelayotgan yangi
yilingiz qutlug‘ bo‘lsin. “Nomus”ni o‘sha kunlariyoq qo‘lga olmaganim chakki
bo‘lgan ekan, er-xotin bog‘dan ko‘chish oldida kasallikka chalinganimizcha
haligacha o‘zimizga kelolmaymiz. Sizning oldingizda uyatli bo‘lib, biroz ishlash
imkoniyati bo‘lishi bilanoq asarni qo‘lga oldim. Asarda yaxshi obrazlar ko‘zga
ko‘rinib qolgan, lekin bularni yana ham yorqinroq qilish, asarni keraksiz
tafsilotdardan tozalash zarurligi o‘zingizga ma’lum edi. Ish jarayonida birmuncha
fikrlar tug‘ildi.
1. Kamol xoinvachcha bo‘lsa ham otasining bolasi emas; odam bolasi ekani
ko‘rinib turganidan keyin unga kimdir quchog‘ini ochishi, uni hayotga yo‘llab
yuborishi kerak. Hayot haqiqati shu.
2. San’at xodimi hozirgi turishida voqeadan chetda, modomiki bu obraz
qolishi kerak ekan, uni voqea doirasiga tortish, unga xarakter berish zarur.
3. “Internatsionalizm”ni ko‘rsatuvchi oilalar bitta povestda ko‘p bo‘lishi
shart emas, shuning uchun sartarosh xotin to‘g‘risidagi gaplar ehtimol zarur
emasdir.
122
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
4. Kamolning mast bo‘lishi, Fevral bilan uchrashib go‘ristonga borishi,
yakka go‘r to‘g‘risidagi gaplarni bir bob qilish zarur emas, bu bobdagi ayrim
detallarni boshqa boblarda o‘rni bilan ishlatib yuborish mumkin. Men bu yerda
asosiy fikrlarni aytdim. Ikkinchi darajadagi boshqa mulohazalar ham bor. Shu fikr
va mulohazalar asosidagi parchalarni yozib ham ko‘yganman. Agar siz rozi
bo‘lsangiz, ishni shu yo‘sinda davom ettiraman. Asar qoraqalpoq tilida chiqqan,
o‘zbekchasi aslidan farq qilsa qandaq bo‘lar ekan, degan mulohazaga bormang,
chunki biz ham asarimiz ruschaga tarjima qilingan vaqtda tarjimon ma’qul fikrlar
aytsa katta-kichik o‘zgarishlar kirgizamiz, hatto uni qayta ishlaymiz. Buning
misolini bizning ko‘p asarlarimizda ko‘rishingiz mumkin.
Sizga hurmat va salom bilan. Javobingizni kutaman.
Toshkent, Shelkovichnaya, 26»
Mahoratli ijodkor, qalami o‘tkir yozuvchi T.Qayipbergenovning asarlari
o‘zbek kitobxonlari orasida ham keng tarqalgan. Uning betakror asarlarining bizda
keng tarqalishiga sabab esa atoqli yozuvchimiz Abdulla Qahhorning xizmatlari
beqiyosdir. Endigina adabiyot bog‘iga qadam qo‘yib kirayotgan yosh
yozuvchining o‘zbek kitobxonlari uchun kashf qilinishida ustozimiz bevosita sabab
bo‘lib, “Sovuq bir tomchi” qissasini 1962-yili tarjimon G‘oyib yoqubov bilan birga
o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Bundan ruhlangan T.Qayipbergenov Abdulla Qahhor
bilan ustoz shogird tutingan. Shuningdek, bu o‘rinda adibning “Qoraqalpoq
dostoni” trilogioyasini o‘zbekchalashtirgan marhuma Lola Tojiyevadir.
“
U
dunyodagi bobomga xatlar”, “XXI asr bo‘sag‘asida tug‘ilgan adashimga 99
maslahat” asarlarini, “Sahro bulbuli” dramasini o‘zbek tiliga tarjima qilgan
Rahimjon Otauli nomlarini ham tilga olib o‘tish joiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
123
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
1.
“XX asr qoraqalpoq adabiyoti tarixi”: K. Allambergenov,
Q.Orazimbetov, A.Paxratdinov, M.Bekbergenova “Sano-standart” nashriyoti
Toshkent 2018
2.
https://kh-davron.uz/yangiliklar/muborak-kin/tolepbergen-
qaipbergenov-bilan-suhbat-yangiboy-qochqorov-tolepbergen-qaipbergenovni-
eslab.html
3.
https://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/memuarlar/nabijon-boqiy-
qoraqalpoq-qomusi-esse.html
4.
https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/matbuot/hozirgi-davr-
matbuoti/pardaboy-nurjanov-yuraklarga-yo-l-topgan-adib-2009
5.
NOROV, I., & ISMOYIL, A. (2021). the Role of Modernity in the
Formation of the Uzbek Language as the State Language. IT is a Mirror of the
Existence of a Nation in the World His Life is in His Language and Literature”).
JournalNX, 6(06), 773-775.
6.
Norov, I. (2021, February). ONOMASTIC ANTHROPONYMS IN
STARRY NIGHTS. In Euro-Asia Conferences (pp. 42-44).
7.
Norov, I., & Uldawlet, D. (2021). Psychological mechanisms that
increase the effectiveness of the educational process.
